w POEZJI OTWINOWSKIEGO
42 POLSKIE WERSJE BIBLII W POEZJI OTWINOWSKIEGO
W trzech rozpatrywanych przekładach polskich werset ten zaczyna się od słów: „ Ł a t w i e j jest wielbłądowi przez dziurę igielną prześć..."
T y m c z a s e m pierwszy z utworów O t w i n o w s k i e g o odwołujących się do tego wersetu m ó w i nie o w i e l b ł ą d z i e , ale o linie morskiej:
Lina morska. Ma Uh. 19.
Przykład Pan na bogacza z morskiej liny bierze, Do której się igielne ucho nie obierze, Przez które by przejść miała aż za wielką pracą,
Gdy ją mądry rzemieślnik subtylnie roztrąca [...] (s. 32).
D r u g i utwór m ó w i zarówno o linie morskiej, jak i o wielbłądzie:
Wielbłąd, Matth. 9 [sic!— ma być 19]
Jako trudno wielbłąda przez ucho igielne
Przewlec i linę morską rozprząść w cienką wełnę.
Tak trudno do zbawienia człeku bogatemu, Łakomemu, skąpemu i nieużytemu (s. 37).
W przekładach różnowierczych wersetu Mt 19, 24 nie o d n a j d u j e m y
„liny morskiej". W z m i a n k ę jej dotyczącą m o ż n a natomiast odszukać na marginesie pierwszego wydania przekładu Nowego Testamentu dokona-nego przez J a k u b a W u j k a :
„ Ł a t w i e j jest w i e l b ł ą d o w i [marg.:] A b o , L i n i e : bo i tę znaczyć m o ż e greckie słowo Kapt|Xov, ale lepiej tak, jako w tekście stoi"1 4.
T a k i e t ł u m a c z e n i e wywodzi się ze starej tradycji egzegetycznej, o której tak pisał M i r c e a Eliade:
„W piątym wieku egzegeci [...] starali się wytłumaczyć to, co «niewytłu-maczalne», choćby do pewnego stopnia. Czytamy na przykład w Tractatus de drvitis, że camellus to nie tylko wielbłąd, ale także rodzaj powroza, podob-nego do liny, używanej na okrętach. Inaczej mówiąc, nie było rzeczą cał-kiem niemożliwą, żeby camellus przeszedł przez ucho igielne"1 5.
Sancti Hieronymi. Editio minor. C u r a n t e H . I . W h i t e . L o n d o n 1973. T h e British and Foreign Bibie Society.
14 Z o b . Mt 19, 24 w: Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa. Znowu z łacińskiego i z greckiego na polskie wiernie i szczyrze przełożony... Przez D. J a k u b a W u j k a , Theologa Societatis Jesu... Kraków 1593 (istnieje edycja fototypiczna ze wstępem W . S m e -r e k i , K-raków 1966).
15 M . E l i a d e , Fragments d'un joumal. I. Paris 1973. Cytuję wedlug przekładu A .
T a k a tradycja egzegetyczna musiała być żywa również w polskim średniowieczu, skoro dwa różne znaczenia wyrazu camelus (carnellus) —
„ w i e l b ł ą d " oraz „lina, sznur" — n o t u j e Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce16.
W y d a j e się, że o m a w i a n y przekład był oryginalnym wymysłem śred-niowiecznych egzegetów. A jaki był cel takiego zabiegu?
„ T o świetny przykład — pisze dalej E l i a d e — do czego m o ż e pro-wadzić «racjonalizacja» obrazu czy symbolu. Zaczyna się od tego, że rozumie się dany obraz c a ł k i e m literalnie — a potem chce się pokazać, że w gruncie rzeczy obraz t e n wcale nie jest tak absurdalny, jak się to w pierwszej chwili wydaje. O b r a z wydaje się absurdalny, jeśli się go p o j m u j e w sensie literalnym. W i e l b ł ą d przechodzący przez ucho igielne nie p o w i n i e n w y d a w a ć się c z y m ś nie do pojęcia k o m u ś , kto wierzy, że
«u Boga wszystko jest m o ż l i w e » ( M a r e k , 10, 27 i 14, 36) i « C o niemoż-liwe jest u ludzi, m o ż l i w e jest u Boga» ( Ł u k a s z 18, 27)"1 7.
