POWOŁANIE SPADKOBIERCY GOSPODARSTWA ROLNEGO

§ 1. Oznaczenie spadkobiercy

Art. 959-967 k.c. stosuje się wprost do ustanowienia spadkobiercy gospodarstwa rolnego (art. 1058 k.c.), z tym że pewne ograniczenia wynikają z postanowień szczególnych (art. 1065 k.c.), które nie zmieniają, a tylko uzupełniają, wymienio ne na wstępie przepisy. Testator musi osobę spadkobiercy oznaczyć tak, aby moż

na było ją zindywidualizować. Spadkodawca nie może pozostawić osobie trzeciej oznaczenia, kto ma być spadkobiercą. Nie możeteż pozostawić uznaniu osoby trze

ciej lub rozstrzygnięciu sądu, która z kilku wskazanych przez spadkodawcę osób ma być spadkobiercą (rozwiązanie pośrednie)1. Przepisy k.c. nie zawierają w tym względzie wyraźnego zakazu2. Nie sposób go wyprowadzićtakże zart. 944 § 2 k.c.

(zakaz sporządzenia testamentu przez przedstawiciela)3. Należy zakaz ten wyprowa dzić z art. 959 k.c., który wymaga ustanowienia spadkobiercy przez spadkodawcę.

Powołanie do spadku jest aktem ściśle osobistymidecyzji w tej sprawie nie można pozostawić innym osobom. Jeżeli spadkodawca przeznaczył pewnej osobie mają

tek lub jego część ułamkową, to osoba ta jest spadkobiercą, chociażby nie była tak

1 Rozróżnienie tych ujęć jest wskazane.

2 Niektóre kodeksy zawierają w tym względzie wyraźny przepis, por. np. art. 97 pr. spadk. z 1946 r„ § 564 k.c.a.,

§ 2065 ust. 2 k.c.n.

5 Odm. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1972, s. 140; F. Błahuta, K.c. - komentarz, t. 3, s. 1886, 1859.

Z faktu zakazu sporządzenia testamentu przez przedstawiciela nie można wyprowadzać zakazu co do pozostawie

nia osobie trzeciej oznaczenia spadkobiercy, jako że sytuacja - mimo tego zakazu - jest w pełni otwarta, na nowo powstaje zagadnienie, czy przedstawiciel może pozostawić osobie trzeciej oznaczenie spadkobiercy. Zresztą kodek

sy, zawierające w tym względzie przepisy, są w pełni konsekwentne. Obok zakazu sporządzenia testamentu przez przedstawiciela (np. art. 73 pr. spadk. z 1946 r., § 2064 k.c.n.) zawierają odrębne postanowienia statuujące zakaz pozostawienia osobie trzeciej oznaczenia spadkobiercy (np. art. 97 pr. spadk. z 1946 r., § 2065 k.c.n.). Gdyby k.c.

zawierał przepis, że testament można sporządzić tylko osobiście, przy jednoczesnym jednak braku przepisu co do za

kazu pozostawienia osobie trzeciej oznaczenia spadkobiercy, to wtedy można by rozważyć, czy pojęcia „osobiście”

nie wyczerpuje również zakaz oznaczenia osoby spadkobiercy przez podmiot trzeci.

38 Powołanie spadkobiercy gospodarstwa rolnego

nazwana, a na przykład określona: zapisobiercą;por. takżeszczególną regułę inter

pretacyjną art. 961 k.c. Należy zatem badać rzeczywistą wolę spadkodawcy, a nie przywiązywać wagi do użytych sformułowań (spadkobierca, zapisobierca itd.).

