X. Zakończenie
5. Pojęcie usługi fi nansowej w prawie europejskim
Usługi fi nansowe stanowią jeden z priorytetów unijnej polityki ochrony konsumenta. To właśnie one (usługi bankowe i kredytowe) zostały najwcześniej uregulowaną pod względem prawnym dziedziną rynku wymiany dóbr i usług.82
79 Por. pkt 6 preambuły dyrektywy 2011/83 w sprawie praw konsumenta – dy-rektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Par-lamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64).
80 Por. pkt 8 preambuły dyrektywy 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki i uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG, Dz. Urz. UE L 133 z 22.05.2008, s. 66.
81 Ibidem, pkt 6 i 7.
Swoboda świadczenia usług fi nansowych na rynku europejskim stanowi istotny czynnik jego rozwoju gospodarczego. Mając na uwadze szeroki dostęp do oma-wianych usług na jednolitym rynku fi nansowym, jakiego zapewnienie jest celem prawodawcy europejskiego, należy podkreślić szczególne ryzyka, jakie niosą ze sobą wspomniane usługi.
Problematyka przedkontraktowego obowiązku informacyjnego staje się szczególnie złożona w przypadku zawierania umów w sferze usług fi nansowych. Produkty fi nansowe są coraz bardziej skomplikowane i przyjmują różne formy prawne, a istniejące obowiązki informacyjne w tym przedmiocie nie zależą od ich charakteru ekonomicznego lub ryzyka, które stwarzają dla strony nieprofe-sjonalnej. Praktyka pokazuje, iż informacje ujawniane na temat produktu rzadko przedstawiają jasną i zrozumiałą informację dla klienta, co skutkuje zawieraniem przez nich niekorzystnych umów, których przedmiotem jest nieodpowiednia dla nich usługa.
Kluczowe znaczenie obowiązku informacyjnego na etapie przedkontrak-towym przy zawieraniu umowy, której przedmiotem jest usługa fi nansowa, sta-nowi konsekwencję z jednej strony faktu, iż usługi te zaliczyć należy do wyso-ko specjalistycznych stosunków prawnych, z drugiej natomiast strony stąd, że wartości takie jak rzetelność i transparentność informacji oraz zasada ochrony zaufania umawiających się stron, stanowią niezbędny warunek prawidłowego i bezpiecznego funkcjonowania rynków fi nansowych. Niedawny kryzys fi -nansowy uwypuklił konieczność takiego kształtowania rozwiązań prawnych, aby sprzyjały one powstaniu jednolitego i przejrzystego rynku usług fi nansowych przy poszanowaniu wyżej wspomnianych wartości i zasad.
Usługi fi nansowe, będące w istocie produktami zaufania, świadczone są przede wszystkim przez banki, uznawane w orzecznictwie83 i w powszechnej opinii za „instytucje zaufania publicznego”. Konsekwencją tego jest przyjęcie ciążącego na nich publicznoprawnego obowiązku informacyjnego. W polskiej doktrynie prezentowany jest pogląd, iż skutkiem uznania banków za instytu-cje zaufania publicznego, ponad inne obowiązki wynikające z obowiązujących przepisów prawa, jest ich obowiązek informacyjny o charakterze publicznopraw-nym, o którym mowa w rozdziale 8 prawa bank.84 Najbardziej istotną konse-kwencją uznawania banku za instytucję zaufania publicznego jest przyjęcie w sferze cywilnoprawnej istnienia tzw. obowiązku lojalności banku85, co oznacza,
83 Wyrok SA w Warszawie z dnia 2 kwietnia 2009 r., VI ACa 1071/07, LEX 577585.
84 E. Rutkowska-Tomaszewska, Naruszenie obowiązków informacyjnych banków w
prawie umów konsumenckich, Warszawa 2009.
