Podstawowym warunkiem sprzyjającym zdrowiu społeczeństwa w środowisku
życia i pracy jest tworzenie i realizacja właściwej polityki zdrowotnej państwa. W strukturze tworzenia polityki zdrowotnej istotną rolę odgrywa:
promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
organizacja i funkcjonowanie opieki medycznej
wyeliminowanie zagrożeń środowiskowych [225,228,234].
Polityka zdrowotna poprzez regulacje prawne, wsparcie sektorów społeczno -gospodarczych, winna być ukierunkowana na działaniu promującym zdrowy styl życia społeczeństwa oraz zachęcaniu go do współtworzenia polityki społecznej w tym zakresie [235]. Zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej państwo ma obowiązek zapewnić obywatelom równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, niezależnie od ich sytuacji materialnej. Uznając zdrowie za dobro publiczne winna usuwać nierówności społeczne poprzez poprawę warunków ekonomicznych ludności [230,236,237,238]. Polityka zdrowotna powinna więc rozwiązywać problemy bezrobocia, zapewnić właściwe warunki mieszkaniowe, umożliwić dostęp do edukacji. Nieodpowiednia polityka prozdrowotna państwa prowadzi do wzrostu zachorowań, co zwiększa wydatki przeznaczone na ochronę zdrowia oraz hamuje gospodarkę kraju.
W określeniu priorytetów polityki zdrowotnej od 1990 roku kluczową rolę odgrywa NPZ, który został opracowany w odpowiedzi na strategie WHO „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000”. Na skutek postępujących zmian ekonomicznych,
politycznych i społecznych program ulegał ewaluacji, mając na celu utrzymanie i poprawę zdrowia społeczeństwa polskiego. Systematyczne monitorowanie efektów NPZ do roku 2005 pozwoliło na opracowanie nowych wytycznych programu na lata 2007-2015. Jego głównym założeniem jest zmniejszenie nierówności i poprawy stanu zdrowia Polaków przy jednoczesnym współdziałaniu w tym zakresie innych sektorów administracji rządowej, organizacji pozarządowych oraz społeczności lokalnych. Cel ten zostanie osiągnięty, jeżeli spełni takie warunki, jak:
kształtowanie prozdrowotnego stylu życia społeczeństwa
tworzenie środowiska życia, pracy i nauki sprzyjającego zdrowiu
aktywizowanie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych do działań na rzecz zdrowia.
Program powstał na skutek przeprowadzonej analizy, która wykazała, że pomimo wzrostu przeciętnego trwania życia nadal zmiany te są niekorzystne w porównaniu do krajów Unii Europejskiej. NPZ nawiązuje do Światowej Deklaracji Zdrowia, w której potwierdzono, że „zdrowie jest jednym z podstawowych praw
jednostki ludzkiej”, strategii „Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku” określającej
kierunki polityki zdrowotnej WHO w Europie oraz założeń programu Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego [5].
Podstawą koncepcji NPZ jest zawarta w konstytucji WHO definicja, która określa zdrowie, jako „stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego
i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności” [5].
Należy podkreślić, że w krajach rozwiniętych obecnie przeważa pogląd, że optymalne zdrowie (wellness) obejmuje wysoki poziom dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, socjalnego (społecznego), emocjonalnego i duchowego, w granicach określonych przez dziedziczność i możliwość jednostki [239].
Obok głównych celów strategicznych ukierunkowanych na zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności spowodowanej przewlekłymi chorobami niezakaźnymi, NPZ zawiera cele operacyjne dotyczące czynników ryzyka i działań w zakresie promocji zdrowia, które mają sprzyjać:
zmniejszeniu rozpowszechniania palenia tytoniu
zmniejszeniu i zmianie struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem
ograniczeniu substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych
poprawie sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenie występowania otyłości
zwiększeniu aktywności fizycznej ludności
zmniejszeniu narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia, pracy oraz ich skutków zdrowotnych i poprawa stanu sanitarnego kraju.
Zmianę dla powyższych mają przynieść programy zmierzające do ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu, spożycia alkoholu i popytu na narkotyki. Kolejnym etapem jest uaktywnienie społeczeństwa na rzecz działań zmniejszających ryzyko występowania chorób żywieniozależnych związanych z niską aktywnością fizyczną i nieodpowiednim sposobem odżywiania się oraz realizacja planów naprawczych w dziedzinie zdrowia środowiskowego.