Następca nie musi być oznaczony imieniem i nazwiskiem, aczkolwiekjest to celowe. Może być oznaczony tylko imieniem lub innym terminem (np. najmłod szy syn), byleby tylko w drodze wykładni testamentu, można było ustalić - ojaką osobę chodzi. Wątpliwości co do dopuszczalności podpisywania testamentu imie

niem nie mają tumiejsca.Spadkodawca może wprost wskazać spadkobiercęlub tyl

ko podać sposób, w jaki ma nastąpić oznaczenie tej osoby, np. będzie nią Polak, który uzyska pokojowąnagrodę Nobla. Poprzednio powiedziano, że spadkodawca nie może pozostawić osobie trzeciej oznaczenia spadkobiercy. Obecnie należy tu poczynić pewne uwagi, aby uniknąć wątpliwości. Nie jest pozostawieniem osobie trzeciej oznaczenia spadkobiercy, gdy ma ona tylko stwierdzić,która z osób odpo

wiada wskazówkom, podanym przez spadkodawcę, a zawierających sposób ozna czenia spadkobiercy. Jeślitestatorpodał tylko sposób oznaczenia następcy, to fakty, któremają umożliwićjego określenie(jak w powyższym przykładzie), muszą zajść najpóźniej w chwiliotwarcia spadku (arg. m.in. z art. 962k.c., nadto jesttokoniecz ne na przykład przy stwierdzeniu nabyciaspadku, w dziale spadku). Nie wydajesię celowe4 przesunięcie tej chwili do upływu terminu 6-miesięcznego (do przyjęcia, odrzucenia spadku- art. 1015 § 1 k.c.), przykładowo, spadkobiercą mabyćten, kto pierwszy po zgonie spadkodawcy złoży wiązankę kwiatów na jego grobie. W po

danym przykładzie nie byłoby to warunkowe ustanowienie spadkobiercy (art. 962 k.c.), lecz tylko podanie sposobu jegooznaczenia, w czym nie można jednocześnie (nadto) dopatrywać się warunku. Oznaczenie spadkobiercy bada się według chwili otwarcia spadku (np. przy powołaniu małżonka - bez precyzacjijego osoby - jest nim małżonekz chwili otwarcia spadku).

4 Aczkolwiek rzecz ze względów praktycznych można rozważyć, przyjmując termin do przyjęcia spadku.

5 Por. także L. Stecki, Udziały spadkowe nie określone w testamencie, NP 1978, z. 4, s. 576 i nast.

6 Odm. J. S. Piątowski, Prawo spadkowe, s. 141.

Gdyby poprzez wykładniętestamentu nie można było oznaczyć osoby spadko biercy, powołanie dospadku jest bezskuteczne.

Zdarzyć się może, że testator powołuje do spadku pewną grupę osób (np.

krewnych, spadkobierców ustawowych, dzieci). Kwestią interpretacji jest ustalenie, komu spadek przypadł. Gdyby w drodze wykładni testamentu nie można było zin dywidualizować osób, objętych tymzbiorowym określeniem, powołanie do spadku byłoby bezskuteczne. W związku z tym celowejestwskazanie kilku regułinterpre tacyjnych.

Jeśli testator powołał do spadku spadkobierców ustawowych5 (bez bliższego oznaczeniaczęści tych osób), wtedy wrazie wątpliwości uważa siępodmioty, które by dziedziczyły po nim z ustawy, zapowołane do spadku (w takichczęściach,jakie by im przypadły w braku testamentu). Co do oznaczeniaudziałów nie stosuje się zatem art. 960k.c. („w częściachrównych”)6.

Oznaczenie spadkobiercy 39 Analogiczną regułęinterpretacyjnąnależałoby przyjąć przy powołaniu „krew nych”.

Jeśli testatorpowołał do spadku, bezbliższego oznaczenia -ubogich, chorych lubinną grupę osób potrzebujących opieki albo przeznaczyłspadekna pewien cel bez wymienienia osoby, która ma być spadkobiercą, wówczas w raziewątpliwości uważać należy, że testator powołał dospadku Skarb Państwa- urząd gminy (miej sca zamieszkania spadkodawcy w chwilizgonu), z dodaniem polecenia użycia spad ku zgodnie z wolątestatora.

