Od czasu transformacji ustrojowej przeżywamy zaskakujący proces: liczni historycy i teoretycy literatury zaczynają od nowa interesować się literatu-rą polską lat 1949-1956, czyli okresem zwanym realizmem socjalistycznym.
Okresem bardzo specyficznym. Realizm socjalistyczny był doktryną este-tyczną, będącą tworem totalitarnej władzy, której głównym celem było kształ-towanie poglądów i postaw ludzi żyjących w obszarze działania tej władzy.
Socrealizm rozwijał się w wielu sztukach: architekturze, malarstwie, rzeźbie, filmie, literaturze, muzyce.
Dopiero teraz ukształtowały się warunki dla rzetelnego opisu naukowe-go tenaukowe-go okresu, dla całościowenaukowe-go jenaukowe-go ujęcia, które by pozwoliło na wska-zanie wszystkich determinant tej kultury: przede wszystkim: politycznych, ekonomicznych, kulturowych i estetycznych. Pojawiło się wiele publikacji ukazujących ten okres w sposób pogłębiony i nowatorski. Należą do nich prace z zakresu politologii, historii i teorii literatury, historii sztuki i w nie-wielkim tylko stopniu studia językoznawcze.
Literatura poszczecińska1, a przynajmniej najbardziej znane jej utwory, mimo preferencji przez ówczesne władze polityczne, stosunkowo szybko sta-ła się obiektem krytyki. Zarzucano jej „lakiernictwo”, czyli poprawianie rze-czywistości i „schematyzm”, czyli powielanie tych samych wzorców kom-pozycyjnych. Po roku 1956 zasadniczy zrąb literatury socrealistycznej uległ zapomnieniu, a niegdysiejsi jej promotorzy odcinali się od swoich dawnych preferencji.
1 W styczniu 1949 r. w Szczecinie odbył się Zjazd Literatów Polskich, na którym wygłoszono referaty formułujące program realizmu socjalistycznego jako
Ale nawet krytycy socrealizmu spośród utworów utrzymanych w tej kon-wencji za wybitne uznawali trzy pozycje. Były to powieści: Igora Newer-ly'ego Pamiątka z Celulozy (1952), Juliana Stryjkowskiego Bieg do Fra-galá (1951) i Kazimierza Brandysa Obywatele (1954). Opinie takie głosili ów-cześni krytycy, a potwierdzali je później przynajmniej niektórzy historycy literatury.
Na przykładzie jednej z tych powieści, mianowicie Obywateli Brandysa spróbujemy sformułować hipotezę interpretacyjną: jakie czynniki sprawi-ły, że na tle innych powieści socrealistycznych utwór Brandysa był dodat-nio waloryzowany pod względem artystycznym?
Zanim sformułujemy odpowiedź na tak postawione pytanie, musimy wskazać na te istotne składniki powieści, które pozwalały zaliczać ją w la-tach pięćdziesiątych do utworów spełniających normy poetyki socrealizmu.
Będą to: wpisana w powieść dychotomiczna wizja świata („swoi” – „obcy”,
„postępowi” – „reakcyjni”), zgodna z marksizmem w wersji stalinowskiej, dominująca w utworze funkcja perswazyjna w stosunku do odbiorcy, kult przywódców „komunistycznego Olimpu”, pozytywni bohaterowie, optymi-styczne zakończenie, zaś w płaszczyźnie językowej szerokie stosowanie nowomowy.
Zarazem jednak na przykładzie Obywateli Brandysa możemy pokazać podjęte przez pisarza próby modyfikacji poetyki socrealizmu – modyfikacji osobliwej, bo zachodzącej przy uwzględnieniu zasadniczych składników owej poetyki. Chciałoby się powiedzieć modyfikacji „dialektycznej”. Modyfika-cja ta przebiega w analizowanym utworze na kilku planach.
Po pierwsze: na planie genologicznym.
Po drugie: na sposobie kreacji świata przedstawionego, dokładniej na sposobie odtworzenia ówczesnej rzeczywistości PRL.
Po trzecie: na planie językowym, chodzi tu przede wszystkim o za-kres posługiwania się nowomową i specyficzną funkcję onomastyki.
