motywujące przykładowe nazwiska, nawiązują do miejsc wartościowanych przez człowieka negatywnie, takich jak bagno czy mulista woda. Woda „zastyg-ła”, czyli staw albo bagno, łączona była z demonicznymi mocami, była też sied-liskiem brudu i choroby7; por. np.:
6 Za: Lech, 2003, s. 224.
7 http://naludowo.pl/kultura-ludowa/woda-w-kulturze-ludowej-tradycji-obrzedy-znaczenie-
Glon, Glonek 1496 SSNO; Glonek 1536, XVII Młp, Śl, Krpłd (AntrP);
Glonek 1536 NRosp 2, 42 (: śl. gw. glon ‛muł’; SGŚ X 106: też ‛szlam, mulista woda; rzęsa wodna; osad na dnie naczynia’, glonek ‛mała kromka chleba; środ-kowa część podeszwy między obcasem a zelówką’); SNW Glon: 71, zob. też SGP (w gwarach wiele znaczeń; geogr.: różne regiony).
Graboń XIX, XX NRosp 2, 80 (: śl. gw. graboń ‛rżysko, ściernisko wygra-bione w polu’ albo Grab-oń; podstawa jest bardzo produktywną bazą antroponi-miczną); SNW: 608 (BB: 145, Ka: 81, Op :37, Wr :25); zob. też SGPK.
Jaruga 1640 Wlkp (AntrP); Jaruga 1683 NCiesz 161; Jaruga XX NRosp 2, 192 (: śl. gw. jaruga ‛moczar; błoto rzadkie, kałuża’ lub Jar-uga; SGŚ XIII 111:
‛błotnisty, zarośnięty staw, bagno’); SNW: 1280 (BB: 17, Ka: 41, Op: 6, Wr: 45), zob. też SGPK (też inne znaczenia: ‛jar głęboki’, ‛zła flinta’).
Kłyk 1513, XVIII Młp, Krpłn (AntrP); Kłyk XIX, XX NRosp 2, 321 (: śl. gw.
kłyk ‛ściernie koniczyny’); SNW: 307 (Ka: 156, Op: 1); zob. też SGPK (inne znaczenie).
Zebrane nazwiska motywowane apelatywami gwarowymi pochodzące ze Śląska pokazują, że pewne grupy apelatywów gwarowych — nazwy ze świata przy-rody — przez swe znaczenia przenośne wyrażały określone cechy i wartościo-wanie ludzi. Do tworzenia nazwisk odprzezwiskowych (odapelatywnych) czę-ściej służyły nazwy zwierząt8, ponieważ jako tworzywo były bardziej wyraziste (rzeczowniki żywotne). Nazwiska motywowane nazwami zwierząt (np. Galus : galus ‛indyk’, Kokot : kokot ‛kogut’, Chrobak : chrobak ‛robak’) stawały się tak-że produktywnymi bazami formacji derywowanych sufiksalnie (np.: Galus-ek, Galusi-ak, Galus-ik, Kokot-ek, Chrobacz-ek).
Mniej przejrzyste w podstawach przezwisk były określenia ze świata roślin (rzeczowniki nieżywotne), chociaż antropomorfizowane drzewa mogły zacho-wywać się tak jak człowiek (np. gw. woska ‛osika’ — trzęsie się). Na pewno w tworzeniu przezwisk (późniejszych nazwisk) dużą rolęodgrywały wierzenia i obyczaje ludności śląskiej, specyficzne zjawiska przyrody, uchodzące za nad-przyrodzone, magiczne, demoniczne, a także inne uwarunkowania, trudne do uchwycenia.
„Przyrodnicze” apelatywy gwarowe motywujące nazwiska odprzezwiskowe pokazują często, że ten sam leksem gwarowy w różnych regionach Polski może mieć różne znaczenie. Do podobnych wniosków dochodzi H. Kurek, która pisze:
Analiza zasięgów geograficznych poszczególnych „botanicznych” leksemów gwarowych po-kazuje […], że w różnych systemach gwarowych występują identyczne jednostki słownikowe,
religii.html
8 Por. też NOles 138.
stanowiąc rodzaj ogólnogwarowego łącza językowo-kulturowego (2001, s. 118).