5. Program „Trzymaj Formę”
Program „Trzymaj Formę” jest współorganizowany przez Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) oraz stowarzyszenie Polskiej Federacji Producentów Żywności (PFPŻ) w ramach realizacji strategii WHO dotyczącej diety, aktywności fizycznej i zdrowia. Celem programu jest kształtowanie trwałych i dobrowolnych nawyków prozdrowotnych młodzieży szkolnej, poprzez promocję zasad aktywnego i zróżnicowanego stylu życia oraz pogłębienie wiedzy z zakresu odpowiednio zbilansowanej diety. Dodatkowo program przewiduje: pogłębienie wiedzy oraz zwiększenie świadomości nastolatków dotyczącej wpływu zachowań żywieniowych na utrzymanie zdrowia w okresie młodzieńczym jak i w późniejszych latach życia, nabycie umiejętności korzystania z informacji zamieszczonych na opakowaniach produktów spożywczych, zainteresowanie uczniów różnymi formami aktywności fizycznej poprzez zapewnienie zajęć pozalekcyjnych, zaoferowanie uczniom, rodzicom i nauczycielom aktywnych sposobów spędzania wolnego czasu [240].
Program w swym założeniu oparty jest na metodzie projektu, dlatego wykracza poza szkolny program nauczania, uwzględniając odpowiedzialność indywidualną za zdrowie i zasady wolnego wyboru jednostki. Metoda projektu polega na opracowaniu
wspólnie z nauczycielami, rodzicami i środowiskiem lokalnym, różnych form rozpowszechnienia zasad zdrowego stylu życia, co pozwala na rozwijanie zainteresowań i umiejętności uczniów. Nauczyciele pełnią tutaj rolę koordynatorów, dlatego wymaga się od nich dużego zaangażowania. Program jest ukierunkowywany na samodzielność oraz odpowiednią motywację i aktywizację uczniów w podejmowaniu różnorakich działań prozdrowotnych. Ponadto, metoda projektu uczy odpowiedzialności, planowania i organizacji pracy, umiejętności współpracy w grupie, wspólnego rozwiązywania problemów i kompromisu w podejmowaniu decyzji oraz prezentowania końcowych efektów pracy.
Szkoły zainteresowane programem „Trzymaj Formę” otrzymują materiały edukacyjne dla uczniów i nauczycieli przygotowane przez PFPŻ przy współpracy z IŻŻ oraz Zakładem Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka. Materiały dydaktyczne obejmują: poradnik dla szkolnych koordynatorów programu, broszury dotyczące zbilansowanej diety i znaczenia aktywności fizycznej, plakaty z piramidą żywienia z uwzględnieniem aktywności fizycznej, przykładowe artykuły spożywcze zalecane do rozszerzenia asortymentu produktów żywnościowych w sklepikach szkolnych, zalecenia dietetyczne zawierające przykładowe jadłospisy oraz stronę internetową.
Począwszy od roku 2006, w którym projekt ten został zapoczątkowany, udział w nim wzięło niespełna 3 miliony uczniów i 7600 szkół. Do piątej edycji programu, rozpoczętej w roku szkolnym 2010/2011, zgłosiło się 6200 z wszystkich szkół przede wszystkim podstawowych i gimnazjalnych w Polsce. Choć program „Trzymaj Formę” jest nakierowany na populację 13-15-latków do udziału w nim zaproszono młodzież uczęszczającą do szkół średnich. Ma to na celu zdobycie informacji czy program należy realizować tak jak dotychczas, jednolicie w skali całej Polski, czy też w sposób zróżnicowany, dostosowując do różnych grup wiekowych, miejsca zamieszkania czy statusu społecznego i rodzinnego badanych respondentów. Do realizacji projektu przystąpiło około 8% szkół licealnych z całej Polski. Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że w programie „Trzymaj Formę” wzięło udział 11,5% uczniów szkół licealnych z powiatu ziemskiego i powiatu miasta Kalisza. Grupę tą stanowiły głównie nastolatkowie z klas pierwszych i drugich. W związku z powyższym, można porównać zachowania zdrowotne uczniów realizujących ten projekt z młodzieżą nieuczestniczącą w tym programie.