Mapy dawnej Polski gromadził baron Edward Rastawiecki, który w 1846 r.
wydał pierwszy katalog takich map: Mappographia dawnej Polski5. Kolekcja map Rastawieckiego, zakupiona przez Seweryna Mielżyńskiego, została później prze-kazana Towarzystwu Przyjaciół Nauki w Poznaniu.
Bodaj pierwszą dużą kolekcją dawnych map Polski, szczególnie w komplet-nych atlasach, był zbiór Joachima Lelewela (1786–1861) w Brukseli. Lelewel wydał znane (wówczas i potem) pięciotomowe dzieło o historycznej geografii i karto-grafii (z czarno-białymi faksymiliami map), pt. Géographie du moyen âge [VI–XVIII wiek] (Bruxelles 1849–1857), dotąd uznawane za dzieło podstawowe, inicjujące badania historii kartografii6. W roku 1925, zgodnie z testamentem Lelewela, jego kolekcję 316 atlasów w 397 tomach i ponad 200 map przekazano do Wilna (to mia-sto – wolne Wilno – oraz Bibliotekę Uniwersytetu Wileńskiego wymienił Lelewel w swym testamencie explicite). W Wilnie ta kolekcja znajduje się do dzisiaj. Katalog zbioru tej Biblioteki wydał Mikołaj Dzikowski7, w niewielkim nakładzie, poprzez Bibliotekę Uniwersytetu Stefana Batorego – rzadkość dzisiaj; mam kopię ksero-graficzną z egzemplarza (także kopii) Tomasza Niewodniczańskiego. W 1984 r.
historyk prof. Michael J. Mikoś z University of Wisconsin–Milwaukee opublikował w „The Map Collector” znakomity artykuł o Joachimie Lelewelu8.
4 Także np. map diecezjalnych (kościelnych) i geologicznych.
5 Edward baron Rastawiecki, Mappographia dawnej Polski, w Drukarni S. Orgelbranda, Warszawa 1846; reprint Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1981.
6 Wznowienie w formie reprintu przez Meridian Publishing Co., Amsterdam 1966–1967.
7 M. Dzikowski, Katalog atlasów Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie, ze szczególnym uwzględnieniem zbioru J. Lelewela i map Polski, Wilno 1934–1940 (677 s.).
8 M. J. Mikoś, Joachim Lelewel: Polish Scholar and Map Collector, „The Map Collector”
26 (March 1984), 20–24; por. także M. Mikoś, [hasło] Lelewel, Joachim, [w:] Lexikon zur Geschichte der Kartographie, Band 1, s. 445–446, Franz Deuticke, Wien 1986.
Tomasz Niewodniczański (1933–2010) i jego zbiory...
154
W Muzeum Polskim w Rapperswilu w Szwajcarii była do 1926 r. bibliote-ka z dużym zbiorem dawnych map. Zgodnie z jej statusem prawnym, decyzją Sejmu RP kolekcja rapperswilska została w 1926 r. przeniesiona do Warszawy i złożona w Centralnej Bibliotece Wojskowej na Ochocie w Warszawie. We wrze-śniu 1939 r. cała ta Biblioteka, łącznie ze zbiorami rapperswilskimi, spłonęła po niemieckim nalocie bombowym.
Również w Bibliotece Narodowej w Warszawie znajdowała się duża kolekcja dawnych map. W 1934 r. odbył się w Warszawie VIII Kongres Międzynarodo-wej Unii Geograficznej, z okazji którego urządzono dużą wystawę 226 dawnych map. Bolesław Olszewicz wydał katalog tej wystawy9 – dzisiaj także rzadkość.
Zbiór map, na rozkaz okupanta przeniesiony wraz z innymi zbiorami specjalny-mi Biblioteki Narodowej do Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik, został spalony razem z tym budynkiem przez Niemców po powstaniu warszaw-skim w październiku 1944.
Po wojnie Emeryk Hutten Czapski w Rzymie zgromadził znakomitą kolekcję wczesnych map. Tutaj krótka dygresja o jednej z jego map. Najważniejszą mapą w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego była mapa Polski Gerardusa de Jode z Antwerpii z 1576 r. – z XVI-wiecznym, miedziorytowym portretem króla Stefa-na Batorego w kartuszu (por. rozdział 6 i Ryc. 36a, Ryc. 36b). Był to stan10 pierw-szy drugiej mapy Gerardusa de Jode; druk ulotny (nie w atlasie). Emeryk Hutten Czapski napisał we wspomnieniach, że idąc w 1939 r. do Wojska Polskiego na wojnę, wyjął tę mapę z ram w swojej leśniczówce w Synkowiczach koło Słonima.
Przeszła z nim ta mapa Bliski Wschód, Północną Afrykę, Londyn – aż do Rzy-mu. Kolekcja Emeryka Hutten Czapskiego, po jego śmierci (1979), została nabyta przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Obecnie krakowski egzemplarz mapy Gerardusa de Jode ze Stefanem Batorym w kartuszu jest jednym z trzech zna-nych jej zachowazna-nych egzemplarzy; dwa pozostałe znajdują się w Monachium i Sankt Petersburgu11. W 1978 r. ukazał się obszerny katalog wczesnych map
9 B. Olszewicz, Kartografja Polski od Czasów Najdawniejszych do Wskrzeszenia Państwa Polskiego w R. 1918. Katalog Wystawy Zbiorów Kartograficznych Bibljoteki Narodowej w Warszawie, Bibljoteka Narodowa, Warszawa 1934. (Katalog zawiera dwa eseje:
K. Buczek, Rzut oka na dzieje kartografii polskiej oraz B. Olszewicz, Zbiory kartograficzne w Polsce).
Bolesław Olszewicz (1893–1972) w swojej pracy doktorskiej Kartografja polska XV i XVI wieku (Książnica-Atlas, Lwów–Warszawa 1930) dokonał opisowego przeglądu chronologiczno-kartograficznego 41 map ziem Polski z tego okresu, poczynając od niezachowanej rękopiśmiennej mapy terenów spornych z Krzyżakami, z roku 1421 (por.
rozdział 5).