Leksemy gwarowe, które brzmią identycznie w poszczególnych regionach, a różnią się semantycznie, decydują o odrębności kulturowej danego mikro-obszaru językowego (tamże, s. 118). Podobnie będzie z nazwiskami, które są motywowane przez tak samo brzmiący apelatyw, mający jednak w danym regionie inne znaczenie. Przykładowo: w „Słowniku nazwisk współcześnie w Polsce używanych” notowane jest nazwisko Glapa, a jego nosiciele (1496) występują w różnych regionach Polski, m.in.: na Śląsku, w Małopolsce, Wielkopolsce (najliczniej: w byłym (do 1999 r.) woj. kaliskim — 431 os., poznańskim — 240 os., konińskim — 177 os.). Nazwiska pochodzące z tych regionów motywowane są zapewne gw. ap. glapa w znaczeniu ‛wrona’ (geo-grafię i znaczenie apelatywu potwierdza SGP), w innych regionach natomiast motywujący je apelatyw mógł mieć inne znaczenie: ‛człowiek przyglądający się czemuś bezmyślnie, gap’, ‛człowiek nierozgarnięty’ itd. Warto tu jeszcze wspomnieć, że niektóre nazwiska motywowane apelatywami gwarowymi utrzymują ciągłość chronologiczną, tzn. poświadczone są w SSNO (np. Kokot 1398 Śl), następnie w AntrP (Kokot(t) 1515, XVII, XVIII Młp, Maz, Śl, Krpłd), w monografiach lub w słownikach śląskich nazw osobowych (Kokott 1877, 1886, 1900 NOles 66; Kokot 1879 NOp 163; Kokot 1566 NRosp 2, 340) oraz w SNW (Kokot: 5429 os., najliczniej w byłym woj. katowickim — 1317).
Niektóre takiej ciągłości nie mają (np. Kociczka (f) 1681 Śl (AntrP), Kociczka XX NRosp 2, 334) albo nie figurują w SNW (np. Krzepełka), czyli nie prze-trwały do czasów obecnych.
Nazwiska odprzezwiskowe motywowane przez apelatywy gwarowe9 okreś-lające niektóre zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody oraz miejsca w terenie przechowują językowo-kulturowy obraz Śląska. Informują także o wrażliwości językowej, przenikliwości i refleksyjności przedstawicieli kultury ludowej w ob-serwowaniu otaczającej przyrody.
ŹRÓDŁA
AntrP — A. Cieślikowa (red.). Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII wieku. T. 1–3.
Kraków: Wyd. LEXIS, 2007–2011. T. 4–5. Kraków: IJP PAN, 2013–2015.
NAp — A. Cieślikowa (oprac.). Odapelatywne nazwy osobowe. Słownik etymologiczno- -motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 1. Kraków: Wyd. Naukowe DWN, 2000.
NByt — H. Borek, U. Szumska. Nazwiska mieszkańców Bytomia od końca XVI w. do roku 1740. Warszawa–Wrocław: PWN, 1976.
9 „Zapisy gwarowe […] mogą z dużym prawdopodobieństwem objaśnić etymologię i motywa-cję nazw osobowych” (Cieślikowa, 1997, s. 53).
NCiesz — W. Milerski. Nazwiska cieszyńskie. Warszawa: Wyd. Energeia, 1996.
NG — Z. Klimek. Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. Słownik etymologiczno- -motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 5. Kraków: IJP PAN, 1997.
NOles — M. Magda-Czekaj. Historyczne nazwiska ludności Olesna na Śląsku Opolskim.
Kraków: Wyd. LEXIS, 2003.
NOp — D. Lech. Nazwy osobowe dziewiętnastowiecznych mieszkańców Opola (ze słownikiem etymologicznym nazwisk). Opole: Wyd. UOp, 2004.
NRosp — S. Rospond. Słownik nazwisk śląskich. T. 1, 2. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967, 1976.
SXVI — Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, od t. XVIII F. Pepłowski.
Wrocław: IBL PAN, 1966–.