Należy podkreślić, że wskazane reguły interpretacyjne majązastosowanietyl

ko wtedy,gdy w drodze wykładni testamentu (art. 948 k.c.), nie można ustalić, kogo testator chciał powołać do spadku,używając tychzbiorczych określeń.

Z kolei następna rzecz, czy istnieje dziedziczenie ustawowo-testamentowe.

Rozróżnienie dziedziczenia ustawowego i testamentowego należy oprzeć na tym, kto wskazuje osobę spadkobiercy: ustawa czy testament. Jeśli ustawa, to dziedzi czenie jest ustawowe, jeśli testator, to testamentowe. Nie wydaje się natomiast możliwe przyjmowanie, że o tym rozróżnieniu decyduje nie tylko to, kto wskazuje osobę spadkobiercy, ale takżeto, kto określa udziały: ustawa czy testator. Przyję

cie jednego lub drugiego stanowiska nie pozostaje bez wpływu na dalszą analizę.

Przyjmuje się tu stanowisko pierwsze. Jest niewątpliwe, że spadkodawcapowołu

jąc spadkobierców możecodo ich oznaczenia odesłaćdo ustawy, postanawiając, że spadkobiercami mają być te osoby, które będą po nim dziedziczyć.Czynito zadość wymogom codo ich oznaczenia i nie ulega wątpliwości, że osoby te mają status spadkobiercy testamentowego, anie ustawowego, co niejest bez znaczenia, bo jak wspomniano, ustawawiąże pewne odrębne skutki z tymi dwoma tytułami dziedzi czenia (określenie udziałów, reprezentacja czy przyrost, zaliczenie darowizn przy dziale spadku, art. 940 k.c.- dyspozytywny zresztą itd.). Osobę spadkobiercy wska zał tu testator, a zatem jest to dziedziczenie testamentowe.

Nie ulegateż wątpliwości, że spadkodawca może zasady dziedziczenia testa mentowego uregulować analogicznie do zasad dziedziczenia ustawowego, przez odpowiedniej treści rozrządzenia testamentowe. W szczególności przez: 1) powo

łanie do spadku swych spadkobierców ustawowych; 2) oznaczenie ich udziałów w tym samym ułamku, jak czyni to ustawa; 3) określanie zasad przejścia spadku, gdyby zaś ktoś ze spadkobierców testamentowych nie chciał lub nie mógł byćspad kobiercą, uregulować je tak jak przy dziedziczeniuustawowym(por. m.in. art. 931

§ 2, 933 § 2, 934 k.c.) - poprzez stosownejtreści podstawienia. Całatakonstrukcja byłaby jednak raczej ujęciem teoretycznym, niepodyktowanym względami prak

tycznymi (w szczególności art. art. 940, 1039 §1,2 k.c. mającharakter dyspozy

tywny). Niemniej te rozważania posłużą dalej do pewnych wniosków natury bar

dziej ogólnej.

Testator możeco do określenia spadkobierców (ich udziałów) odesłać do usta

wy, może analogicznie ukształtować dziedziczenie testamentowe jak ustawowe, a czy jest władny postanowić, iż dziedziczenie ma nastąpić według ustawy, tylko

40 Powołanie spadkobiercy gospodarstwa rolnego

że w odmiennie określonych udziałach, tojest sprawądo rozważenia. Wolą spad kodawcy w tym przypadku jest,aby to było dziedziczenie ustawowe, on chce tylko odmiennie określić udziały. Spadkobierców ma wskazać ustawa (a nie jest to tyl

ko sposób na oznaczenie spadkobierców testamentowych, jak poprzednio), udziały - wskazuje testament. W typowych sytuacjach należałoby taki testament interpre