W sprawie pierwszej. Jak wiadomo, koronnym gatunkiem prozy realizmu socjalistycznego, zarówno w Związku Radzieckim, jak i w Polsce była tzw.
„powieść produkcyjna”, która została już opisana dokładnie przez wielu ba-daczy. W okresie po zjeździe szczecińskim Związku Literatów Polskich stała się gatunkiem lansowanym przez krytykę i hojnie nagradzanym przez wła-dzę.
Rysem znamiennym „powieści produkcyjnej” było to, że akcja jej roz-grywała się w uspołecznionym zakładzie pracy (fabryce, stoczni, kopalni lub
spółdzielni produkcyjnej), a zasadniczy konflikt ogniskował się wokół prze-szkód w procesie produkcyjnym i sposobach ich przezwyciężenia. A pozy-tywny bohater lub bohaterowie dojrzewali w procesie przemian.
Otóż specyfika Obywateli polega między innymi na tym, że nie można powieści tej zaklasyfikować wyłącznie jako „powieści produkcyjnej”. Jest ona zakrojona o wiele bardziej ambitnie. Opisać ją można jako wielogatun-kową powieść – panoramę społeczną, w której zmodyfikowana „powieść pro-dukcyjna” stanowi jedno z obecnych w niej złóż gatunkowych. Warto może zwrócić uwagę, że w Obywatelach nie został przedstawiony żaden zakład produkcyjny, natomiast ten fragment powieści rozgrywa się na budowie osie-dla mieszkaniowego, na tzw. „Polach Kuźnara”. Nie jest to jednak odejście od poetyki realizmu socjalistycznego, ponieważ architektura i jej pochod-ne: budownictwo stanowiły najważniejszy rodzaj wszystkich sztuk socre-alizmu. Natomiast w powieści są obecne inne złoża gatunkowe, istniejące już w tradycji literatury polskiej. Zasadniczy zrąb powieści dotyczy sprawy Jerzego Morawieckiego, jest przetworzoną odmianą literatury tzw. „obrachun-ków inteligenckich”. Literatury, która narodziła się w latach 1945-1948 i uka-zywała zagubienie inteligenta w wojennej i tużpowojennej rzeczywistości polskiej. Specyfika Obywateli polega na tym, że jeden z czołowych bohate-rów – Jerzy Morawiecki właśnie – po licznych rozterkach ideowych i kło-potach egzystencjalnych odnajduje się poprzez identyfikację z PRL, czyli przeciwnie niż inni inteligenci przezwycięża swoje zagubienie i „inteligencki indywidualizm”.
Jest też następne złoże gatunkowe – powieść o tematyce szkolnej, która ma swego protoplastę w Syzyfowych pracach S. Żeromskiego. Wszelako, gdy chodzi o ideologię tej odmiany gatunkowej, odchodzi ona dość daleko od autora Przedwiośnia. Mianowicie, gdy młodzi bohaterowie Żeromskie-go przeciwstawiali się carskiej szkole, walcząc o zachowanie związku z pol-ską tradycją, to pozytywne postaci Obywateli Brandysa wyróżniają się nad-gorliwością w procesie sowietyzacji, indoktrynacji marksistowskiej i w jej duchu utrzymanej interpretacji twórczości Żeromskiego.
W Obywatelach wyodrębnić jeszcze możemy powieść o środowisku dziennikarskim itp., itd. Na tle typowej twórczości powieściowej okresu soc-realizmu analizowana przez nas powieść wyróżnia się więc daleko posunię-tym skomplikowaniem genologicznym.
Od klasycznej powieści utrzymanej w poetyce realizmu socjalistyczne-go utwór wyróżnia się również większą więzią z realną rzeczywistością. Duża część powieści osadzona jest w konkretnym czasie i miejscu. Jest to przede wszystkim Warszawa taka, jaką była w latach pięćdziesiątych w procesie
odbudowy. Wielokrotnie padają tam nazwy prawdziwych ulic i placów i moż-na niekiedy z planem ówczesnej stolicy śledzić akcję powieściową.
Po wtóre: opisane są działające w tych latach postacie z kręgu polityki – np. Bolesław Bierut, czy też przedstawione są wydarzenia z owych lat, np. budowa Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej.