SGP — Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie (oprac.). Słownik gwar polskich, red. M. Karaś, od t. 2 J. Reichan, od t. 6 J. Okoniowa, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977–1991, Kraków: IJP PAN, 1992–2015.
SGPK — J. Karłowicz. Słownik gwar polskich. T. 1–6. Kraków: AU, 1900–1911.
SGŚ — B. Wyderka (red.). Słownik gwar śląskich. T. 1–13. Opole: Wyd. Instytutu Śląskiego, 2000–2012.
SNW — K. Rymut. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. T. 1–10. Kraków: IJP PAN, 1992–1994.
SSNO — W. Taszycki (red.). Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 1–6. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1965–1983. T. 7: Suplement, oprac. pod kier. M. Malec.
Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984–1987.
Sstp — S. Urbańczyk (red.). Słownik staropolski. T. 1–11. Wrocław–Warszawa–Kraków:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków: IJP PAN, 1953–2002.
LITERATURA
C i e ś l i k o w a, A. (1990). Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Proces onimizacji. Wrocław–
–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
C i e ś l i k o w a, A. (1997). Staropolskie antroponimy przezwiskowe w świetle słownictwa gwa-rowego. W: H. Popowska-Taborska, J. Duma (red.), Onomastyka i dialektologia. Warszawa:
Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 49–54.
C i e ś l i k o w a, A. (1998). Przezwiska. W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne.
Encyklopedia. Warszawa–Kraków: TNW–Wyd. IJP PAN, s. 119–141.
L e c h, D. (2003). Nazwiska odapelatywne a kultura regionu (na przykładzie Śląska Opolskiego).
W: M. Biolik (red.), Metodologia badań onomastycznych. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych, s. 217–230.
K u r e k, H. (2001). Przemiany językowe wsi (na przykładzie wybranych nazw roślin z okolic Dukli). W: A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj (red.), Język a Kultura, 16: Świat roślin w języ-ku i języ-kulturze, s. 117–122.
K u r y ł o w i c z, B. (2006). Językowy obraz świata roślin w dziewiętnastowiecznych słowniczkach gwarowych. W: B. Nowowiejski (red.), Wokół polszczyzny dawnej i obecnej. Białystok: Wyd.
Uniwersytetu, s. 155–167.
M a r c z e w s k a, M. (2001). Aspekty wierzeniowe w rekonstrukcji językowego obrazu drzew.
W: A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj (red.), Język a kultura 16: Świat roślin w języku i kul-turze, s. 83–98.
M a r c z e w s k a, M. (2002). Drzewa w języku i kulturze. Kielce: Wyd. Akademii Świętokrzys kiej.
To k a r s k i, R. (1999). Językowy obraz świata w metaforach potocznych. W: J. Bartmiński (red.), Językowy obraz świata. Lublin: Wyd. UMCS, s. 65–81.
Wy d e r k a, B. (2006). Współczesne badania śląskoznawcze. Zakres i metody. W: B. Nowowiejski (red.), Wokół polszczyzny dawnej i obecnej. Białystok: Wyd. Uniwersytetu, s. 461–468.
Z i m n o w o d a , J. (2003). Opozycja homo — animal w ekspresywnych zwrotach językowych.
W: A. Dąb rowska (red.), Język a Kultura, 15: Opozycja homo — animal w języku i kulturze, s. 103–115.
SKRÓTY Krpłd — Kresy Południowe
Młp — Małopolska
geogr. — geografia, geograficzny gw. — gwarowy
THE WORLD OF NATURE OBSERVED THROUGH SURNAMES OF DIALECTAL ORIGIN
The subjects of my examination are samples of Silesian surnames derived from the dialectal words determining objects of an animate and inanimate nature.
The names of animals were more often used as a base to create the surnames derived from nick-names (derived from appellatives). They were more expressive due to their metaphoric meaning reflecting specific features of people and their evaluations. The signification of botanic (inanimate) nouns used within names was less transparent, however they are thought to refer to an anthropomor-phic view of plant behaviour, e.g. dialectal woska/osika [aspen] — trembling.
The belief that specific phenomena in nature have supernatural, magic or demonic powers, as well as other difficult to grasp factors, played a very important role in the creation of nicknames and later surnames for the Silesian population.
