Zagadnieniem związanym z problematyką poruszoną dotychczas w niniejszym rozdziale i wymagającym odrębnego omówienia jest kwestia kompensacji w ramach polityki kryminalnej. Wydaje się bowiem, że współcześnie kompensacja stanowi istotny wyznacznik stanowienia prawa, o czym świadczą chociażby założenia Kodeksu karnego z 1997 roku i jego kolejne nowelizacje wprowadzające zróżnicowane instrumenty materialnoprawne, zawierające element naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Zaprezentowane w poprzednich punktach kierunki w nauce prawa karnego, poglądy na jego istotę oraz racjonalizacje karania nie pozostają w tym kontekście bez znaczenia. Wskazuje się, że filozofia prawa czy też racjonalizacja karania powinny wyznaczać i uzasadniać kierunki polityki kryminalnej oraz konkretne rozwiązania legislacyjne, stanowiąc jednocześnie „ośrodek refleksyjnej krytyki sposobu funkcjonowania systemu karania”77. Modele polityki kryminalnej są pewną konsekwencją koncepcji uzasadniających stosowanie kary (koncepcji karania), w związku z czym wyróżnia się przykładowo: model retrybutywny, utylitarny oraz model alternatywnej reakcji na czyny przestępne78. Jak wskazano powyżej, uzasadnienie stosowania kary jest zróżnicowane. Podobnie niejednolite są kierunki polityki
76 R. Barnett, Restitution: A New Paradigm of Criminal Justice, „Ethics”, vol. 87, 1977, s. 279-301; Idem, The Justice of Restitution, „American Journal of Jurisprudence”, vol. 25, 1980, s. 117-132; T. Campbell, Compensation as Punishment, „University of New South Wales Law Journal”, vol. 7, 1984, s. 338-361 cit. per:
W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988, s. 251.
77 M. Peno, Co powinna dać polityce kryminalnej filozofia prawa? [w:] Prawo i polityka w sferze publicznej.
Perspektywa zewnętrzna, P. Jabłoński, J. Kaczor, M. Pichlak (red.), Wrocław 2018, s. 43.
78 Ibidem, s. 51.
39
kryminalnej w polskim prawie karnym. Różnice pomiędzy poszczególnymi koncepcjami i modelami często ulegają zatarciu, stąd przyjęcie jednej tylko racjonalizacji karania czy modelu polityki przedstawia się jako niezasadne. We współczesnej nauce prawa karnego przyjmuje się je w zasadzie łącznie79. W aktualnym stanie prawnym obecne są rozwiązania zarówno materialnoprawne, jak i procesowe z wiodącą rolą kompensacji. Kompensacja przedstawia się zatem jako ważna dyrektywa polityki kryminalnej.
Polityka kryminalna określana jest w literaturze jako system twierdzeń o potrzebie i sposobie realizacji ochrony aktualnych stosunków społecznych przy pomocy karnoprawnych zakazów. Zajmuje się ona społecznymi następstwami przestępczości oraz jej przeciwdziałaniem i obejmuje zagadnienia reakcji na zachowania przestępcze, w tym określenie katalogu czynów zabronionych, środków reakcji karnej i zasad odpowiedzialności karnej, czyli politykę: tworzenia prawa karnego, ścigania przestępstw, stosowania kar za przestępstwa (polityka karna) oraz politykę wykonywania kar80. Polityka kryminalna składa się więc z trzech następujących elementów: działalności legislacyjnej, polityki karnej rozumianej jako stosowanie systemu środków karnych i pozakarnych, obejmującej działania organów ścigania, stosowanie środków zapobiegawczych i system sądowego wymiaru kary oraz polityki wykonawczej81. Na przestrzeni wieków nastąpiła swoista ewolucja karania –
„od kary śmierci do kary więzienia, od kary więzienia do kar wolnościowych, od kar wolnościowych do sprawiedliwości naprawczej i abolicjonizmu”82. Na zmiany w polityce kryminalnej wpływ mają przemiany społeczne, prawo międzynarodowe i standardy w nim zawarte, dotychczasowe funkcjonowanie systemu sankcji czy zagrożenie przestępczością.