tować jako ustanowienie spadkobierców testamentowych (z posłużeniem się tylko ustawąco do ich oznaczenia), rzeczw tym, a co wtedy, gdy wola testatora idąca w tym kierunku, aby było to dziedziczenie ustawowe, jest niewątpliwa. Zgodnie z przyjętą definicją, byłoby to dziedziczenie ustawowe, skoro spadkobiercę wska

zuje ustawa, ale udziały - testator, co przemawiałoby za koniecznościąprzyjęcia jednak drugiej definicji co do rozróżnienia dwu tytułów dziedziczenia (ktowskazuje

osobę orazokreśla udziały, koniunkcja). Przy drugim ujęciu byłoby to dziedzicze

nie mieszane, ustawowo-testamentowe. Osobę wskazuje ustawa, udział - spadko

dawca. Złamana zostałazatem zasada, że możnadziedziczyć albo z ustawy, albo z testamentu (art. 926 § 1 k.c.). To zkoleikażę przyjąćpierwsze rozwiązanie codo rozróżnienia obutytułów (arg. na jego rzeczpłynie także z zestawienia art.926 § 1 zart. 959 k.c., wynikaz nich, że powołanie obejmuje tylko wskazanieosoby spad

kobiercy.W związku z tym,czy to„mieszane” dziedziczenie jest dopuszczalne. Nie ma co do tego wyraźnego zakazu. Żadne też argumenty prawne nie przemawiają przeciwko niemu. Także interes osób trzecich, jak też spadkobierców, nie jest na

ruszony, tym ostatnim osobom mógł przecież nic nie przeznaczyć. Nadto przepisy odziedziczeniu ustawowym obowiązują tylkoo tyle,o ile spadkodawca inaczej nie uregulowałdziedziczeniaw testamencie; należy przyjąć, że tymbardziej możetych przepisów niewyłączać, atylko zmodyfikować ich zasady.

Gdyby spadkodawca wtestamencie postanowił, że„dziedziczenie ma nastąpić według ustawy”, to - jak wskazano - jest sprawą wykładni testamentu, co spad

kodawca chciał przez to powiedzieć. Gdyby zaś wolą jego było, aby dziedzicze

nie nastąpiło według ustawy, topostanowienietakie, jako czystodeklaratoryjne, nie miałoby żadnego znaczeniaprawnego, a gdyby tylko doniego ograniczała się treść sporządzonego aktu, niebyłby on testamentem (brak essentialium negotii).

§ 2. Udziały spadkowe7

Spadkodawca może powołać do spadku jednąlub kilka osób (art. 959 k.c.). Oczy

wiście do tegokońcowegosformułowania tekstu nie należy przywiązywać nadmier nej wagi; testator może powołać do spadku takżewiększą ilość osób, np. ustanowić spadkobiercę w 1/24lubw 1/100(częścispadku).

Spadkodawca nie musi oznaczyć części, w jakichpowołuje do spadku swych następców, wówczas ma zastosowanie art. 960 k.c., a zatem jeśli testator powo łał do spadkowego gospodarstwa rolnego lub do jego oznaczonej części (ułam kowej) kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów, osoby te dziedziczą w częściach równych. Co do szczególnej reguły interpretacyjnej, gdy do spad ku testator powołał swych spadkobierców ustawowych (krewnych) - por. wy

żej (s. 38-39); z tym że wchodzi ona w zastosowanie (a nie art. 960 k.c.) tyl

ko wtedy, gdy testator powołał do spadku wszystkich swych spadkobierców ustawowych (a nie tylko niektórych), oczywiście idzie tu o tych spośród nich, którzy dziedziczyliby po testatorze in concreto. Nie działa zatem ta reguła w szczególności wtedy, gdy powołał on niektórych spadkobierców ustawowych z grupy pierwszej, a niektórych - z grupy drugiej, wtedy stosujesię art. 960 k.c.;

wydaje się dyskusyjne, czy możnają stosować także wtedy, gdy testator powołał wszystkich spadkobiercówz grupydrugiej, mimo żesąspadkobiercy z grupy pierw

szej, należałoby twierdzić, że wówczas stosuje się jednak art. 960 k.c.,chyba że wy kładnia testamentu prowadzi do odmiennego wniosku.