za-iż na instytucji tej ciążą szczególne obowiązki niewynikające wprost z umowy, lecz z przepisu art. 56 k.c., zgodnie z którym czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia i z ustalonych zwyczajów.86
Ustawa – Prawo bankowe co do zasady nie ustanawia rozbudowanych obowiązków informacyjnych jako instrumentu ochrony klienta banku. W lite-raturze przedmiotu przyjmuje się, że ustawa ta nie obciąża banku szczególny-mi przedkontraktowyszczególny-mi obowiązkaszczególny-mi informacyjnyszczególny-mi w stosunku do swojego kontrahenta.87 Równocześnie ustawa – Prawo bankowe przewiduje w art. 69 ust. 2 regulację treści umowy kredytu, na mocy którego szeroki katalog informacji musi zostać inkorporowany do umowy. Z perspektywy zasady odpowiedzialne-go udzielania kredytu podkreślić należy, iż postanowienia omawianej ustawy (art. 70) nakładają na bank obowiązek dokonania badania zdolności kredytowej klienta banku, a bardzo rygorystyczna interpretacja tego przepisu skutkowałaby koniecznością odmowy udzielenia kredytu podmiotowi, który nie uprawdopo-dobni możliwości jego spłaty w terminie. W doktrynie przyjmuje się, że ustawa – Prawo bankowe nie jest przeszkodą dla wywodzenia powinności informacyj-nych lub ostrzegawczych banku z ininformacyj-nych aktów prawinformacyj-nych, przy poszanowaniu ogólnych zasad i wartości prawa prywatnego.88
Świadczenia usług fi nansowych (tzw. produktów zaufania) przez insty-tucje fi nansowe (tzw. instyinsty-tucje zaufania publicznego), przede wszystkim przez banki, nie należy utożsamiać z typową działalnością gospodarczą89 polegającą na produkcji dóbr, świadczeniu usług i obrocie towarowym.90 Ich odrębność po-lega na tym, iż więcej je łączy z przepływem kapitału i obrotem płatniczym niż
ufania publicznego wynika bardziej z orzecznictwa niż ze świadomej decyzji ustawodaw-cy. Por. A. Chłopecki, Bank jako instytucja zaufania publicznego w wymiarze
cywilnopraw-nym, [w:] Oblicza prawa cywilnego. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, (red.) K. Szczepkowska-Kozłowska, Warszawa 2013, s. 94.
86 Ibidem, s. 93.
87 J. Pisuliński, Umowa kredytu…, s. 373. Poza obowiązkiem informacyj-nym wynikającym z przepisu art. 111 pr. bank., który ma charakter publicznoprawny. P. Tereszkiewicz, Obowiązki informacyjne…., s. 122.
88 P. Tereszkiewicz, Obowiązki informacyjne…, s. 122.
89 Działalność banków niewątpliwie stanowi rodzaj działalności gospodarczej, gdyż mieści się ona w defi nicji działalności gospodarczej zdefi niowanej w art. 2 u.s.d.g. (Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.). Z uwagi jednak na fakt, iż działalność ta wymaga odrębnych i bardziej uszczegółowionych regulacji, to zastosowanie do niej znajduje usta-wa – Prawo bankowe, która jest aktem o charakterze lex specialis w stosunku do przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
90 E. Fojcik-Mastalska, Przepisy ogólne, [w:] E. Fojcik-Mastalska (red.), Prawo
z typową produkcją i obrotem towarowym.91 W rozwiniętych gospodarkach ryn-kowych, usługi fi nansowe normowane są odrębnie od pozostałych usług, co po-twierdzone zostało w ustawie o świadczeniu usług92, która, zgodnie z dyspozycją zawartą w art. 3 ust. 3, wyklucza usługi fi nansowe z zakresu swojego normo-wania. Podobne rozróżnienie zastosowane zostało przez prawodawcę wspólno-towego przy dyrektywie 97/7 w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawartych na odległość93, dyrektywie 2006/123 dotyczącej usług na ryn-ku wewnętrznym94 oraz w dyrektywie horyzontalnej o prawach konsumenta 2011/8395.
