Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników stanowiła pewnego rodzaju rewolucję w aspekcie zwiększenia bezpieczeństwa pracy na wsi. Pierwszym etapem działalności prewencyjnej KRUS było przejęcie od gmin postępowań powypadkowych rolników. Należy pamiętać, że przejęcie obsługi wypadków przy pracy rolniczej nastąpiło w 1993 r. i miało charakter stopniowy, postę-pujący równolegle do powoływania placówek terenowych Kasy25. Zgodnie z zapisem art. 45 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,Kasa ustala okoliczności i przyczyny wypadku przy pracy rolniczej. Pracownik upo-ważniony przez prezesa Kasy ma prawo dokonać oględzin miejsca i przedmio-tów związanych z wypadkiem oraz przeprowadzić dowody z zeznań poszko-dowanego i świadków zdarzenia. Poszkodowany lub inne osoby zgłaszające wypadek powinny udzielić informacji i wszechstronnej pomocy pracowniko-wi Kasy prowadzącemu postępowanie dowodowe w sprapracowniko-wie ustalenia oko-liczności i przyczyn wypadku – zabezpieczyć do czasu oględzin, a następnie w miarę możliwości udostępnić miejsce i przedmioty związane z wypadkiem, wskazać świadków zdarzenia, dostarczyć posiadaną dokumentację lekarską.
Po zakończeniu postępowania dowodowego sporządzany jest protokół powy-padkowy, który przekazywany jest do poszkodowanego lub uprawnionego członka rodziny ubiegającego się o jednorazowe odszkodowanie. Dokładny tryb prowadzenia postępowania pierwotnie określało Rozporządzenie Mini-stra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z października 1991 roku26.
Prowadzenie postępowań powypadkowych dało możliwość dokonywania analizy przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej oraz wyznacza-nia kierunków działań prewencyjnych. Postępowanie powypadkowe to pierwsza forma działalności prewencyjnej, mimo że dotyczyła opracowania już zaistnia-łych wypadków. Jednak analiza zdarzeń pozwala poznać najczęstsze przyczyny wypadków, rodzaj maszyn, przy których użyciu dochodzi do zdarzeń, rodzaj pracy wykonywanej w momencie wypadku i profilu produkcji gospodarstwa. Do tego należy dodać możliwość określenia liczby i rodzaju zdarzeń w podziale te-rytorialnym. Klasyfikacja wypadków w KRUS od początku obejmowała 12 grup zdarzeń i w niezmienionym stanie obowiązuje do dzisiaj.
Analiza przyczyn i okoliczności przez wiele lat była prowadzona w formie papierowej i na jej podstawie sporządzano statystyki dotyczące wypadków przy pracy rolniczej. Ciekawostką jest fakt, że autorski program komputerowy,
25 Informacja o wypadkach przy pracy rolniczej w 1993 r. Przyczyny wypadków śmiertel-nych, Warszawa, Biuro Prewencji i Rehabilitacji KRUS, 1994, s. 1.
26 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 21 października 1991 r.
w sprawie ustalania prawa do renty inwalidzkiej rolniczej oraz zgłaszania i ustalania okolicz-ności i przyczyn wypadku przy pracy rolniczej, Dz. U. z 1991 nr 103 poz. 449.
który służył początkowo do obsługi wypadków w rolnictwie indywidualnym w ówczesnym Oddziale Regionalnym KRUS w Legnicy, zaczął obowiązywać we wszystkich jednostkach organizacyjnych Kasy dopiero od 2007 r. Został on stworzony przez Leszka Mizerę27, pracownika prewencji z zamiłowaniem do informatyki, który chciał sobie ułatwić przygotowanie analiz i w 1999 r.
stworzył bazę danych (w arkuszu kalkulacyjnym), służącą do wprowadza-nia wszystkich niezbędnych informacji dotyczących zgłaszanych wypadków.
Aplikacja ta pod nazwą WypRol od 2003 r. zaczęła być wykorzystywana w bieżącej pracy przez część pracowników prewencji. Baza została doce-niona przez Centralę KRUS, postanowiono więc przygotować aplikację, która miała za zadanie obsługiwać wszystkie placówki terenowe, oddziały i Centralę KRUS. Obowiązkowe używanie systemu przez Centralę, 16 od-działów regionalnych i 256 placówek terenowych zostało wprowadzone w 2007 r. Program z drobnymi aktualizacjami był wykorzystywany aż do 2017 r. Aplikację stworzoną przez pracownika ówczesnego Oddziału Regio-nalnego KRUS z Legnicy należy uznać za duży wkład w działalność pre-wencyjną, gdyż w znacznym stopniu ułatwiła ona przygotowywanie analiz, zbieranie danych statystycznych i generowanie raportów, a co za tym idzie tworzenie odpowiedniej polityki prewencyjnej. Obecnie używana jest nowa aplikacja do obsługi wypadków przy pracy rolniczej, stworzona przez profe-sjonalną firmę informatyczną.
Coroczna analiza przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej służy do ustalania przez prezesa KRUS kierunków działalności prewencyj-nej.