The dialectal “nature” appellatives, which were the source for surnames derived from nicknames, also show that the same dialectal lexeme can have a different meaning in different Polish regions.
On the other hand, dialectal lexemes which sound identical in specific Polish regions but differ semantically determine the cultural identity of the micro-speaking country. The same phenomenon can be observed within surnames.
K e y w o r d s: Silesian surnames, dialectal appellatives, connotations, geographical extent of dia-lectal lexemes
PL ISSN 0078-4648
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
email: ewahoryn@wp.pl
POLSKIE NAZWISKA MOTYWOWANE LEKSYKĄ Z ZAKRESU GÓRNICTWA SOLNEGO
S ł o w a t e m a t y c z n e: onomastyka, nazwiska odapelatywne, leksyka z zakresu górnictwa sol-nego, onimizacja
Nazwisko, obok imienia, przezwiska, przydomka i pseudonimu, wchodzi w skład jednej z pięciu kategorii antroponimicznych. Spośród nich tylko dwie — imię i nazwisko — mają charakter urzędowy (Dunaj, 2006, s. 181). W korpusie pol-skich nazwisk współcześnie w Polsce używanych dość liczną grupę stanowią nazwiska motywowane przez apelatywy (Łobodzińska, 2003, s. 129). J. Bubak (1988, s. 67) zaznacza, że „jest to bardzo zróżnicowana grupa, ponieważ na ogół włącza się do niej wszystkie nazwiska równe apelatywom, niezależnie od pier-wotnego charakteru danej formy”.
Nazwiska odapelatywne mogą powstawać w dwojaki sposób: przez derywa-cję semantyczną (onimizaderywa-cję), bez udziału formantów nazwotwórczych, i se-mantyczno-słowotwórczą, przy użyciu różnych formantów nazwiskotwórczych (Cieślikowa, 1990, s. 5; 1994, s. 195 i nast.; 2006, s. 50).
Analiza znaczeniowa apelatywów stanowiących podstawę motywacyjną na-zwisk umożliwia wskazanie grup leksykalnych tematycznie związanych z róż-norodnymi sferami życia ludzkiego, również z tymi, które dziś już są mniej zna-ne lub całkiem nieznazna-ne. Jedną z takich dziedzin jest górnictwo solzna-ne. Tradycje górnicze w Polsce sięgają bowiem wczesnego średniowiecza (Długosz, 1958, s. 131); odnoszą się one głównie do Małopolski, a więc do żup krakowskich (Windakiewicz, 1927, s. 1): wielickiej i bocheńskiej, oraz do „szeregu ośrod-ków produkcyjnych rozsianych wzdłuż Podkarpacia, w ziemi przemyskiej, lwowskiej, halickiej, od Tyrawy, niedaleko Sanoka, aż po Kosów” (Keckowa, 1957, s. 77). Dopiero od XIX w. mówi się o innych obszarach złóż solnych, znajdujących się na Kujawach (Ciechocinek i Inowrocław) i w Kieleckiem (Busko, Solec) (s. 77).
W niniejszym artykule przedmiotem rozważań będą nazwiska, których bazę stanowi leksyka związana z wydobyciem soli oraz handlem nią. W analizie
wzięto pod uwagę również wyraz sól, odnoszący się zarówno do wydobywanego kruszcu, jak i przyprawy używanej w niemal każdym gospodarstwie domowym, oraz przymiotniki solny (związany z solą — kruszcem) i słony (nazywający smak uzyskiwany dzięki powszechnie stosowanej przyprawie). Najpierw omó-wione zostaną antroponimy motywowane rzeczownikami nieosobowymi oraz przymiotnikami, następnie te, których podstawę stanowią rzeczowniki osobowe.
Należy dodać, że nazwiska motywowane przez apelatywy miały początkowo charakter przezwiskowy, „opisywały osobę za pomocą wyrażonego przez ape-latyw epitetu, metafory czy metonimii; jako nazwy zawodów, określały zawód bądź stan osoby nazwanej danym imieniem” (Malec, 1996, s. 41).