Spadkodawca nie może pozostawić osobie trzeciej (np. spadkobiercy) ozna

czenie udziałów, w jakich mają dziedziczyć poszczególni spadkobiercy.Uzasadnie nie tego zakazu, wynika z tego samego faktu, cozakaz pozostawienia podmiotom trzecim oznaczenia osoby spadkobiercy (por. zatem uwagi uprzednie, s. 37-38).

W związkuz tym testamentwtej części (codo oznaczeniaudziałów) byłby nieważ

ny (art. 58 § 1 k.c.), a w miejsce tych postanowieńwejdzie art. 960 k.c. (dziedzicze nie w częściach równych). Rozrządzenia co do powołaniaspadkobierców pozostaną zatem w mocy. Gdybyjednak bez tych nieważnych rozrządzeńtestator nie sporzą

dził testamentu wogóle lub sporządził go, leczo odmiennej treści (np. niepowołał niektórych spośród ustanowionych spadkobierców), to czynność w zakresie powo

łania do spadku byłabynieważna (art. 58 § 3in fine k.c.).

Jeśli spadkodawcapowołał do gospodarstwa rolnego jednego (lub kilku spad kobierców)iograniczył go (ich)do oznaczonej części ułamkowej spadku, wówczas co do reszty spadkowego gospodarstwa rolnego następujedziedziczenie ustawowe (art. 926§ 3cz. I k.c.). Gdytestator powołał do całości (lub części ułamkowej)

go-7 Co do oznaczenia udziałów spadkowych por. m.in.; art. 960 k.c.; art. 99-102 pr. spadk. z 1946 r.; § 554-558 k.c.a.; § 477 k.c. czechost.; § 2089-2092 k.c.n.; § 371 ust. 1, 376 k.c. NRD; § 638 k.c. węg.; A. Ehrenzweig, System..., s. 419 i nast.; J. Gwiazdomorski, tamże, s. 140; T. Kipp, H. Coing, Erbrecht, s. 268 i nast. (wraz z literaturą tam zestawioną); P. Ortowskij, S. M. Komiejew, Grażdanskoje..., s. 547 i nast.; J. S. Piątowski, Prawo spadkowe, s. 140 i nast. (wraz z literaturą tam zestawioną); L. Stecki, Kodeks cywilny..., s. 857 i nast.

42 Powołanie spadkobiercy gospodarstwa rolnego

spodarstwa rolnego co najmniej dwie osoby, a jednaz nich nie chce lub nie może byćspadkobiercą, codozwolnionej części w pierwszej kolejności następuje podsta

wienie (art. 963 k.c.), w jego braku - przyrost, art. 965k.c.(oczywiście jeśli nie zo

stał on wyłączony), a gdy nie działa ani podstawienie, ani przyrost- dziedziczenie ustawowe (art. 926 § 3cz. II k.c.).

Jeśli z wykładni testamentu wynika, że spadkodawca chciał pozostawić usta nowionym przezsiebie spadkobiercom całyspadek,lecz przeznaczone im części nie wyczerpują całości spadku, części te ulegają stosunkowemu podwyższeniu. Od stro

ny technicznej możnapodać kilkasposobówobliczenia podwyższenia udziałów:

Sposób I.Przykład: Spadkodawca powołał do spadku: A-1/3, B-l/4, C-1/5. Na

leży powyższe ułamki sprowadzić do wspólnegomianownika(a), następnie zaś ob niżyć mianownik do sumy liczników (b),60 do 47 (nowy mianownik). Nowe licz niki pozostaną bez zmian(20, 15, 12).

