Henryk CzyŜ, Teodor Kitczak
Katedra Łąkarstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie
Wstęp
Powstawanie popioło-ŜuŜli jest konsekwencją produkowania energii elektrycznej w elektrowniach opalanych węglem. Olbrzymie ilości tych odpadów są gromadzone na składowiskach, które zajmują coraz większe powierzchnie i wymagają odpowiedniego zagospodarowania. Posiadają one przypadkową strukturę, a oceniane, jako podłoŜe dla roślin, charakteryzuje się specyficznymi właściwościami fizykochemicznymi i biologicznymi [ROSIK-DULEWSKA,DULEWSKI 1989]. Wykonane analizy chemiczne przez NIEDŹWIECKIEGO i MELLERA [1994] dowodzą, iŜ odpady paleniskowe charakteryzują się odczynem zasadowym, o pH 8,8-9,3 i zawartością przyswajalnych dla roślin: potasu - 27 mg K, 30,7 mg Mg i 37,0 mg P na 100 g popiołu oraz brakiem azotu. Brak substancji organicznej i azotu wskazuje na konieczność wykorzystywania w rekultywacji materiałów organicznych, bogatych w azot, jak teŜ i nawozów mineralnych. Takimi surowcami mogą być osady ściekowe i komposty z nich wytwarzane. O wartości osadów ściekowych i kompostów decyduje zawartość suchej masy oraz makro- i mikroelementów [KRZYWY, WOŁOSZYK 1996,]. GÓRAL i ROLA [2001] wskazują na korzystny wpływ mieszaniny popiołów z osadami na wzrost roślin trawiastych: Festuca rubra L.s. STR, Festuca arundinacea SCHREB., Poa pratensis L.s. STR., Lolium perenne L., Pucinella distans (JACQ) PARL. i motylkowatych - Trifolium repens L., Medicago lu-pulina L. Wyniki badań BOGACZA i in. [1997] wskazują, Ŝe po piętnastu latach na skła-dowisku popiołów najlepiej przetrwały: Calamagrostis epigejos (L.) ROTH, Poa pratensis i Festuca rubra.
Celem podjętych badań była ocena przydatności wybranych mieszanek tra-wiastych na róŜne podłoŜa, stanowiące mieszaninę popiołu, piasku i masy organicznej, ukształtowane na hałdzie popiołu.
Metodyka badań
W 2003 roku załoŜono doświadczenie na obiekcie modelowym, który usy-tuowany jest na terenie Zespołu Elektrowni „Dolna Odra” S.A. w Nowym Czarnowie (koło Gryfina, woj. zachodniopomorskie). Jesienią tego roku zostały uformowane podłoŜa, o miąŜszości ok. 40 cm, zlokalizowane na hałdzie popiołu. Powierzchnia hałdy popiołu, przed uformowaniem podłoŜy, została wzbogacona nawozami mineralnymi w dawkach: 70 kg N, 60 kg P2O5 i 60 kg K2O na 1 ha. Doświadczenie załoŜono metodą
H. CzyŜ, T. Kitczak 46
split-plot. Wysiewu nasion, uŜytych w doświadczeniu gatunków traw, dokonano we wrześniu 2003 roku.
W doświadczeniu uwzględniono następujące czynniki:
czynnik I - rodzaje podłoŜy:
0 - sam popiół (obiekt kontrolny),
I - mieszanina torfu niskiego i popiołu, w proporcji 1 : 3,
II - mieszanina kory drzew iglastych, piasku luźnego, kompostu produkowanego metodą GWDA, popiołu, w proporcji 1 : 1 : 2 : 4,
III - mieszanina piasku luźnego, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego (o składzie w przeliczeniu na suchą masę: 70% osadu, 15% słomy i 15% odpadów zieleni miejskiej), w proporcji 1 : 1 : 2,
IV - mieszanina piasku luźnego, popiołu, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego (o składzie w przeliczeniu na suchą masę: 70% osadu, 30% odpadów zieleni miejskiej), w proporcji 0,5 : 0,5 : 1 : 2,
V - mieszanina kory drzew iglastych, piasku luźnego, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego (o składzie w przeliczeniu na suchą masę: 70% osadu, 30% słomy), w proporcji 1 : 1 : 2 : 4
czynnik II - mieszanki traw typu:
- Poa pratensis (Poa pratensis - 60%, Festuca rubra (L. ssp. gemuina) - 20%, Lolium perenne - 20%) - M 1,
- Festuca rubra (Festuca rubra (L. ssp. gemuina) - 60%, Poa pratensis - 20%, Lolium perenne - 20%) - M 2,
- Lolium perenne (Lolium perenne - 60%, Festuca rubra (L. ssp. gemuina) - 20%, Poa pratensis - 20%) - M 3,
- Festuca arundinacea (Festuca arundinacea - 60%, Festuca rubra (L. ssp. ge-muina) - 15%, Poa pratensis - 15%, Lolium perenne - 10%) - M 4.