Co jest w powieści Brandysa godne szczególnej uwagi na tle literatury po-szczecińskiej, to dość dokładne ukazanie szarości i kłopotów ówczesnej egzy-stencji Polaków w stopniu o wiele szerszym, niż w innych powieściach, np.:
W Warszawie trwały listopadowe słoty. Tej jesieni w całym kraju dały się we znaki trudności aprowizacyjne, mężczyźni i kobiety godzinami mokli w długich ogonkach po żywność. Była to jesień prawdziwie ciężka; nad miastem wisiało zimne, ołowiane niebo. Kurz i pył cementowy, pomiesza-ne z deszczem, wyciekały przez ogrodzenia placów budowlanych, pokry-wając niektóre ulice warstwą grząskiego, ciamkającego błota brudno-żół-tawej barwy. O zmroku tłumy wylewały się z biur i fabryk, na jezdniach powstawały zatory, walczono o miejsce w tramwaju oblepionym ludźmi, uczepionymi buforów i poręczy; wiele było wypadków. W wilgotnej ciem-ności nieruchome, cierpliwe gromady czekały na przystankach. Czekano również przed punktami rozdziału węgla i koksu. Na oczekiwanie traco-no długie, nie kończące się godziny. Tłumy ludzi w zbitych, kilkakroć skrę-conych ogonach, czekały przed kinami i przed kasami teatrów. W restau-racjach i kawiarniach tłum siedział przy stolikach i tłum cisnął się w przej-ściach, czekając na opróżnione miejsca. Na placach budowy megafony ochrypłym głosem donosiły ostatnie wiadomości: w całym kraju przebie-ga planowo skup zboża, najlepsze wyniki zanotowano w województwach katowickim i krakowskim; białostockie i gdańskie nie dotrzymują im kro-ku...
W szarej i dżdżystej przestrzeni miasta, pośród pieszej i kołowej wrza-wy, z żółtawych rozpadlin ziemi i betonowych łożysk dźwigały się czer-niejące zarysy nowych dzielnic, w których ponad barakami warsztatów roboczych świeciły się już okna w mieszkaniach; przed ukończeniem bu-dowy rozpoczynano tu osiadłe życie, w kiosku przycupniętym u stóp rusz-towań można było dostać gazetę codzienną z komunikatem o obradach paryskiej sesji ONZ, gdzie delegaci amerykańscy zgłosili projekt sprzecz-ny z zasadami rozsądku, gdyż zamiast zakazu produkcji atomowej – po-pierał jej dalszy rozwój. „Jest to zaiste obraz godny bogów!” – wykpił ów projekt minister Wyszyński (s. 132)2.
2 K. Brandys: Obywatele. Warszawa 1954, s.132. Pozostałe cytaty lokalizuję
Przedstawianie braków zaopatrzeniowych, długich kolejek przed sklepa-mi, kłopotów komunikacyjnych i tym podobnych zjawisk nie należało do często spotykanych opisów w literaturze tego okresu.
W przytoczonym cytacie mamy skumulowany opis tych zjawisk bardzo utrudniających egzystencję „szarego” człowieka. Jest on jednak osłabiony dzięki zastosowaniu dwóch chwytów. Po pierwsze: zjawiska te zachodzą w okresie jesieni, a więc pory roku, która jest szczególnie nieprzyjemna i dla-tego może dawać rezonans negatywny tym wydarzeniom. Po wtóre: mamy do czynienia również – na zasadzie dialektycznej – z narastaniem zjawisk pozytywnych, o których informują ówczesne środki masowego przekazu.
W kraju będą nimi informacje o przekroczeniu planów zakupu przez poszcze-gólne województwa. Natomiast za granicą są to informacje o sukcesach „po-kojowej” polityki Związku Radzieckiego.
Na ogół liczni badacze przyjmują, że rysem wyróżniającym literaturę soc-realizmu jest język, dokładniej nasycenie poszczególnych płaszczyzn utwo-ru elementami oficjalnego języka totalitarnej władzy. Nowomowa (bo o nią właśnie chodzi) staje się metajęzykiem literatury socrealistycznej. W po-wieści Brandysa sprawa udziału nowomowy jest o wiele bardziej skompli-kowana. Niewątpliwie, pewne partie powieści pisane są tą odmianą języka oficjalnego.