Zebrany materiał antroponimiczny w każdej grupie uporządkowano w na-stępujący sposób: nazwiska pochodne od wyrazów pospolitych z morfemem rdzennym -sól-||-sol-, a następnie antroponimy motywowane apelatywami, które morfologicznie nie zawierają wspomnianego rdzenia, ale znaczeniowo należą do leksyki górnictwa solnego.
Materiał onimiczny został zaczerpnięty ze „Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych” pod redakcją Kazimierza Rymuta. W analizie wykorzysta-no również inne owykorzysta-nomastyczne opracowania słownikowe, m.in. „Słownik staro-polskich nazw osobowych” pod redakcją Witolda Taszyckiego, „Antroponimię Polski od XVI do końca XVIII wieku” pod redakcją Aleksandry Cieślikowej,
„Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Proces onimizacji” Aleksandry Cieślikowej, a także „Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny”
Kazimierza Rymuta. Przy rekonstrukcji apelatywów będących podstawami na-zwisk przede wszystkim wzięto pod uwagę leksykę górniczą zawartą w słowni-kach języka polskiego. Uwzględniono również materiał językowy poświadczony w słownikach specjalistycznych dotyczących tej dziedziny przemysłu.
Do słownictwa z zakresu górnictwa solnego należy przede wszystkim lek-sem sól. Wyraz ten w polszczyźnie ogólnej funkcjonuje w znaczeniu: ‛sól ku-chenna, jadalna, używana jako przyprawa do potraw i środek konserwujący’, a w słownictwie specjalistycznym oznacza ‛sól kamienną’, tj. kruszec. Z da-nych etymologiczda-nych wynika, że apelatyw sól wywodzi się z pie. rdzenia
*sal- ‛sól’, który w prasłowiańszczyźnie kontynuowany był w postaci rdzenia
*sol- (SBor). Rdzeń ten występuje także w formach obocznych: soł-, sól-, sół- oraz sło- (WSE). Według WSE wyraz sól, funkcjonujący w polszczyźnie od XV w., stanowi bazę derywacyjną zarówno historycznych, jak i poświadczo-nych współcześnie formacji przymiotnikowych, rzeczownikowych oraz cza-sownikowych. Występuje również w nazewnictwie polskim — w toponimii (Horyń, 2015) i antroponimii.
Jeśli chodzi o nazwisko Sól, to ma ono współcześnie w Polsce 47 nosicieli.
Jego rozmieszczenie geograficzne jest dość zróżnicowane. Nazwisko to
spotyka-my w różnych regionach Polski1. SNWP notuje to nazwisko w dziewięciu daw-nych województwach, wśród których tylko dwa: gorzowskie (15) i zamojskie (13) rejestrują największą liczbę nosicieli. Znacznie rzadziej nazwisko to poświadczone jest w dawnych województwach: suwalskim (5), bydgoskim i olsztyńskim (po 4) oraz katowickim, zielonogórskim (po 2); pojedynczo występuje w koszalińskim i łomżyńskim.
Morfem -sól-||-sol- pojawia się także w innych nazwiskach notowanych za-równo przez słowniki historyczne, jak i współczesne2. Oto wybrane przykłady3: Sol SSNO VII 1481, SNWP (10); Solajowic SSNO 1396; Solak SNWP (1718);
Solakiewicz SNWP (68); Solan SNWP (275); Solana SNWP (15); Solanikow SNWP (11); Solaniuk SNWP (69); Solawa SNWP (252); Solica SSNO 1433; Solich AntrPol 1562 (XVII, XVIII; Małopolska, Śląsk), SNWP (644);
Solochewicz SNWP (54); Soluch SSNO 1477, AntrPol 1789 (Małopolska), SNWP (546); Sólak SNWP (1).
Morfem -sól-||-sol- jest również komponentem nazw osobowych mających po-stać złożeń. Część z nich w polszczyźnie ogólnej funkcjonuje już od doby staro- i średniopolskiej w różnych regionach kraju, np.: Solibieda SNWP (110); Solipiwo AntrPol 1595 (Małopolska), SNWP (19); Solipiwko AntrPol 1595 (Małopolska), SNWP (325); Soliwocki SNWP (31); Soliwoda AntrPol 1570 (Pomorze), SNWP (959); Soliwodzki SNWP (140). Brak współcześnie w polskiej antroponimii nazw osobowych typu Solikotka SSNO 1431; Solikotczyc SSNO 1450; Solikotczyna SSNO 1450; Solipies SSNO 1402, AntrPol 1580 (Mazowsze).