(a) 1/3+1/4+1/5=20/60+15/60+12/60=47/60;

(b) 20/47+15/47+12/47;

A-20/47, B-15/47,C-12/47.

Sposób II. Po sprowadzeniudo wspólnego mianownika (a), należy każdy, po

wstały w ten sposób, ułamek podzielić przez ułamekstanowiącysumę dokonanych rozrządzeń(b). Przykład jak wyżej.

(a) 1/3+1/4+1/5=20/60+15/60+12/60=47/60;

(b) 20/60:47/60=20/47, 15/60:47/60=15/47, 12/60:47/60=12/47.

Sposób III. Po sprowadzeniu do wspólnego mianownika (a), należy wolną część (czyli tę, która nie została rozdysponowana), podzielić proporcjonalnie na części, któreprzypadnąposzczególnymspadkobiercom. Przykład jak wyżej.

(a) 1/3+1/4+1/5=20/60+15/60+12/60=47/60;

(b) 13/60 należy podzielić na 47 części, zktórychA otrzyma- 20,B - 15, C - 12, 13/60:47=13/2820,

13/2820 x 20=260/2820, 13/2820x 15=195/2820, 13/2820 x 12=156/2820, 20/60 +260/2820=20/47,

15/60 + 195/2820=15/47, 12/60+ 156/2820=12/47.

Może zajśćteż odmienna sytuacja, że przeznaczone spadkobiercom części prze wyższają całość spadku, części teulegają stosownemu (proporcjonalnemu)zmniej

szeniu. Od strony technicznej można podać analogicznie trzy sposoby obliczenia, z tym że w trzecim zamiast operacji dodawania występuje - odejmowanie.

I sposób. Przykład: Testator powołał dospadku trzech spadkobierców:

A - 1/3, B - 1/2, C - 1/5;

(a) 1/3+1/2+1/5=10/30+15/30+6/30=31/30;

Udziały spadkowe 43 (b) 10/31+15/31+6/31,

A -10/31, B- 15/31,C-6/31.

II sposób:Przykład jak poprzednio.

(a) 1/3+1/2+1/5=10/30+15/30+6/30=31/30;

(b) 10/30:31/30=10/31 (A), 15/30:31/30=15/31 (B), 6/30:31/30=6/31 (C).

IIIsposób: Przykładjak wyżej.

(a) 1/3+1/2+1/5=10/30+15/30+6/30=31/30;

(b) 1/30 należypodzielić na31 części, z których Apotrącasię(odejmujesię) - 10 części, B-15, C - 6,

1/30:31=1/930, 1/930x10=10/930, 1/930x15=15/930, 1/930x6=6/930,

10/30-10/930=10/31 (A), 15/30-15/930=15/31 (B), 6/30-6/930=6/31 (C).

Z podanych trzech sposobów obliczenia zmniejszenia lub zwiększeniaudzia

łów najprostszy jestpierwszy.

Wstępna sytuacja (udziały mniejsze niżspadek) ma zastosowanietylko wtedy, gdy z wykładni testamentuwynika, że spadkodawcachciał ustanowionych spadko bierców powołaćdo całego spadku, a tylko błędnie określił udziały. Gdyby z wy

kładni testamentu wynikało,że spadkodawca chciałosoby te powołać tylko do prze znaczonych im części,codo wolnej części spadku nastąpi dziedziczenieustawowe.

Powyższe reguły podwyższania lub obniżania udziałów wchodzą w zastoso wanie tylko wtedy, gdy spadkodawca w testamencie (wtym lub w innym) nie po dał odmiennych regułkorekty błędnie określonych udziałów (np. ich zmniejszenie - podwyższenie nie manastąpić proporcjonalnie, lecz w częściach równych).

Jeżeli testator powołał do całego spadku kilku spadkobierców, z tym że nie którymz nich oznaczyłczęści spadkowe, a pozostałym nie, wtedyostatnio wskaza

ne osoby otrzymująw częściachrównych tę część spadku, którapozostała wolna.