Napotykamy ją w naradach partyjnych, czy dyskusjach młodych ZMP-owców-licealistów. Najdobitniej nasycenie nowomową wystąpi w tych zło-żach powieściowych, które wywodzą się z powieści produkcyjnej, w jej wersji zmodyfikowanej, lub też w powieści o problematyce szkolnej. Oto charak-terystyczne przykłady, np. przemówienie robotnika Wielborka na naradzie produkcyjnej:
Wielborek umiał przemawiać. Wskazywał ręką na gołe pola, ciągnące się za oknami, i krzyczał: – One czekają na nas, towarzysze! My, zetem-powskie szeregi, własnymi rękami pchniemy tam budowę! A wy nam po-możecie! Przełamiemy wszystkie trudności, towarzysze! Bumelanci i pija-cy precz! Pod przewodnictwem partii zewrzemy się ramionami! Niech żyje Plan Sześcioletni!
Niech żyje honor polskiego budowlaka! (s. 171)
Nowomową nasycone są relacje z charakterystycznych dla tego okresu tzw. „procesów pokazowych”. Oto przykład:
Spiker, szkicując sylwetki oskarżonych, powiedział: – Oto przesunęło się przed nami pięciu bankrutów politycznych, pięciu zajadłych wrogów Polski Ludowej, którzy postawili na przegraną kartę reakcyjnych kno-wań przeciw rządom klasy robotniczej i pokojowemu budownictwu
na-Adama Działyńca: intelektualisty, który uczył polską młodzież nienawi-ści do Ludowej Ojczyzny. (s. 379)
W nowomowie także uczniowie ZMP-owcy piszą list do swojego profe-sora historyka – Jerzego Morawieckiego. Zacytujmy stosowny fragment:
Po wyczerpującej dyskusji doszliśmy do wniosku, że nie jest Pan na-szym wrogiem. Działalność Pana Profesora na terenie szkoły uznajemy za p o ży t e c z n ą d l a P o l sk i Lu d o we j . Ale jednocześnie musimy wysunąć wobec Pana poważne zarzuty. Mianowicie: zdradził Pan Profesor brak czujności wobec wroga klasowego, przede wszystkim w osobie b. profeso-ra Działyńca. Jak Pan pewnie pamięta, od tej chwili zarysował się mię-dzy nami konflikt polityczny.
Po drugie: nie doceniał Pan roli partii i organizacji ZMP w życiu szkol-nym. Często wyrażał Pan w stosunku do nich inteligencką nieufność. Był to poważny błąd, wynikający z postawy Pana Profesora. Po trzecie: nie poparł Pan Profesor naszego oświadczenia w sprawie szkodliwych wy-stąpień p. Działyńca na lekcjach polskiego w XI-A. Jeżeli uważał Pan nasze stanowisko za niesłuszne, to dlaczego nie starał się Pan nas do końca przekonać? Zamiast tego odsunął się Pan od nas. Takie postępowanie jest sprzeczne z naszą postawą zetempowską. (s. 273)
Występowanie nowomowy w cytowanych powyżej wypowiedziach o charakterze oficjalnym jest czymś oczywistym w utworze utrzymanym w konwencji socrealizmu. Jest to nawet swoisty dowód realizmu (w znacze-niu potocznym) tego utworu. Natomiast rysem osobliwym Obywateli jest pojawianie się nowomowy w myślach powieściowych bohaterów. Warto zaznaczyć, że tego rodzaju sytuacje prezentowane są za pomocą mowy pozornie zależnej. Ów sposób narracji, kiedy wypowiedź oscyluje między narracją odautorską i narracją bohatera powieściowego jest swoistym wzmo-cnieniem wypowiedzi indywidualnej postaci, np. rozmyślania Pawła Czyża.