W latach pełnego uŜytkowania (2004 i 2005) na całe doświadczenie zastosowano nawozy mineralne, w dawkach (kg⋅ha-1): 60 kg N (30 kg - wczesną wiosną + 30 kg - latem), 40 kg P2O5 i 60 kg K2O - wczesną wiosną. Badania szczegółowe obejmowały:
zadarnienie, aspekt ogólny trawnika, skład botaniczny szaty roślinnej oraz plony zielonej masy. Pomiary wykonywano w trzech terminach, jednakŜe ze względu na podobny układ wyników, w opracowaniu umieszczono tylko średnie z pomiarów:
wiosennego, letniego i jesiennego. Oceny trawników dokonywano według metody opracowanej przez PROŃCZUKA i PROŃCZUK [1993], gdzie „1” oznacza najmniejszą wartość, a „9” - największą. Skład botaniczny szaty roślinnej określono metodą botaniczno-wagową.
Wyniki i dyskusja
Wyniki obrazujące zadarnienie (tab. 1) w pierwszym roku pełnego uŜytkowania wskazują, Ŝe zastosowane podłoŜa, z wyjątkiem obiektu kontrolnego - sam popiół, zapewniały dobre zadarnienie. Rodzaj mieszanki nie miał wyraźnego wpływu na stan nawierzchni darniowej. W drugim roku pełnego uŜytkowania stwierdzono większe róŜnice w zadarnieniu. Zwiększyło się ono, w porównaniu do roku poprzedniego, na obiekcie kontrolnym, zasilanym samymi nawozami mineralnymi (60 kg N, 40 kg P2O5 i 60 kg K2O na ha) oraz na podłoŜu „I”, gdzie źródłem składników pokarmowych, obok azotu mineralnego, była masa organiczna - torfowisk, wprowadzana do podłoŜa z
PRZYDATNOŚĆ GATUNKÓW TRAW I SUROWCÓW ODPADOWYCH ... 47 popiołem, w proporcji 1 : 3 i ten obiekt uzyskał najwyŜsze noty. Na pozostałych podłoŜach stwierdzono tendencję spadkową, a najgorsze noty otrzymał obiekt, którego podłoŜe stanowiła mieszanina piasku luźnego, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego (o składzie w przeliczaniu na suchą masę: 70% osadu, 15% słomy i 15% odpadów zieleni miejskiej), w proporcji 1 : 1 : 2. TakŜe CZYś i in. [2003] prowadząc badania na hałdach popiołu stwierdzili zróŜnicowane tempo rekultywacji biologicznej i jakość zadarnienia, w zaleŜności od udziału torfu w podłoŜu.
Tabela 1; Table 1 Zadarnienie powierzchni i aspekt ogólny trawników (w skali 1-9)
Sodding and general aspect of the lawns (scale 1-9) zaleŜało od warunków siedliskowych, ukształtowanych w poszczególnych podłoŜach.