Do grupy nazwisk motywowanych leksyką z zakresu górnictwa solnego na-leżą również antroponimy Solanka i Solnica. Nazwisko Solanka pochodzi od rzeczownika solanka, który w słownikach ogólnych języka polskiego występuje w znaczeniach ‛beczka solna’ (SL, SW), ‛rodzaj rośliny smaku słonego’ (SL);
SXVII/XVIII notuje: ‛pieczywo z mąki pszennej, formy wałeczka, posypane grudkami soli’ (SL, SW, SJPDor), ‛duża solniczka, drewniana zwykle’ (SW), z kwalifikatorami: lek[arskie] ‛woda ze źródła zawierającego sole (przeważ-nie sól kuchenną)’, chem[iczne] ‛roztwór chlorku sodowego (soli kuchennej) w wodzie’, geogr[aficzne] ‛miejsce, w którym na powierzchnię ziemi wypły-wają źródła słone’, miner[alogiczne] ‛słone źródło, woda mineralna zawierają-ca rozpuszczone sole mineralne, mające zastosowanie w lecznictwie (w postaci wody do picia, do wziewań i do kąpieli)’ (SJPDor). W dziejach górnictwa
sol-1 Lokalizacja geograficzna poszczególnych nazwisk oparta jest na podziale administracyjnym Polski obejmującym 49 województw.
2 Nazwiska historyczne pochodzą ze SSNO (w nawiasie podana data pierwszego wystąpienia) i AntrPol, a współczesne ze SNWP (w nawiasie podana frekwencja).
3 W artykule zamieszczono wybrane przykłady, reprezentatywne dla nazwisk związanych z leksyką z zakresu górnictwa solnego.
nego istnienie solanek należy łączyć przede wszystkim z rozwojem źródlanego warzelnictwa, a dokładnie z miejscami występowania źródeł solnych, zwanych solankami, które już w dawnych wiekach odgrywały ważną rolę w przemyśle górniczym. Solanki bowiem, mimo swej niskoprocentowości, były w Polsce eksploatowane na dużą skalę (Maślankiewicz, 1965, s. 67, 252). Obecnie nazwi-sko Solanka w polskim zasobie antroponimicznym prezentuje się dość skromnie.
Poświadczone jest ono współcześnie jedynie sześć razy w dawnych wojewódz-twach: katowickim (3), olsztyńskim (2) i suwalskim (1) (SNWP).
Antroponim Solnica jest formalnie równy rzeczownikowi pospolitemu sol-nica — jednostce znaczeniowo związanej z leksyką górnictwa solnego, która oprócz podstawowego znaczenia ‛naczynie na sól’ w dobie staro- i średniopol-skiej nazywała ‛miejsce wydobywania soli’ (SStp, SL). W materiale nazwisko-wym nazwa osobowa Solnica występuje już od XVI w. i odnotowana została na terenie Małopolski i Wielkopolski (AntrPol 1512, XVII w.). Współcześnie nazwisko Solnica ma dość sporą liczbę nosicieli; najliczniej reprezentowane jest w dawnych województwach: kieleckim (110), siedleckim (101), warszaw-skim (52), koszalińwarszaw-skim (47), tarnobrzewarszaw-skim (41), krakowwarszaw-skim (39), wrocław-skim (33) i elbląwrocław-skim (22). Zdecydowanie mniejszą frekwencją charakteryzuje się wariantywna postać Sólnica, zarejestrowana jako nazwisko jedynie 22 razy w dawnym województwie krakowskim (SNWP).
Wśród nazwisk tematycznie związanych z badanym słownictwem spotyka-my również formacje utworzone od innych podstaw, w których brak wspomnia-nego morfemu -sól-||-sol-.