Prześledźmy krótki fragment:
Próbował wyszydzić swoje rozumowanie: skrupuły inteligenckiego mię-czaka, robactwo duchowe, które trzeba rozgnieść paznokciem. Każdy prze-cie chce spełnić swoje marzenia; Lenin uczył, że jest to obowiązkiem ko-munisty. Lenin, który na pewno także wysiadał kiedyś po raz pierwszy w ży-ciu z pociągu na petersburskim czy moskiewskim dworcu i potem szedł ulicami z chudą studencką walizką. „Głupi! – ofuknął się Paweł. – Z kim się porównujesz?” Marzenia Lenina to była przyszłość świata. Ogarniał nimi przestrzeń i czas ludzkości, na pewno nie myślał o sobie. (s. 345)
W kodzie nowomowy utrzymane są również obszerne fragmenty wywiedzi odnarratorskich. Należy zaznaczyć, że spotkamy tu typowe dla
po-etyki socrealizmu zjawisko, a mianowicie – występowanie trzecioosobowe-go narratora wszechwiedzącetrzecioosobowe-go. Dość przywołać stosowny cytat:
W klasie było cicho i jakby odświętnie. Spotykał bystre, skupione spoj-rzenia, słyszał chrobot piór, szelest papieru. Na ten dzień przygotował wy-kład o źródłach polskiego faszyzmu i sięgnął daleko wstecz, by ukazać socjologiczną jedność w pozornym rozbiciu szlacheckmieszczańskiej o-rientacji przy końcu zeszłego stulecia. Opisywał na swój dosadny, nieco rubaszny sposób postacie dwóch przywódców: Dmowskiego i Piłsudskie-go, dwa ideały drobnej burżuazji i spauperyzowanej szlachty; ilustrował anegdotami ich charakterystyczne cechy, dowodząc, że to, co naiwni uwa-żali w tym czasie za „polską walkę klas”, było w istocie kłótnią rejenta z cześnikiem. (s. 385)
Ale cechą znamienną Obywateli jest to, że wielokrotnie wypowiedzi utrzymane w nowomowie poddawane są w wątpliwość. Autor czyni to na dwa sposoby. Po pierwsze: poprzez zderzanie nowomowy i związanym z tym językiem światem pojęć. Po drugie zaś przez konfrontację nowomowy z in-teligenckim sceptycyzmem. I znów przykład ilustrujący sytuację pierwszą:
...nazwała Stalina wielkim człowiekiem, ponieważ przez całe życie miał tylko dwa ubrania na zmianę. (s. 381)
A teraz przykład ilustrujący z kolei sytuację drugą. Modelowe są tutaj wypowiedzi inż. Szelinga:
Mój dziadek rozbił nawet bank w Monte Carlo! Ale łatwiej rozbić bank niż tępe głowy naszej biurokracji. Kuźnar, czy wy czujecie się na siłach?
Żadnych iluzji, point de reveries! To będzie walka, o jakiej się wam nie śniło. Niestety, Marks nie przewidział, co może siedzieć za biurkiem w okresie budowania podstaw socjalizmu. Czy mam mówić dalej? (s. 349) Spośród innych utworów socrealistycznych analizowany utwór Bran-dysa wyróżniają partie tekstu, całkowicie wolne od nasycenia nowomową.
Oto reprezentatywny dla tego typu narracji fragment:
Od strony Żoliborza ruszyły autobusy. Minęły płaskie wydmy dawnych dzielnic żydowskich, których miałki gruz porósł przez lata krzewami, obec-nie biegła tędy szeroka autostrada. Okrążyły pomnik szewca Kilińskie-go, wznoszącego szablę wśród zwęglonych pałaców, po czym wjechały w dzielnicę, którą malował Bernardo Belotto, zwany Canalettem. Stały tutaj niegdyś swarliwe warszawskie przekupki ze straganami pełnymi wa-rzyw, spacerowali oszczędni, ciemno ubrani mieszczanie w szerokoskrzy-dłych kapeluszach, a psy oszczekiwały poszóstne, złocone karoce. Teraz błyszczał asfalt pod transparentami przeciągniętymi nad jezdnią, od okna do okna jasnych, świeżo otynkowanych kamieniczek o dachach z miedzi.
i niefrasobliwa. Niegdyś ją dziesiątkował Paskiewicz' książę erywański, a później oberfuehrer Kutschera. (s. 398)
Pora na wyciągnięcie wniosków. Powieść Obywatele K. Brandysa zo-stała wydana w roku 1954, a więc w momencie, kiedy realizm socjalistyczny w Polsce powoli dobiegał swojego kresu. Z punktu widzenia głoszonej ide-ologii i zasadniczych elementów konstruujących świat przedstawiony speł-nia ona fundamentalne normy poetyki socrealizmu.