Układ wyników obrazujący aspekt ogólny trawnika (tab. 1) wskazuje, Ŝe w pierwszym roku pełnego uŜytkowania najniŜsze noty uzyskały - obiekt składający się z samego popiołu - od 2,3 do 2,7, w skali od „1”- trawnik zły, do „9” - trawnik bardzo ładny oraz obiekt zbudowany z torfu niskiego i z popiołu, w proporcji 1 : 3, gdzie wartości oceny mieściły się w przedziale od 5,3 do 5,7. W pozostałych trawnikach wartości te mieściły
H. CzyŜ, T. Kitczak 48
się w przedziale od 7,0 do 7,8. W drugim roku uŜytkowania pogorszył się wygląd trawników, ukształtowanych na podłoŜach z duŜym udziałem masy organicznej, a najniŜsze noty uzyskał trawnik na podłoŜu stanowiącym mieszaninę piasku luźnego, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego („III”). Oczywiście z wszystkich obiektów najsłabiej wyglądał trawnik na kontroli. Najkorzystniejsze wraŜenie robił trawnik na obiekcie „I”, którego podłoŜem była mieszanina torfu niskiego i popiołu. Nie stwierdzono wyraźnych róŜnic między zastosowanymi mieszankami trawiastymi (tab. 1). TakŜe GRABOWSKI i in. [1999]
twierdzą, Ŝe dla dobrego wykształcenia liści na roślinach oraz ich wybarwienia, a więc wyglądu i trwałości, duŜe znaczenie ma odpowiednie zaopatrzenie roślin w składniki pokarmowe.
Analizując skład florystyczny trawników w pierwszym roku pełnego uŜytko-wania stwierdzono, Ŝe udział dominantów wynosił od 40 do 60%. Na obiekcie kontrolnym, stanowiącym odniesienie do podłoŜy, zasilanym tylko azotem mineralnym, utrzymywał się skład florystyczny zbliŜony jak na obiektach zlokalizowanych na podłoŜach wzbogaconych masą organiczną (tab. 2). W drugim roku skład mieszanek był bardziej zróŜnicowany (tab. 2), a udział dominantów wahał się od 24 do 61%. Na podłoŜach najmniej zasobnych w składniki pokarmowe („O” i „I”), gdzie rośliny charakteryzowały się najwęŜszymi blaszkami liściowymi, najmniej intensywną barwą, najbardziej zbliŜonym udziałem do przyjętego w mieszance, charakteryzowała się Festuca rubra, a najbardziej oddalonym - Lolium perenne. Na podłoŜach bogatych w masę organiczną, a więc i w składniki pokarmowe, stwierdzono relacje odwrotne - zmniejszony udział Festuca rubra, natomiast zbliŜony, do przyjętego w metodyce, udział Lolium perenne. JeŜeli chodzi o Poa pratensis i Festuca arundinacea, to naleŜy stwierdzić, Ŝe zachowały one duŜą stabilność. Udział Poa pratensis na trawniku obsianym mieszanką typu Poa pratensis wynosił ok. 30%, a na pozostałych trawnikach - ok. 20%. Festuca arundinacea stanowiła takŜe 30% na obiektach obsiewanych mieszanką typu Festuca arundinacea. Występowała ona tylko jako dominant w mieszance M 4. Z badań KITCZAKA i in. [1999], CZYśA i KITCZAKA [2003] wynika, Ŝe wprowadzenie masy organicznej do wierzchniej warstwy hałd popiołu korzystnie wpływa na wzrost i rozwój roślin z róŜnych rodzin botanicznych. Z badań tych wynika, Ŝe szczególnie dobrze przystosowanymi gatunkami do rozwoju w takich warunkach siedliskowych są Festuca rubra i Poa pratensis, a takŜe dobrze rozwijają się: Trifolium repens, Viccia cracca, Taraxacum officinale i Achillea millefolium.
Produkcja biomasy w duŜym stopniu zaleŜała od rodzaju podłoŜa i mieszanki (tab. 3). W pierwszym roku pełnego uŜytkowania uzyskano większe plony biomasy niŜ w drugim roku. W pierwszym roku największą produkcyjnością wykazał się obiekt
„IV” (_ 180,74 t⋅ha-1 zielonej masy), zlokalizowany na podłoŜu zawierającym duŜe ilości masy organicznej, z udziałem osadów ściekowych. Najmniej biomasy (_ 9,67 t⋅ha-1 zielonej masy) zebrano na obiekcie kontrolnym, zawierającym w podłoŜu sam popiół, a na drugim miejscu uplasował się obiekt „I”, gdzie podłoŜem była mieszanina torfu niskiego i popiołu, w proporcji 1 : 3. W drugim roku największe plony uzyskano na obiektach „III” i „IV”. Na drugim miejscu uplasowały się podłoŜa „II” i „V”, a na trzecim i czwartym - „I” i „O”. JeŜeli chodzi o poziom plonowania mieszanek to naleŜy wyróŜnić mieszankę typu Poa pratensis, chociaŜ ogólnie badane mieszanki plonowały na zbliŜonym poziomie (tab. 2).