Niebagatelne znaczenie odgrywa również określona wizja władzy państwowej kierującej się doraźnymi interesami politycznymi, często sprzecznymi z racjonalną polityką kryminalną.
Politykę karną jako sposób posługiwania się środkami reakcji karnoprawnej na przestępstwo wyznaczają przepisy części ogólnej Kodeksu karnego (katalog, zasady stosowania i wymiaru kary, jej dyrektywy) oraz części szczególnej (zagrożenie karą). Na tej podstawie możliwe jest odtworzenie założeń przyjętych w Kodeksie karnym83. Istotne uzupełnienie treści przepisów
79 Por. E. Hryniewicz-Lach, Kara kryminalna… op. cit., s. 52.
80 R. Zawłocki, Kryminalizacja obrotu gospodarczego w Polsce [w:] Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, T. Dukiet-Nagórska (red.), Bielsko-Biała 2006, s. 216; M. Peno, Co powinna dać polityce kryminalnej… op. cit., s. 43 i wskazana tam literatura.
81 W. Jaroch, Polityka karna – strategia punitywna czy liberalna, Studia Prawnoustrojowe 2012, nr 15, s. 49-50.
82 M. Peno, Autonomia-przymus-granice karania (uwagi na tle filozofii Josepha Raza), Acta Iuris Stetinensis 2016, nr 4 (16), s. 96.
83 T. Lipski, Polityka karna w założeniach nowego Kodeksu karnego, Roczniki Nauk Prawnych 1998, tom VIII, s. 117-118.
40
stanowi uzasadnienie projektu ustawy karnej z 1997 roku: „reforma prawa i procesu karnego zmierza do istotnej zmiany statusu pokrzywdzonego w procesie karnym i w postępowaniu przygotowawczym, co wiąże się z filozofią karania odmienną od dotychczasowej, zdominowanej przez interes państwa (zbyt daleko posunięte <<upaństwowienie karania>>), sprowadzającej się w istocie do ukarania sprawcy, niedoceniania restytucji i kompensacji oraz pomijania ważnej roli rozwiązania konfliktu społecznego, jaki powstał pomiędzy sprawcą i pokrzywdzonym przez popełnienie przestępstwa. W prawie karnym materialnym wiąże się to z rolą, jaką przywiązuje się do zapobiegnięcia przez sprawcę powstaniu szkody, co może prowadzić do niepodlegania karze (…), nadzwyczajnego złagodzenia kary (…) czy odstąpienia od wymierzenia kary [np. w wypadu dobrowolnego naprawienia szkody w całości (…)]”84. Jednym z istotnych założeń reformy prawa karnego w latach 90. było więc obniżenie poziomu jego represyjności i ukształtowanie polityki karnej, w której surowość stosowanych sankcji nie stanowi jedynej (naczelnej) zasady kształtującej prawnokarną reakcję na przestępstwo85. Senat Rzeczypospolitej Polskiej, nawiązując do założeń Kodeksu karnego, w roku 2004 podjął uchwałę dotyczącą polityki karnej w Polsce następującej treści: „nowa polityka karna powinna być oparta na idei sprawiedliwości naprawczej, zgodnie z którą postępowanie karne nie koncentruje się na odwecie, lecz zmierza do zadośćuczynienia pokrzywdzonemu i społeczności oraz do poprawy sprawcy (…). Wśród tych obowiązków najważniejszym powinno być naprawienie szkody i krzywdy moralnej wyrządzonej pokrzywdzonemu (…). Realizacji idei wszechstronnego naprawienia szkód wynikłych z przestępstwa i zapobiegania powtórnemu popełnianiu przestępstw dobrze służy mediacja (…)”86. Założeniem Kodeksu karnego z 1997 roku jest więc zasada ultima ratio prawa karnego (kary) oraz potrzeba racjonalizacji polityki wymierzania kar kryminalnych, podstawą której uczyniono rozwiązanie konfliktu społecznego, w szczególności poprzez naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody87. In praxi postulat racjonalizacji polityki karania powinien oznaczać w pierwszej kolejności poszukiwanie środków reakcji karnoprawnej