Wszelako utwór Brandysa jest próbą korekty tych błędów, które ambit-niejsza krytyka wytykała literaturze socrealistycznej wprost lub pośrednio.
Były nimi: powielanie tych samych zasad konstrukcyjnych i idealizacja rze-czywistości, a także ubóstwo artystyczne. Korekta ta dokonuje się w Oby-watelach na trzech planach: na planie świata przedstawionego, na planie genologicznym i na planie języka.
Na planie świata przedstawionego wprowadził pisarz dwie istotne mo-dyfikacje. Inaczej niż w klasycznych powieściach socrealistycznych, boha-terami analizowanego utworu uczynił szeroko rozumiane środowisko inteli-genckie, obejmujące zarówno „starą”, jak i „nową” – ukształtowaną w PRL – inteligencję. Bohaterami powieści Brandysa są: dziennikarze, nauczycie-le, kształcąca się młodzież oraz w niewielkim zakresie inteligencja technicz-na. Nie jest to jednak wyłom tak wielki, ponieważ z punktu widzenia totali-tarnej władzy są to grupy szczególnie ważne w kształtowaniu świadomości społeczeństwa. Oraz – co było też godną uwagi nowością – ukazał całą sza-rość i uciążliwość PRL–owskiej egzystencji.
Istotne zmiany w stosunku do poetyki socrealizmu nastąpiły też w pla-nie genologicznym. Obywatele są wielowątkową i wielogatunkową ścią – panoramą społeczną. Wielogatunkowość podważyła prymat powie-ści produkcyjnej, owego najważniejszego gatunku prozy socrealistycznej.
Pluralizm gatunkowy pociągnął za sobą, co jest rzeczą oczywistą, zmia-ny w języku. Osłabieniu uległa pozycja nowomowy, stała się ona jedzmia-nym z wielu języków wypowiedzi, a nie tym jedynym dominującym, jak często bywało w innych powieściach tego okresu.
Powstaje więc problem. Czy Obywatele należą jeszcze do literatury so-crealistycznej, czy już nie? Między badaczami istnieją w tym zakresie istot-ne różnice. J. Ziomek chciał widzieć w Obywatelach zapowiedź literatury
„odwilżowej”, M. Głowiński umieszcza ją – z pewnymi zastrzeżeniami – w kręgu literatury socrealistycznej, zaś Z. Jarosiński uważał, że powieść nas interesująca jest daleko idącą korekturą poetyki socrealizmu.
Aby na to pytanie odpowiedzieć, przypomnijmy kontekst, w jakim poja-wiła się powieść Brandysa. W tym samym roku 1954 wydrukowano
„odwil-repertuar romantyczny, rozpoczął swoją działalność STS w Warszawie oraz Bim-Bom w Gdańsku. W tym to roku odbyła się premiera Łaźni Majakow-skiego. Wszystkie te wydarzenia miały miejsce w kulturze. Natomiast w po-lityce rozpoczęła się krytyka władz bezpieczeństwa, wypuszczono z więzie-nia W. Gomułkę. Był to początek końca totalitarnej rzeczywistości.
Obywatele byli w planie estetycznym próbą ratowania poetyki stworzo-nej przez system, który już chylił się ku upadkowi. Nie zaskakuje więc, że po roku 1956 autor nie zgodził się na wznowienie tej powieści.
Ponieważ socrealizm preferował metaforę o charakterze militarnym, po-służmy się nią i my. Obywatele byli wzmocnioną strażą tylną estetyki so-crealistycznej, broniącą sprawy, która już przegrywała, a nie awangardą tego, co miało nadejść.
Krystyna Zabierowska, doktor nauk humanistycznych; polonistka, ję-zykoznawca; starszy wykładowca w Zakładzie Współczesnego Języka Pol-skiego Instytutu Języka PolPol-skiego Uniwersytetu ŚląPol-skiego; członek Towa-rzystwa Miłośników Języka Polskiego i Polskiego TowaTowa-rzystwa Języko-znawczego. Zajmuje się współczesnym językiem polskim, stylistyką, so-cjolingwistyką, pragmatyką. Publikacja książkowa: Składnia utworów Mar-ka Nowakowskiego (1990). AutorMar-ka i współautorMar-ka około 30 artykułów i rozpraw naukowych.