Dyrektywy unijne dotyczące materii rynku fi nansowego nie defi niują po-jęcia „rynek fi nansowy”. Wyłącznie dyrektywa 2002/8796 podaje zakres pod-miotowy sektora fi nansowego, określając w art. 2 pkt 8, że jest to sektor skła-dający się z jednej lub z wielu instytucji kredytowych, instytucji fi nansowych lub przedsiębiorstw pomocniczych usług bankowych97, które tworzą sektor bankowy; zakładów ubezpieczeń, zakładów reasekuracji lub ubezpieczeniowych grup kapitałowych98, które tworzą sektor ubezpieczeń; fi rm inwestycyjnych lub
91 Por. glosę E. Fojcik-Mastalskiej do wyroku NSA z dnia 18 maja 1994 r., SA/WR 2290/93, Prawo bankowe 1995, nr 4, s. 53–57; W. Srokosz, Pojęcie usług fi nansowych w
regulacjach Unii Europejskiej, Pr. Bank. 2002, nr 5.
92 Ustawa z dnia 4 marca 2010 o świadczeniu usług na terytorium Rzeczypospo-litej Polskiej (tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 47, poz. 278 z późn. zm.).
93 Dyrektywa 97/7 – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość (Dz. Urz. L 144 z 04.06.1997, s. 19–27).
94 Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca usług na rynku wewnętrznym, Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006, s. 36.
95 Dyrektywa 2011/83 – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/ EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrek-tywę Rady 85/577/EWG i dyrekdyrek-tywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64).
96 Dyrektywa 2002/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie dodatkowego nadzoru nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubez-pieczeń oraz przedsiębiorstwami inwestycyjnymi konglomeratu fi nansowego i zmieniają-ca dyrektywy Rady 73/239/EWG, 79/267/EWG, 92/49/EWG, 92/96/EWG, 93/6/EWG i 93/22/EWG oraz dyrektywy 98/78/WE i 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. WE L 35 z 11.02.2003, s. 1).
97 W znaczeniu dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz.Urz. We 2006 L 177/1).
98 W rozumieniu dyrektywy 98/78/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 1998 r. w sprawie dodatkowego nadzoru nad zakładami ubezpieczeń w grupach ubezpieczeniowych (Dz.Urz. L 330 z 05.12.1998 r., s. 1). Dyrektywa 2005/68/
instytucji fi nansowych99, które tworzą sektor usług inwestycyjnych i fi nanso-wych spółek holdingonanso-wych o działalności mieszanej.
Rynek fi nansowy jest częścią unijnego rynku wewnętrznego, a ustano-wienie jednolitych regulacji prawnych w zakresie usług fi nansowych ma istotne znaczenie dla integracji rynków fi nansowych państw członkowskich. Interwen-cja prawodawcy w funkcjonowanie rynku fi nansowego jest podyktowana chę-cią ochrony interesu publicznego oraz eliminacji niedoskonałości rynkowych, w szczególności asymetrii informacyjnych. Stabilność i bezpieczeństwo syste-mu fi nansowego traktować należy jako dobro publiczne, a wprowadzane przez prawodawcę unijnego, a następnie krajowego regulacje prawne mają na celu ich zagwarantowanie.
Wobec braku defi nicji legalnej doktryna defi niuje rynek fi nansowy w za-leżności od przyjętych kryteriów i elementów defi nicji, tj. uwzględniając przed-miot transakcji dokonywanych na rynku fi nansowym lub grupy podprzed-miotów biorących w nim udział (instytucje fi nansowe, takie jak banki, giełdy papierów wartościowych, towarzystwa ubezpieczeniowe, fi rmy ubezpieczeniowe, fundu-sze emerytalne, fundufundu-sze inwestycyjne itd.)100.