84 I. Fredrich-Michalska, B. Stachurska-Marcińczak (opracowanie redakcyjne), Nowe kodeksy karne – z 1997 r.
z uzasadnieniami. Kodeks karny. Kodeks postępowania karnego. Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 1997, s. 146-147.
85 Por. K. Krajewski, Nowa kodyfikacja karna a polityka karna w Polsce w latach 1990-2005, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2008, nr 1, s. 6.
86 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 czerwca 2004 r. w sprawie polityki karnej w Polsce, Monitor Polski nr 26 poz. 431.
87 M.S. Kamiński, Ramy aksjologiczne i polityczno-kryminalne Kodeksu karnego z 1997 roku, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2002, nr 1 (221), s. 76.
41
łagodniejszych od kary pozbawienia wolności88, a w przypadku wyrządzenia szkody – dążenie do pojednania i wyrównania skutków przestępstwa, nawet kosztem wymierzenia kary kryminalnej.
W wyniku kolejnych zmian przepisów, od 1997 roku, polityka tworzenia prawa staje się w coraz większym stopniu nastawiona na naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem i samego pokrzywdzonego89. Tytułem przykładu można wskazać na rezygnację z zamkniętego katalogu czynów zabronionych, po popełnieniu których możliwe było orzeczenie obowiązku naprawienia szkody, wprowadzenie środka w postaci zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wyodrębnienie środków kompensacyjnych jako formy reakcji na przestępstwa, wprowadzenie instytucji umorzenia kompensacyjnego (art. 59a KK90, następnie uchylony) czy propozycja kryminalizacji zachowania polegającego na uchylaniu się od wykonania środka kompensacyjnego (projektowany art. 244c KK91). Zmiany obejmują nie tylko regulacje materialnoprawne. Również Kodeks postępowania karnego zawiera rozwiązania wspierające naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
Należą do nich przede wszystkim postępowanie mediacyjne oraz tryby konsensualne.
Dokładne omówienie nowelizacji uwzględniających aspekt kompensacyjny na gruncie obu aktów prawnych zawarto w Rozdziale 3, stąd też w tym miejscu można poprzestać na ogólnej
88 F. Ciepły, Sprawiedliwościowa racjonalizacja wymiaru kary… op. cit., s. 345.
89 Por. K. Krajewski, Zasada humanizmu a współczesne tendencje polityki kryminalnej [w:] Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Księga jubileuszowa z okazji 70. Rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, J. Giezek (red.), Kraków 2006, s. 403.
90 Art. 59a [Umorzenie postępowania]
§ 1. Jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, pojednał się z pokrzywdzonym, w szczególności w wyniku mediacji i naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 § 1.
§ 2. Jeżeli czyn został popełniony na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego, warunkiem zastosowania § 1 jest pojednanie się, naprawienie przez sprawcę szkody oraz zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych.
§ 3. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary.
91 Art. 244c Ustawy z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw:
§ 1. Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd środka kompensacyjnego, o którym mowa w art. 46, w postaci obowiązku naprawienia szkody, obowiązku zadośćuczynienia za doznaną przez inną osobę krzywdę lub nawiązki, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
§ 2. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny:
1) nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, lub 2) nie później niż przed upływem terminu określonego zgodnie z § 3.