Do omawianego typu nazw osobowych należy nazwisko Tołpa, które utrwa-liło się zarówno w antroponimii dawnej, jak i współczesnej. Jest ono genetycz-nie związane z wyrazem tołpa (zapożyczegenetycz-niem wschodniosłowiańskim4), który w SStp (1423 r.) występuje w znaczeniu ‛bryłka, w jaką formowano sól warzoną na Rusi’; podobnie SL. SWil notuje leksem z kwalifikatorem przestarzały; SW uznaje za wyraz gwarowy, a spośród trzech znaczeń podaje dwa związane z ter-minologią solną: tołpa5: 1. ‛przywara soli’, sól tołpiasta to ‛sól w przywarach otrzymywana przy warzeniu na cerunach’, 2. ‛sól wywarzana z wody słonej’;
SJPDor — brak. Kształtność bryłek soli zwanych tołpami poświadcza Erazm Sykst w dziele „O cieplicach we szkle” (1780). Czytamy w nim, że „w kra-jach ruskich [tj. na Rusi Czerwonej — E. H.] po wsiach najdują się słone wody, z których prasołowie warzą sól i w tołpy formują” (za: Ciszewski, 1922, s. 43).
Obecnie nazwisko Tołpa ma 207 nosicieli, z których najwięcej zamieszkuje
ob-4 Por. M. Va s m e r, Ètimologičeskij slovar’ russkogo âzyka. T. 4. Per. s nem. i dop. O. N. Tru-bačeva. Moskva 1973, s. 74.
5 Apelatyw tołpa w terminologii górnictwa solnego zapewne funkcjonował też w znaczeniu
‛naczynie, w którym formowano sól’.
szar Polski południowo-wschodniej, tj. dawne województwo rzeszowskie (89) i przemyskie (23) (SNWP). Warto dodać, że współcześnie odnotowano 15 na-zwisk utworzonych od apelatywu tołpa lub nazwy osobowej Tołpa (por. SNWP).
Wśród nich najliczniejsze są formacje: Towpik (286), Towpasz (29), Talpa (60), Tolpa (18), Tołpyho (12). Rozmieszczenie wymienionych nazwisk nie jest zbyt reprezentatywne. Nazwisko Towpik notowane jest najczęściej w dawnym woje-wództwie zielonogórskim (162), Talpa — w bydgoskim (28), Towpasz — w kra-kowskim (18), Tolpa — w katowickim (8), Tołpyho zaś w lubelskim (8).
W tym kręgu tematycznym znajdują się również formacje związane z rze-czownikiem żupa, oznaczającym dawną kopalnię soli, skład solny, a także jed-nostkę terytorialną u Słowian we wczesnym średniowieczu (SRym). Wyraz żupa jest zapożyczeniem z niemieckiego Schopf, dziś Schuppen ‛szopa’, daw-niej określającym prymitywną szopę, budowlę, w której składano wydobytą sól.
Według S. Gajdy „termin ten używany był do XVIII w. na oznaczenie kopalń soli w Wieliczce i Bochni. Stąd nazwa przeniosła się na oznaczenie całej kopal-ni” (Gajda, 1976, s. 44). Apelatyw żupa stał się podstawą nazwiska o tym samym brzmieniu (SRym). Obecnie nazwisko to nosi 110 obywateli Polski mieszkają-cych w dawnym województwie katowickim (por. SNWP). Wśród współczes nych nazwisk derywowanych od ap. żupa lub od nazwy osobowej Żupa zachowały się również dwie postaci z gwarowym sufiksem -ok: Żupok (2) oraz zmazurzona forma Zupok (44). Nie przetrwały notowane w staropolszczyźnie dwie nazwy osobowe: Żupca SSNO (1375) oraz Żupczy SSNO (1290).
Oprócz rzeczowników tworzywem zebranych antroponimów są formacje przymiotnikowe. Bazę leksykalną analizowanych nazwisk stanowią dwa przy-miotniki: solny i słony.