Tabela 2; Table 2 Skład botaniczny runi badanych mieszanek (%)
Botanical composition of green growths of the tested mixtures (%) Lata
Years
Mieszanka Mixture
Gatunek; Species PodłoŜa; Substrate Średnia
Mean
PRZYDATNOŚĆ GATUNKÓW TRAW I SUROWCÓW ODPADOWYCH ... 49
0 I II III IV V
2004 M 1 Poa pratensis 49,0 52,0 51,0 52,0 51,0 53,0 51,3 Festuca rubra 21,0 23,0 22,0 20,0 20,0 21,0 21,2 Lolium perenne 30,0 25,0 27,0 28,0 29,0 26,0 27,5 M 2 Poa pratensis 22,0 23,0 21,0 21,0 20,0 22,0 21,5 Festuca rubra 51,0 55,0 51,0 50,0 51,0 54,0 52,0 Lolium perenne 27,0 22,0 28,0 29,0 29,0 24,0 26,5 M 3 Poa pratensis 21,0 20,0 21,0 19,0 19,0 20,0 20,0 Festuca rubra 23,0 21,0 22,0 17,0 18,0 21,0 20,3 Lolium perenne 56,0 59,0 57,0 64,0 63,0 59,0 59,7 M 4 Poa pratensis 22,0 22,0 21,0 21,0 20,0 19,0 20,8 Festuca rubra 23,0 16,0 19,0 17,0 17,0 19,0 18,5 Lolium perenne 15,0 16,0 19,0 20,0 21,0 19,0 18,3 Festuca arundinacea 40,0 46,0 41,0 42,0 42,0 43,0 42,3 2005 M 1 Poa pratensis 31,8 35,7 32,0 28,6 27,2 34,2 31,6 Festuca rubra 43,8 40,2 21,2 20,6 20,8 20,4 27,8 Lolium perenne 18,4 20,3 43,8 47,8 44,9 41,7 36,2
Inne; Other 6,0 3,8 3,0 3,0 7,1 3,7 4,4
M 2 Poa pratensis 19,7 25,3 17,9 21,6 15,8 21,2 20,3 Festuca rubra 60,8 55,3 39,8 36,4 28,6 38,1 43,2 Lolium perenne 15,8 17,2 40,0 40,0 48,6 38,6 33,4
Inne; Other 3,7 2,2 2,3 2,0 7,0 2,1 3,2
M 3 Poa pratensis 24,8 25,8 22,0 19,8 17,9 23,4 22,3 Festuca rubra 43,9 22,3 24,8 23,7 20,6 23,6 26,5 Lolium perenne 23,7 50,4 49,2 55,3 58,3 50,3 47,9
Inne; Other 7,6 1,5 4,0 1,2 3,2 2,7 3,4
M 4 Poa pratensis 21,6 21,8 19,2 15,1 15,7 22,4 19,3 Festuca rubra 28,2 24,1 21,0 19,4 18,6 21,5 22,1 Lolium perenne 16,4 14,3 28,9 34,2 30,4 27,4 25,3 Festuca arundinacea 31,0 39,2 28,6 27,4 27,4 27,4 30,2
Inne; Other 2,8 0,6 2,3 3,9 7,9 1,3 3,1
Tabela 3; Table 3 Produktywność zielonej masy (t⋅ha-1)
Productivity of green matter (t⋅ha-1)
Lata Years
Mieszanka; Mixture PodłoŜe; Substrate Średnia
Mean
0 I II III IV V
2004 M 1 8,9 71,0 150,0 151,0 202,3 144,8 121,3
M 2 10,3 56,7 156,0 184,2 156,5 168,1 122,0
M 3 9,7 76,6 154,6 186,0 167,8 136,9 121,9
M 4 9,8 57,5 114,5 153,1 196,4 136,5 111,3
Średnia; Mean 9,7 65,4 143,8 168,6 180,7 146,6 119,1
2005 M 1 32,4 80,6 102,5 97,0 104,8 79,3 82,8
M 2 31,8 64,4 80,5 105,6 97,0 88,7 78,0
H. CzyŜ, T. Kitczak 50
M 3 34,6 51,1 73,7 108,3 106,4 81,4 75,9
M 4 34,6 61,5 73,6 107,0 105,4 79,4 76,9
Średnia; Mean 33,5 64,4 82,6 104,5 103,4 82,2 78,4
2004-2005 M 1 20,6 75,8 126, 3 124,0 153,5 112,0 102,0
M 2 21,1 60,6 118,3 144,9 126,7 128,4 100,0