Jeżelijednak oznaczone przez spadkodawcę części ułamkowe jużwyczerpują cały spadek, to wtedy następuje stosunkowe (proporcjonalne) zmniejszenie tych części ułamkowych w taki sposób, aby każdy z ustanowionych spadkobierców, któremu nie oznaczono części ułamkowej, otrzymał tyle, co spadkobierca, otrzymujący naj mniejszą częśćspadku(I). Jeśli części spadkobierców (oznaczone) sąrówne, odstę pują oni spadkobiercom ustanowionym bez określeniaczęści tyle, abyotrzymali oni z nimi równy udział (II).

Przykład (dlasyt. I):Spadkodawca powołał do całego spadku:A - 1/2, B - 1/3, C - 1/4, Di E - im nie oznaczył jednak udziałów. Udział D wynosi 1/4, analogicz

nieE - 1/4. Skoro łącznieprzekracza towysokość spadku (1/2+1/3+1/4 +1/4+1/4),

44 Powołanie spadkobiercy gospodarstwa rolnego

to następujez kolei teraz stosunkowe zmniejszenie udziałów. Co do sposobu obli czenia por. wyżej (przypadek 2, s. 43).

Przedstawione uprzednio zasady stosunkowego podwyższenia udziałów, ich zmniejszenia oraz postępowania w przypadku nieoznaczenia udziałów pewnym spadkobiercom (przy oznaczeniu zaś innym)mają odpowiednie zastosowanie w sy tuacji, gdy spadkodawcapowołał kilku spadkobierców - nie do całego spadku,jak poprzednio - lecz dojednej i tej samej części ułamkowej spadku (np.do 1/2).

Art. 961 k.c.8 ma zastosowanie wprost do dziedziczeniagospodarstwa rolne go (art. 1058k.c.). Jeżeli zatem spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobiew te stamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie całe go spodarstwo rolne, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercępowołanego do całego gospodarstwa rolnego. Jeżeli takie roz

rządzenie testamentowe zostało dokonane na rzeczkilku osób, osoby tepoczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego gospodarstwa rolnego w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmio tów. Przepis ten przesądza dwie kwestie: 1) osoby takie są spadkobiercami, a nie zapisobiercami oraz 2) określa zasady obliczenia udziału spadkowego (udziały są proporcjonalne do wartości przeznaczonych tym osobompraw). Przykład: Spadko dawcaprzeznaczył synowi A - nieruchomości rolne o łącznej wartości 100 000 zł, synowi B - nieruchomości rolne o łącznej wartości 200000 zł, synowiC- inwen tarz żywy i martwy o łącznej wartości - 50 000 zł. Natomiasttestator nie rozdy

sponował pozostałymi, wchodzącymi w skład gospodarstwa rolnego, przedmiota

mi (prawami) o wartości 40 000 zł. Wartość rozdysponowanego spadku -350 000 zł, wartość całegospadku- 390 000zł. Jeden z najprostszych sposobówobliczenia ułamkaspadkowego:

8 Co do reguły interpretacyjnej z art. 961 k.c. (oraz jej odpowiedników) por. m.in.: art. 103 pr. spadk. z 1946 r.;

§ 477 k.c. czechosł.; § 375 ust. 2 k.c. NRD; § 636 ust. 3 k.c. węg.; L. Dobrzański, O spadkobiercach „sądowych"

i o przyjmowaniu zapisów z dobrodziejstwem inwentarza, PN 1949, z. 9-10, s. 335 i nast.; J. Gwiazdomorski, Dzie

dziczenie czy następstwo szczególne,PN 1950, z. 3—4, s. 211 i nast.; tenże, Prawo spadkowe..., s. 141 i nast.; J. S. Pią- towski, tamże, s. 142 i nast.; K. Przybyłowski, Ustanowienie spadkobiercy w przypadkach z art. 103 dekretu o prawie spadkowym, PiP 1948, z. 8, s. 30 i nast.; L. Smal, Dziedziczenie „dorozumiane" z art. 103 prawa spadko

wego, PN 1949, z. 7-8, s. 90 i nast.; L. Stecki, tamże, s. 858 i nast.