N i e ł a t w o byłoby o d p o w i e d z i e ć na pytanie, skąd O t w i n o w s k i za-czerpnął ten pomysł, b ę d ą c y j e d n ą z osobliwości średniowiecznej ka-tolickiej egzegezy biblijnej. M o ż e jest to reminiscencja z lektury prze-kładu W u j k a , który ukazał się sześć lat przed o p u b l i k o w a n i e m Przy-powieści... W k a ż d y m razie edycje protestanckie milczą o takiej moż-liwości p r z e k ł a d u o w e g o wersetu. W tym m i e j s c u warto j e d n a k pa-miętać, że nawet k o m e n t a r z e do protestanckiej Bib/ii brzeskiej pełne były p o d o b n y c h ś r e d n i o w i e c z n y c h p o m y s ł ó w e g z e g e t y c z n y c h . N i e należy b o w i e m sądzić, że protestanci nagle i zdecydowanie odwrócili się od tradycji e g z e g e t y c z n y c h , k t ó r e trwały przez w i e k i w E u r o p i e . Sytuację taką, w o d n i e s i e n i u do Biblii brzeskiej, charakteryzuje Maria Kossowska:
« K o m e n t a r z do Biblii brzeskiej jest wyrazem skłócenia dwóch róż-nych stanowisk, z jakich u j m o w a n o jego f u n k c j ę w tekście. D u ż a część jego treści pochodzi z postawy n a u k o w e j , krytycznej, właściwej lu-dziom epoki. Splata się ona j e d n a k , w skali trudnej do uwierzenia, z postawą ś r e d n i o w i e c z n ą s k ł o n n ą wszystko i n t e r p r e t o w a ć alego-rycznie"1 8.
Z a g a j e w s k i e g o : M . E l i a d e , Religia, lileralura i komunizm. Dziennik emigranta.
L o n d o n 1990, s. 276.
17Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce. T. 2: C. Pod red. M . P I e z i. Wrocław 1959- 1967, kol. 6 3 - 6 4 .
1 8M . E l i a d e , Fragments..., loc. cii.
1 9M . K o s s o w s k a Biblia... T. 1, s. 238.
4 4 P O L S K I E WERSJE BIBLII W POEZJI O T W I N O W S K I E G O
C z y celem O t w i n o w s k i e g o byłaby „racjonalizacja" obrazu biblijnego, którą w odniesieniu do o m a w i a n e g o przypadku sugeruje Eliade? Po-zornie taki zabieg byłby z g o d n y z ariańskim podejściem do tekstu bib-lijnego, ale m a m y za m a ł o przesłanek, by pokusić się o taką interpre-tację o b u utworów, w których w y m i e n i a się linę morską, tym bardziej, że w d r u g i m z nich „ w i e l b ł ą d " i „lina morska" są użyte jako dwa rów-noprawne literackie obrazy. J e d n o jest wszakże pewne: oba te utwory jeszcze bardziej u t r u d n i ł y o d p o w i e d ź na pytanie, na którym przekła-dzie opierał się O t w i n o w s k i .
T y l k o j e d e n tekst, poza o m ó w i o n y m i na wstępie cytatami, wskazuje, że ź r ó d ł e m b i b l i j n y m mogła być dla O t w i n o w s k i e g o b ą d ź Biblia brzes-ka, b ą d ź przekład C z e c h o w i c a z roku 1577. W utworze Zbroja duchowna (s. 53) z n a j d u j e się kilka wyrazów i z w i ą z k ó w frazeologicznych charak-teryzujących uzbrojenie chrześcijańskiego wojownika. T r z y z nich mają o d p o w i e d n i k i w tekście b i b l i j n y m , do którego odwołuje się pisarz, tj.
w 6. rozdziale Listu do Efezjan — „pleszek sprawiedliwości", „tarcza wiary", „ h e ł m z b a w i e n n y " ( „ h e ł m zbawienia"). O t w i n o w s k i parafrazu-je też i n n e wyrazy i związki frazeologiczne („duchowa zbroja", „pas prawdy i m i ł o ś c i " , „ m i e c z słowa Bożego"), j e d n a k tylko trzy połączenia wyrazowe w y m i e n i o n e na początku przejęte zostały wprost z Biblii.
D w a pierwsze są takie same i u O t w i n o w s k i e g o , i w trzech rozpatrywa-nych przekładach, natomiast trzeci brzmi inaczej u O t w i n o w s k i e g o , w Biblii brzeskiej oraz przekładzie Czechowica z 1577 roku ( „ h e ł m zba-w i e n i a / z b a zba-w i e n n y " ) , a inaczej zba-w przekładzie Czechozba-wica z roku 1594 („przyłbica z b a w i e n n a " ) . T e n przykład wskazywałby więc b ą d ź na Bib-lię brzeską, b ą d ź na wcześniejszy przekład Czechowica jako na źródło O t w i n o w s k i e g o .