§ 3. Jeżeli z uwagi na rozmiar świadczenia będącego przedmiotem środka kompensacyjnego jego uiszczenie w całości przez sprawcę w terminie wskazanym w § 2 pkt 1 jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, prokurator może wyznaczyć sprawcy stosowny termin do wykonania tego obowiązku, nieprzekraczający 12 miesięcy.
42
konstatacji, że kompensacja stanowi istotny wyznacznik stanowienia prawa, w szczególności rozwiązań zmierzających do racjonalnego ukształtowania polityki karania. Jak wskazano powyżej, polityka kryminalna składa się z kilku elementów, między innymi z polityki tworzenia prawa i stosowania środków reakcji karnoprawnej na przestępstwo. Nawet najlepsze rozwiązania legislacyjne nie wpłyną pozytywnie na politykę karania bez ich właściwego stosowania. Obecnie zauważalny jest wyraźny rozdźwięk pomiędzy pierwotnymi założeniami Kodeksu karnego a obecną polityką legislacyjną (między innymi polegającą na kryminalizacji nowych zachowań i podwyższaniu zagrożenia karą za przestępstwa czy uchyleniu przepisów art. 59a KK), jak również praktyką wymiaru sprawiedliwości, gdzie dominującą sankcją wciąż jeszcze pozostaje kara pozbawienia wolności92.
W pełni należy zgodzić się z następującymi stwierdzeniami: „model wymiaru kary musi uwzględniać interesy pokrzywdzonych w odniesieniu do tych wszystkich przestępstw, w których można ich zidentyfikować. W tych razach wiodące znaczenie przyznać należy funkcji kompensacyjnej prawa karnego i to przez pryzmat naprawienia szkody widzieć należy proces wymierzania sankcji w prawie karnym” oraz „nowoczesny system sankcji oparty być powinien na piramidzie oddziaływania, na spodzie której powinny znajdować się środki reakcji oparte na metodach szeroko pojętej sprawiedliwości naprawczej, po które należy sięgać najczęściej. Dopiero, jeśli procedury sprawiedliwości naprawczej zawodzą lub okażą się niewystarczające, sięgać należy po tradycyjne środki oparte na prawie karnym, zaczynając od najłagodniejszych, stopniując sankcje, aż po pełną izolację. Ogniskową, wokół której skupiać należy uwagę, powinna być kompensacja szkód pokrzywdzonym”93. Argument przemawiający za regulacją obowiązku naprawienia szkody w ramach procesu karnego stanowią względy polityczno-kryminalne, albowiem nie ma potrzeby i nie powinno się na wszystkie przestępstwa reagować za pomocą kary. Ustawodawca zdaje się jednak mieć odmienną wizję polityki kryminalnej, nierzadko sprzeczną z wyjściowymi założeniami Kodeksu karnego. Uchylenie art. 59a KK stanowiącego o umorzeniu postępowania na wniosek pokrzywdzonego, jeżeli w całości została naprawiona szkoda wyrządzona przestępstwem i spełnione zostały pozostałe przesłanki oraz zwiększanie zagrożenia karami za poszczególne typy przestępstw to tylko niektóre przykłady zmian przepisów stojących w opozycji do pierwotnej wizji polityki kryminalnej. Takie ukształtowanie instytucji
92 Zob. statystyki prawomocnych skazań według rodzajów przestępstw i wymiaru kary w latach 2008-2018, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie/ [dostęp: 14.10.2019] oraz kolejne ustawy nowelizujące Kodeks karny, które podnoszą zagrożenie karą.
93 W. Zalewski, Kara kryminalna i jej racjonalizacja. Sprawiedliwość naprawcza [w:] System Prawa Karnego.
Tom 5. Nauka o karze. Sądowy wymiar kary, T. Kaczmarek (red.), Warszawa 2017, s. 125, 128.
43
związanych z wymiarem kary w oczywisty sposób wpływa na politykę karania i stosowanie środków reakcji karnoprawnej na przestępstwo, w tym środków kompensacyjnych.