10 Termin „stan” jest nazwą odbitek z kolejnej wersji płyty (miedziorytnicznej lub innej) danej mapy lub grafiki. Tomasz Niewodniczański zbierał możliwie wszystkie istniejące stany map, a bywało ich od kilku do kilkunastu.
11 K. Kozica, informacja prywatna.
ANDRZEJ MICHAŁ KOBOS
155 w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego, opracowany przez Wojciecha Kreta12. Kontynuowano wydawanie tego katalogu po śmierci W. Kreta13.
Po II wojnie światowej zaczęła się powolna odbudowa kolekcji narodowej dawnych map w kilku wielkich bibliotekach Polski14. W obiegu antykwarycznym i aukcyjnym, szczególnie w Europie Zachodniej (przede wszystkim w Niemczech Zachodnich, Wielkiej Brytanii i Holandii) oraz w Stanach Zjednoczonych, dawne mapy Polski krążyły w dużym wyborze – i nadal krążą wśród tzw. antique maps.
Pośród innych kolekcji znana była kolekcja Malinowskich15 w Londynie oraz kolekcja Aleksandra Janty-Połczyńskiego, głośnego niegdyś dziennikarza, a po-tem antykwariusza w Nowym Jorku (obie zakupione zostały później przez To-masza Niewodniczańskiego). Były też kolekcje Romana Umiastowskiego i Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Kolekcję Umiastowskiego zakupiono po jego śmierci do Rapperswilu, a Jan Nowak-Jeziorański przekazał tam swoją jako dar. Wydano najpierw katalog kolekcji Umiastowskiego16, a następnie Piotr Mojski wydał ka-talog powojennej kolekcji map w Rapperswilu17.
Inną, sporą kolekcją jest zbiór (wspomnianego już tutaj) Michaela J. Miko-sia. Michael Mikoś opracował katalog zbioru dawnych map Polski w kolekcji Amerykańskiego Towarzystwa Geograficznego w Milwaukee, Wisconsin18, oraz opublikował dwa przeglądowe artykuły o dawnej kartografii Polski19,20.
12 W. Kret, Katalog dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego i w innych zbiorach. Tom 1: Mapy XV–XVI wieku, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1978.
13 T. Paćko, D. Stachnak-Talenda, E. Gołąb-Jankowska, Katalog dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego i w innych zbiorach. Tom 2:
Mapy XVII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992.
14 M. Łodyński i in. (red.), Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce, t. 1 (1961), t. 2 (1963), t. 3 (1965), t. 4 (1968), t. 5 (1983), Instytut Geografii PAN i Biblioteka Narodowa, Warszawa.
15 H. W. Malinowski, The Malinowski Collection of Maps of Poland, „The Map Collectors’
Circle”: 25 (1966), 1–44; 31 (1966), 45–88; 43 (1967), 89–142; 56 (1969), 143–184; 57 (1969), 185–214; 84 (1972), 215–256; 86 (1972), 257–290.
16 Polska cała. Katalog starych książek, map i rycin XV–XIX wieku Polski dotyczących w zbiorach Muzeum Polskiego w Rapperswilu z kolekcji Romana Umiastowskiego, oprac.
Ł. Morkowska, P. Mojski, D. Żurkowska, Muzeum Polskie, Rapperswil 1991.
17 P. M. Mojski (B. de Weydenthal), Cartographia Rappersviliana Polonorum. Katalog zbiorów kartograficznych Muzeum Polskiego w Rapperswilu, Muzeum Polskie, Rapperswil 1995.
18 M. J. Mikoś, Early Maps of Poland (1508–1772) in the American Geographical Society Collection, The American Geographical Society Collection, Milwaukee, WI, 1982.
19 M. J. Mikoś, The Polish Kings and Cartography, „Imago Mundi” 41 (1989), 76 –86.
20 M. J. Mikoś, Monarchs and Magnates: Maps of Poland in the Sixteenth and Eighteenth Centuries, [in:] Monarchs Ministers and Maps. The Emergence of Cartography as a Tool of Government in Early Modern Europe. Ed. by David Buisseret, The University of Chicago Press, Chicago and London 1993, pp. 168–181.
Tomasz Niewodniczański (1933–2010) i jego zbiory...
156
*
Jak wspomniałem, w 1969 r. Tomasz Niewodniczański rozpoczął gromadze-nie swojej kolekcji Imago Poloniae. Chodziło mu gromadze-nie tylko o dawne mapy, ale o dokumentalne zobrazowanie epoki staropolskiej, przede wszystkim wieków XVII i XVIII. Jego zbiory rozrosły się, z czasem stając się największym prywat-nym zbiorem dawnych map i sztychów miast Polski oraz autografów, listów itd.
Od 18 lutego 2009, po podpisaniu odpowiednich dokumentów, ogromna część zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego (nazywana przez niego Imago Poloniae) – tj. wszystko, co dotyczy obszarów pozostających niegdyś we władaniu Polski – znajduje się w bezterminowym depozycie w Zamku Królewskim w Warszawie, jako „Kolekcja Tomasza Niewodniczańskiego”. Wrócę do tego w rozdziale 17.