M 3 22,2 63,8 114,2 147,2 137,1 109,2 98,9
M 4 22,2 59,5 94,1 130,1 150,9 108,0 94,1
Średnia; Mean 21,5 64,9 113,2 136,5 142,1 114,4 98,8
Wnioski
1. W pierwszym roku pełnego uŜytkowania wszystkie mieszanki podobnie rea-gowały na zastosowane podłoŜa, natomiast w drugim roku stwierdzono zróŜnicowaną reakcję poszczególnych gatunków traw, będących składnikami mieszanek, a mianowicie - w warunkach o większej zasobności w składniki pokarmowe zagęszczenie trawnika stabilizowała Lolium perenne, a w warunkach o mniejszej zasobności - Festuca rubra, natomiast Festuca arundinacea i Poa pratensis na wszystkich obiektach zachowywały duŜą stabilność.
2. Spośród zastosowanych podłoŜy naleŜy wyróŜnić podłoŜe „I”, stanowiące mieszaninę torfu niskiego i popiołu, w proporcji 1 : 3, w kontekście walorów trawnikowych, a w kontekście wielkości produkcji biomasy wyróŜniały się podłoŜa „III” i „IV”.
3. Ogólnie wyróŜniał się obiekt „IV”, zlokalizowany na podłoŜu stanowiącym mieszaninę piasku luźnego, popiołu, kompostu produkowanego metodą GWDA, przefermentowanego komunalnego osadu ściekowego (o składzie, w przeliczeniu na suchą masę: 70% osadu, i 30% odpadów zieleni miejskiej), w proporcji 0,5 : 0,5 : 1 : 2, który wyróŜniał się potencjałem produkcyjnym, a takŜe uzyskał dobre oceny, z punktu widzenia walorów trawnikowych.
Literatura
BOGACZ A.,ZABAWSKI J.,LICZNAR M. 1997. Zmiany niektórych właściwości gleb two-rzących się na popiołach w doświadczeniu leśnym, w: Trawy w procesie rekultywacji biologicznej terenów trudnych o róŜnych gruntach. Konf. Nauk. 14-15 X 1997, Ustroń-Jaszowiec: 24.
CZYś H.,KITCZAK T. 2003. MoŜliwości zadarnienia hałd popioło-ŜuŜli w świetle prze-prowadzonych badań. II Międzyn. Konf. Nauk.-Tech. „Rekultywacja terenów zde-gradowanych” 10-11 IV, Nowe Czarnowo-Szczecin: 177-181.
CZYś H.,ROGALSKI M.,GOS A.,KITCZAK T. 2003. Biologiczna rekultywacja hałd popioło-Ŝuzli, w: Człowiek i Środowisko Przyrodnicze Pomorza Zachodniego. Pod red.
S. Rogalskiej, J. Domagały. Oficyna IN PLUS: 72-75.
DOMAŃSKI P. 2002. Gatunki i odmiany traw w mieszankach na trawniki i boiska sportowe. Przegl. Nauk. XI, 1(24): 83-105.
GÓRAL S., ROLA S. 2001. Trawy na popiołach elektrociepłowni nawoŜonych osadami ściekowymi. InŜynieria Ekologiczna 3: 146-150.
GRABOWSKI K.,GRZEGORCZYK S.,BENEDYCKI S.,KWIETNIEWSKI H. 1999. Ocena wartości
PRZYDATNOŚĆ GATUNKÓW TRAW I SUROWCÓW ODPADOWYCH ... 51 uŜytkowej wybranych gatunków i odmian traw gazonowych do obsiewu nawierzchni trawiastych. Folia Univ. Agric. Steninesis, 197, Agricultura 75: 81-88.