Najpierw warto zwrócić uwagę na przymiotnik solny, który współcześnie jest podstawą kilku nazw osobowych. W słownikach języka polskiego przymiotnik ten definiowany jest jako ‛związany z solą, zawierający sól’. Związek ze spe-cjalistyczną leksyką górniczą podkreślają słowniki historyczne (SXVII/XVIII i SL, SW), które pod hasłem solny podają ustabilizowane połączenia wyrazowe należące do terminologii górnictwa solnego: bałwan soli/bałwan solny (SXVII/
XVIII), solna góra ‛żupa’, solna panew, skład solny, solny górnik, złoża sol-ne (SL), solna huta ‛karbaria’ (SL, SW). U Lindego czytamy: „Za Bolesława Wstydliwego znaleziono k r u s z e c s o l n y u wsi Bochni, która dziś miastem jest” (M. Kromer). Współcześnie równobrzmiący antroponim Solny (22) odna-leźć można w dawnych województwach częstochowskim (4) i katowickim (18), a formację Solnich (1) — w dawnym województwie siedleckim. Utrwaliła się również żeńska forma Solna (8), z wykładnikiem -a, utworzona w wyniku dery-wacji paradygmatycznej i spotykana w dawnych województwach: warszawskim (1), częstochowskim (2), katowickim (4) i opolskim (1) (SNWP).
Prasłowiańską proweniencję ma przymiotnik słony, kontynuant psł. *solnъ(jь) (WSE), poświadczony w SStp w znaczeniu ‛mający smak charakterystyczny dla soli’. Z definicji zaczerpniętych z SL: słony ‛solony, solą przeszły, sól zawierają-cy’ i SWil ‛solony, solą przesiąkły, sól rozpuszczoną w sobie zawierajązawierają-cy’ można wnioskować, że „pierwotnie był on przymiotnikiem relacyjnym o znaczeniu ‛za-wierający sól’” (Mitrenga, 2014, s. 96). Począwszy od SW, definiowany jest jako przymiotnik jakościowy i relacyjny (2014, s. 96): ‛odznaczający się smakiem przez sól zmienionym, solony’, podobnie w SJPDor: ‛zawierający sól, mający smak charakterystyczny dla soli’. Przymiotnik ten jest podstawą równobrzmią-cej nazwy osobowej Słony, notowanej już w XV w. (SSNO 1449). Współcześnie odnotowano następujące formacje utworzone od wyrazu słony lub nazwy oso-bowej Słony: Słona SNWP (4); z fonetyką ukraińską (od wsch. sołonyj ‛sło-ny’), np.: Sołon SNWP (2); Sołona SNWP (1); Sołonczak SNWP (9); Sołonecki SNWP (2); Sołony SNWP (5); z fonetyką białoruską, np.: Sałona SNWP (1);
Szałon SNWP (1).
W leksyce polskiej z zakresu górnictwa solnego zachowały się wyrazy na-zywające osoby pracujące przy wydobyciu i produkcji soli oraz trudniące się handlem nią. Są wśród nich między innymi trzy rzeczowniki o podobnym zna-czeniu: solarz, solnik i prasoł, które zarówno w słownikach ogólnych, jak i spe-cjalistycznych traktuje się wymiennie. Definicje znaczeniowe wskazują, że wy-razy te mogły oznaczać zarówno osobę związaną z warzeniem soli, jak i tego, kto trudnił się handlem tym cennym kruszcem. Tę nieostrość znaczeniową należy zapewne wiązać z dawnymi realiami, w których wiele osób łączyło wytwórczość ze sprzedażą w różnych dziedzinach, nie tylko w górnictwie solnym.
Leksem solarz w SL definiowany jest jako ‛solnik, prasoł’, w SWil ‛solnik, prasoł, kupiec przedający sól’; SW i SJPDor podają podobną definicję z kwa-lifikatorem dawny; SŁab: solarz por. prasoł: *solarz, *solnik ‛przekupień soli;
służyło im prawo zakupywania soli z pierwszej ręki w żupie wielickiej lub bo-cheńskiej’6. Nazwa osobowa Solarz poświadczona jest już w okresie staropol-skim (SSNO 1471). W XVII i XVIII w. spotykamy ją w dokumentach
służyło im prawo zakupywania soli z pierwszej ręki w żupie wielickiej lub bo-cheńskiej’6. Nazwa osobowa Solarz poświadczona jest już w okresie staropol-skim (SSNO 1471). W XVII i XVIII w. spotykamy ją w dokumentach