(1) 100 000+200 000+50 000=350 000, czyli 350000/390000;

(2) 100000/350000+200000/350000+50000/350000, A-2/7,B-4/7, C-l/7.

Nowy mianownik odpowiada sumie wartości rozdysponowanych w testamencie praw, licznik - wartości przeznaczonychdanemu spadkobiercy praw.

Art. 961 k.c. ma zastosowanie wtedy, gdywykładniatestamentu (art. 948 k.c.) nie może doprowadzićdo ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy. Wartośćpraw - dla potrzeb art. 961 k.c. - ustala się według chwili otwarcia spadku.

Udziały spadkowe 45 Bierze się przy tym pod uwagę wartość przedmiotów według stanu z chwili otwarciaspadku9.

’ Np. w chwili stwierdzenia nabycia spadku dorosły wierzchowiec, w chwili zaś otwarcia spadku źrebak - war

tość źrebaka.

10 W podobnym kierunku: J. S. Piątowski, tamże, s. 142; orz. SW w Lublinie z 17 XI 1961 r. Cr 4555/60, OSPiKA 1963, z. 7-8; poz. 195, z glosą aprobującą J. Gwiazdomorskiego, tamże.

" Odm. SN w orzeczeniu z 6 VII 1954 r. I CR 1175/54, OSN 1955, poz. 57. Analogicznie jak w tekście pracy SW w Lublinie w orz. z 17 XI1961 r. Cr 4555/60, OSPiKA 1963, z. 7-8, poz. 195. Stanowisko to zaaprobował w glosie do orzeczenia J. Gwiazdomorski, tamże. Art. 961 k.c. jest analogicznie sformułowany jak art. 103 pr. spadk. z 1946 r.

Uwzględnia się tu wartość subiektywną, tj. subiektywne przekonanie spadko

dawcyo wartości przedmiotów wchodzących w skład spadku10.Zmierza się tubo wiem do ustalenia wolitestatora (powołanie czy zapis; jeśli zaśpowołanie, to wja kim ułamku).

W przypadku art. 961 zd. 2 k.c. dla obliczeniaczęści ułamkowych, w jakich dziedzicząosoby, którym przeznaczono poszczególne prawa majątkowe - w bra ku odmiennej woli spadkodawcy - bierze się pod uwagę wartość wszystkich tych praw, bez względu nato, czy wchodzą one w skład spadku czy nie11. Uwzględnia się także wszystkie przedmioty, choćby niektóre z nich uległy fizycznej likwidacji (nie jest istotne, czy zniszczono je przed, w chwili czypo otwarciuspadku). Będzie to zgodne z wolą testatora, a jest to operacja czystorachunkowa przeprowadzona dlapotrzeb ustalenia udziału spadkowego a nie fizyczny przydział poszczególnych przedmiotówpowołanym osobom (kwestia działu spadku). Gdyby odrzucić tę tezę, doprowadziłoby się - stosując art. 961 zd. 2k.c. - do wyników sprzecznych zwolą spadkodawcy. Oczywiście z wykładni testamentu (art. 948 k.c.) może wynikać wniosek, że nie uwzględnia się przedmiotów niewchodzących w skład spadku, te statorbowiem władny jest sam określić sposób obliczenia udziału spadkowego, nie oznaczając udziału wprost. Nieraz też testowanie w sposób określony w art. 961 k.c. jest uzasadnione ze względu na dział spadku(por. wyżej, s. 122 ks. Swoboda testowania).

W dokumencie Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych przez osoby fizyczne (Stron 39-60)