Szkolenia
Pierwsze szkolenia dla rolników z zasad bhp pracownicy KRUS przeprowa-dzili w IV kwartale 1993 r. na terenie 16 oddziałów regionalnych (na 49, które funkcjonowały w dawnej strukturze administracyjnej). Wnioski z tych szkoleń umożliwiły opracowanie 9 tematów, które zaczęły być omawiane na wszyst-kich kursach dla rolników. Znamienny był fakt, że zastępca prezesa KRUS zalecał, by program szkoleń był realizowany w ciągu co najmniej 5–6 godzin zajęć. Pełny program został sprecyzowany w trakcie prac koncepcyjnych izawarty w opracowaniach Instytutu Medycyny Wsi28. W terminologii KRUS
27 Leszek Mizera do dzisiaj jest głównym informatykiem Oddziału Regionalnego KRUS we Wrocławiu.
28 Program szkolenia rolników indywidualnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy – materiał pomocniczy dla wykładowców, opracowany przez IMW w Lublinie, Warszawa, KRUS, 1993.
przyjęto takie szkolenia jako pełnotematyczne. Rolnicy biorący udział w zaję-ciach trwających minimum 5 godzin otrzymywali zaświadczenia. Przy orga-nizacji szkoleń korzystano z pomocy sołtysów, których przeszkolono w pierw-szej kolejności. Za ich pośrednictwem próbowano dotrzeć do jak najwiękpierw-szej liczby rolników. W 1996 r. prezes Kasy złożył propozycję, by dążyć do wy-edukowania w ciągu 2–3 lat wszystkich sołtysów w kraju. Do końca 1998 r.
udało się wyszkolić 61,8% z nich w całej Polsce29. W pierwszych dwóch latach w statystykach przeważały szkolenia trwające powyżej 5 godzin, jednakże później proporcje zaczęły się zmieniać. Organizowano coraz częściej kursy 2–3 godzinne. Było kilka przyczyn takiego stanu rzeczy, m.in. niechęć rolni-ków do uczestnictwa w zbyt długich zajęciach, a także likwidacja honorariów dla pracowników KRUS prowadzących szkolenia. Ten drugi czynnik spowo-dował brak motywacji pracowników, którzy zaczęli organizować krótkie spo-tkania w godzinach pracy. Mimo to w kolejnych latach ogólna liczba szkoleń zwiększała się. Wprowadzono także nowe grupy odbiorców: uczniowie szkół rolniczych i dzieci z terenów wiejskich. Było to spowodowane tym, że dzieci również ulegały wypadkom w gospodarstwach rolnych, a o jednorazowe od-szkodowanie z tytułu wypadku przy pracy rolniczej, oprócz ubezpieczonych rolników, mogli się starać także bliscy rolnika.
W kolejnych latach organizowano coraz więcej szkoleń dla uczniów szkół rolniczych (jako przyszłych rolników) oraz dzieci ze szkół wiejskich (w myśl zasady „czym skorupka za młodu...”). W rozwoju działalności szkoleniowej pomocne były ośrodki doradztwa rolniczego, Państwowa Inspekcja Pracy, ochotnicze straże pożarne oraz inne instytucje działające na rzecz rolnictwa.
Postanowiono łączyć tematy z różnych dziedzin rolnictwa, tak by zachęcić do udziału w szkoleniach jak największą liczbę osób. Zintensyfikowano kur-sy, które dokładnie omawiają zagrożenia i metody zapobiegania wypadkom w najliczniejszych grupach zdarzeń: „upadków osób”, „pochwyceń i uderzeń przez ruchome części maszyn” oraz „uderzeń, przygnieceń i pogryzień przez zwierzęta”. Wraz z rozwojem technologii, podczas spotkań z rolnikami zaczę-to używać prezentacji multimedialnych i filmów. Wykorzystywane są również różnorodne broszury i ulotki o tematyce prewencyjnej. W celu zachęcenia rolników do udziału w szkoleniach zaczęto wręczać drobne materiały pre-wencyjne w postaci środków ochrony osobistej (rękawice, półmaski, kaski), a także elementy odblaskowe i zawierające hasła zachęcające do bezpiecznej pracy. Obecnie przy organizacji szkoleń pracownicy Kasy korzystają z pomo-cy ośrodków doradztwa rolniczego i Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Do kursów organizowanych przez KRUS dołącza się także Pań-stwowa Inspekcja Pracy.
29 Informacja o działaniach prewencyjnych KRUS w 1998 r., Warszawa, Biuro Prewencji i Rehabilitacji KRUS, 1999, s. 5
Tabela 1. Szkolenia z zakresu bhp w rolnictwie prowadzonych przez KRUS w latach 1993–2018
Kategoria Rok
1993 1998 2003 2008 2013 2018
Liczba szkoleń 258 2 308 2 988 3 922 4 181 4 870
Liczba uczestników szkoleń 4 744 56 500 95 186 138 800 145 388 194 014 Źródło: Informacja o wypadkach przy pracy rolniczej w 1993 r. Przyczyny wypadków śmiertelnych, KRUS, Warszawa 1994; Informacja o działaniach prewencyjnych KRUS w 1998 r., KRUS, Warszawa 1999; Wypadki przy pracy i chorób zawodowych rolników oraz działań prewencyjnych KRUS w 2003 r., KRUS, Warszawa 2004; Wypadki przy pracy i chorób zawodowych rolników oraz działań prewencyjnych KRUS w 2008 r., KRUS, Warszawa 2009; Wypadki przy pracy i chorób zawodowych rolników oraz dzia-łań prewencyjnych KRUS w 2013 r., KRUS, Warszawa 2014; Wypadki przy pracy i chorób zawodowych rolników oraz działań prewencyjnych KRUS w 2018 r., KRUS, Warszawa 2019.