Inny utwór sugeruje, że ź r ó d ł e m m ó g ł być j e d e n z przekładów Cze-chowica, ale raczej nie Biblia brzeska. Wiersz ten, Kubek pić, nawiązuje do wersetów Mt 20, 20 - 23 mówiących o prośbie matki synów Zebede-usza. W przekładzie wersetów 22. i 23. taką samą wersję jak u Otwi-nowskiego ( „ p i ć k u b e k " ) z n a j d u j e m y w obu edycjach przekładu Cze-chowica, natomiast Biblia brzeska tłumaczy ten fragment j a k o „ p i ć kie-lich". W y r a z „ k u b e k " w znaczeniu kielicha nie jest wcale charakterys-tyczny dla słownictwa ariańskiego — w znaczeniu b i b l i j n y m („symbol losu zesłanego przez B o g a " , jak w cytowanym przykładzie, l u b „ofiara eucharystyczna") z n a j d u j e m y go zarówno w tekstach katolickich (Mar-cin Laterna, Harfa duchowna. Kraków 1588), kalwińskich ( M i k o ł a j Rej, Świętych słów a spraw Pańskich... kronika albo postylla. Kraków 1557;
Biblia brzeska, 1563), jak i ariańskich (Marcin Czechowic, Rozmowy chrystjańskie. Kraków 1575)19. Podobna sytuacja występuje w przypadku synonimu „kielich". O b a synonimy używane są więc wymiennie przez pisarzy oraz przez tłumaczy Biblii różnych wyznań. Niemniej jednak w tym konkretnym przypadku (tj. wersetów z Mt 20) można wskazać na ariański przekład Nowego Testamentu jako źródło. Trudno natomiast rozstrzygnąć, która edycja przekładu Czechowica była wykorzystana.
Mamy na koniec cztery przykłady wskazujące na inspirację tekstem Biblii brzeskiej. Utwór Szczyrość, oparty na 2. rozdziale Pierwszego Listu Piotra, zaczyna się od słów:
Prostość, szczyrość mają mieć dziatki Boże wszytki, Bo stąd inne pochodzą zbawienne pożytki [...].
Słusznie też i do mleka bywa przyrównana |...J (s. 30).
Podobieństwa leksykalne w przekładzie odpowiedniego wersetu (1 P 2, 2) można zauważyć tylko w odniesieniu do Biblii brzeskiej: „Jako dopierko [sic] narodzone dzieci, szczyrego mleka słowa pożądacie".
W obu wersjach przekładu Czechowica czytamy natomiast: „Jako do-pierko [sic!] narodzone dziateczki, mleka onego roztropnego bez zdra-dy pożądajcie". Wniosek o ewentualnym wpływie Biblii brzeskiej byłby oczywiście tylko wtedy prawdopodobny, gdybyśmy uznali tytułową
szczyrość za rzeczownik istotny, kluczowy dla zrozumienia tekstu.
Utwór Paździorko to kolejny przykład podobieństwa leksykalnego do Biblii brzeskiej. Słynny logion z Mt 7, 3 - 5 został tu oddany w dwu Pierwszych wersach w sposób następujący:
Kto chce paździorko z oka tu wyrzucać komu,
Trzeba by wprzód wyrzucił bierzmo z swego domu (s. 38).
Wszystkie rozpatrywane przekłady używają rzeczownika „źdźbło"
tam, gdzie Otwinowski użył synonimu „paździorko". Natomiast stoso-wane przez Otwinowskiego „bierzmo" znajduje się w Biblii brzeskiej;
Czechowic w obu wersjach stosuje rzeczownik „tram".
W utworze Grób pobielany (zob. Mt 23, 27) Otwinowski używa imies-łowu spopularyzowanego w polszczyźnie przez przekład Wujka, a po-tem Biblię gdańską, znajdującego się też w Biblii brzeskiej, gdzie Jezus
1 9Z o b . Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 11: Kos - Kyryjc. Wrocław 1978, s. 525 - 528.
Por. też: Ibidem. T. 10: K - Korzyść, Wrocław 1976, s. 297 - 299.
4 6 P O L S K I E WERSJE BIBLII W POEZJI O T W I N O W S K I E G O
zwraca się do uczonych w P i ś m i e i faryzeuszy: „jesteście podobni gro-bom p o b i e l a n y m " (u O t w i n o w s k i e g o : „ G r o b y pobielanymi Pan zowie takowe/ Których wszytka pobożność jest tylko na m o w i e " — s. 39).