KITCZAK T.,GOS A.,CZYś H.,TRZASKOŚ M. 1999. Roślinność hałd popioło-ŜuŜli. Fol.
Univ. Agric. Stetin. 197, Agricultura 75: 179-186.
KRZYWY E.,WOŁOSZYK CZ. 1996. Charakterystyka chemiczna i moŜliwości wykorzysta-nia do produkcji kompostów osadów ściekowych z miejskich oczyszczalni. Zesz. Nauk.
AR Szczecin, Rol. 62: 265-271.
NIEDŹWIECKI E.,MELLER E. 1994. Wstępne wyniki badań nad przydatnością odpadów paleniskowych z Z.E. „Dolna Odra” w uprawach rolniczych. Mat. Międzyn. Konf.
„Zagospodarowanie odpadów paleniskowych i odpadów z odsiarczania spalin”.
Świnoujście: 17-18.
PROŃCZUK S. 1993. System oceny traw gazonowych. Biul. IHAR 186: 127-132.
PROŃCZUK S.,PROŃCZUK M. 2003. Zmienność cech u odmian Poa pratensis w umiar-kowanie intensywnym uŜytkowaniu trawnikowym. Biul. IHAR 225: 265-276.
ROSIK-DULEWSKA CZ.,DULEWSKI J. 1989. MoŜliwości rekultywacji biologicznej składo-wisk odpadów z elektrowni - przegląd literatury. Przegląd Nauk. Literatury Roln.
i Leśn., XXXV(2): 218-226.
SHLIDRICK J. 1992. Tufgrass manual, the sport. Research Institute Bingley, England: 60 ss.
SMITH D.A.,BARA R.,DICKSON W.K,CLARKE B.C.,FUNK C.R. 1993. Leaf spot on Kentucky bluegrass cultivars evaluation trial at Rutgers University. Rutgers Tufgrass. Proc. of the New Jersey Turfgrass Expo, december 7-9 Atlantic City: 116-137.
Słowa kluczowe: hałdy popioło-ŜuŜli, podłoŜe, masa organiczna, mieszanki traw, trawniki
Streszczenie
W badaniach przeprowadzonych w latach 2004-2005 roku oceniono przydatność mieszanek trawiastych typu: wiechliny łąkowej, kostrzewy czerwonej, Ŝycicy trwałej i kostrzewy trzcinowej do rekultywacji biologicznej hałd popiołów, przy wykorzystaniu do wzbogacania podłoŜa róŜnych materiałów odpadowych (torf niski, kora drzew iglastych, kompost, osad ściekowy, słoma, odpady zieleni miejskiej. Badania przeprowadzono na trawnikach, w latach pełnego uŜytkowania, na hałdzie popiołu zlokalizowanej na terenie Zespołu Elektrowni „Dolna Odra” S.A. w Nowym Czarnowie (koło Gryfina, woj. zachodniopomorskie). Na podłoŜach z mniejszym udziałem masy organicznej odpowiednie zadarnienie i wygląd zapewniła mieszanka typu kostrzewy czerwonej, a w warunkach bogatszych w składniki pokarmowe - mieszanka typu Ŝycicy trwałej.
USEFULNESS OF GRASS SPECIES AND WASTE MATERIALS FOR THE RECULTIVATION OF ASH-SLAG DUMPS
Henryk CzyŜ, Teodor Kitczak Department of Grassland,
H. CzyŜ, T. Kitczak 52
Agricultural University, Szczecin
Key words: ash-slug dumps, substrates, grass mixtures, lawns, organic material
Summary
In 2004-2005 the suitability of grass mixtures of the Poa pratensis, Festuca rubra, Lolium perenne, Festuca arundinacea and some waste materials (low peat, bark of coniferous trees, compost, municipal waste water sediment straw, municipal grassland cuttings) were tested for their application as material for building lawns on ash - slag heaps produced by the power plant „Dolna Odra” in Stare Czarnowo. On such poor media Festuca rubra produced good turf and good looking lawn, on media rich in nutrients the Lolium perenne type proved the best, and as far as the productivity was concerned best were media containing municipal waste sediments were the best.
Prof. dr hab. Henryk CzyŜ Katedra Łąkarstwa Akademia Rolnicza ul. Słowackiego 17 71-434 SZCZECIN
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 518: 53-61