W obu edycjach C z e c h o w i c a czytamy natomiast: „jesteście podobni grobom p o t y n k o w a n y m " .
Wreszcie czwarty przykład: słowo, którego Jezus zakazuje używać wobec brata (zob. Mt 5, 22), Otwinowski oddaje j a k o „ R a c h a " (s. 46), tak samo jest w Biblii brzeskiej, natomiast Czechowic pisze w tym miejscu: „Raka".
Cztery powyższe przykłady mogą stanowić d o w ó d , że O t w i n o w s k i ko-rzystał podczas swej pracy n a d Przypowieściami... z Biblii brzeskiej. Hipo-tezę taką potwierdza r ó w n i e ż analiza źródeł biblijnych drugiej książki, Spraw abo historyj znacznych niewiast, o czym była m o w a wcześniej.
Dotychczasowe rozważania nie prowadzą do jednoznacznych wnios-ków. M o ż n a j e d y n i e stwierdzić, że O t w i n o w s k i posługiwał się w swojej pracy pisarskiej zarówno Biblią brzeską, jak i przekładem Czechowica.
T e n ostatni był u ż y w a n y p r a w d o p o d o b n i e w wersji z 1577 roku, o czym świadczą przede wszystkim motta na karcie tytułowej Przypowieści...
M o ż e m y r ó w n i e ż zaryzykować twierdzenie, że w odniesieniu do Nowe-go Testamentu pisarz g ł ó w n i e wykorzystywał przekład Czechowica, nie
rozstając się j e d n a k z Biblią brzeską.
N i e należy j e d n a k w y k l u c z a ć kontaktu z i n n y m i wersjami, zwłaszcza z Nowym Testamentem w przekładzie Jakuba W u j k a z 1593 roku, o czym m ó g ł b y świadczyć werset Mt 19, 24. Wersja z „liną morską" była zapew-ne znana W u j k o w i z katolickich traktatów egzegetycznych i mogła się spodobać racjonalistycznemu umysłowi arianina. Kontakt z katolickim Nowym Testamentem W u j k a nie wydaje się nieprawdopodobny zważyw-szy na p o l e m i k i , jakie w z w i ą z k u z tym przekładem publikował bliski współpracownik O t w i n o w s k i e g o , M a r c i n Czechowic2 0.
W y s u n ą ć też j e d n a k m o ż n a i i n n ą hipotezę dotyczącą czasu postania j e d n e g o z branych p o d u w a g ę utworów, tj. Przypowieści Pana naszego Je-zusa Chrystusa. Terminus a quo to na p e w n o rok 1577, data powstania przekładu C z e c h o w i c a . K t o wie, czy za terminus ad quem nie m o ż n a by uznać roku 1594, daty wydania drugiego przekładu Czechowica, jest b o w i e m s y m p t o m a t y c z n e , że O t w i n o w s k i stosował konsekwentnie wcześniejszy przekład C z e c h o w i c a — widać to wyraźnie w omówio-nych w y ż e j mottach na karcie tytułowej Przypowieści... Podstawę do
20 Z o b . [ M . C z e c h o w i c ] Plastr na wydanie N. Testamentu przez is. Jakuba Wujka.
Kraków 1594, passim.
takich przypuszczeń dają także i n n e fragmenty tekstu brane przez nas pod uwagę. N i e w y k l u c z o n e więc, że Przypowieści... powstały przed ro-kiem 1594, kilka lat przed publikacją ( R a k ó w 1599), a także kilka lat przed przeniesieniem się pisarza do Rakowa. Są to j e d n a k tylko hipote-zy, których u d o w o d n i e n i e w y m a g a ł o b y większej ilości danych teksto-wych l u b biograficznych.
O d p o w i e d ź na pytanie postawione na wstępie niniejszych rozważań byłaby następująca: ź r ó d ł e m wykorzystanym przy pisaniu obu dzieł Ot-winowskiego był Stary Testament (wraz z apokryfami) z edycji Biblii brzeskiej oraz Nowy Testament zarówno w wersji zamieszczonej w Biblii brzeskiej, jak i w przekładzie M a r c i n a Czechowica z 1577 roku. M a ł o prawdopodobne wydaje się natomiast, by O t w i n o w s k i szerzej korzystał zarówno z edycji obcojęzycznych, jak i z drugiego wydania przekładu Czechowica i pierwszego wydania Nowego Testamentu W u j k a . N i e moż-na jedmoż-nak wykluczyć, że poeta używał tych d w u ostatnich edycji.
R O Z D Z I A Ł I I I