mają na celu rewizję dawniejszych opracowań ceramiki wczesnosłowiań
skiej, zwłaszcza pod względem jej typologii i chronologii. Trwają rów
nież intensywne poszukiwania nowych materiałów. Poważniejszym do
robkiem tych badań może być praca Adriaana von Müllera (1962), oma
wiająca najstarsze stanowiska słowiańskie z ceramiką typu praskiego.
Zawiera ona 7 stanowisk z terenu Brandenburgii. Autor datuje je na
drugą połowę VI w. Przedstawił on również wyniki własnych badań nad
zabytkami późnogermańskimi z tego samego terenu. Jego studia nad
cmentarzyskami i osadami tej ludności wykazują, że osadnictwo późno-
germańskie na tym terenie utrzymywało się aż do 560 r., tj. do końca
grupy IIIa (wg B. Schmidta) lub fazy IIIa (wg A. v. Müllera), czyli do
końca okresu wędrówek ludów. Z tym stwierdzeniem ściśle związane jest
proponowane przez Müllera datowanie ceramiki wczesnosłowiańskiej na
okres po 650 r.162 W ten sposób zrewidowane zostały dawniejsze poglądy
na datowanie i przynależność etniczną niektórych zabytków (np. Prützke,
Mittenwalde-Penningsberg i Berlin-Köpenick)163. Obserwacja konkretne
go rozwoju ceramiki słowiańskiej od typu praskiego do późniejszych
form nad Hawelą i Sprewą pozwala datować wcześniejszą fazę części
grodów badanych na tym terenie na VII—VIII w.164
163 K r ü g e r B., 1960, 1962; Unverzagt W., Herrmann J., 1958; Un verzagt W., 1960; Herrmann J., 1960, 1962 A, 1963 A.
164 Opracowania materiałowe ceramiki typu praskiego z terenu Brandenburgii: Krüger B., 1964 A, tabl. 43; v. Müller A., 1963, ryc. 4; Schmidt E„ 1965/66, ryc. 31, 36; Grebe K., 1964, ryc. 2.
Na terenie położonym na zachód od dolnej Łaby i w rejonie Szlezwiku-Hol- sztynu odkryto kilka stanowisk z omawianą ceramiką: Grenz R., 1961; Krüger B., 1964 A, s. 225; Schneider J., 1967, s. 332; Wachter B., 1967, s. 269 n.; Struve K. W., 1968, s. 57 n.
Dziś oczywiste jest, iż stanowiska z ceramiką typu praskiego na te
renach nad Łabą i Solawą należą do czasów przed 600 r. n.e. Oprócz
B. Schmidta (1965—66), który dostrzegł obecność Słowian na tych zie
miach choć „częściowo” od końca VI w., wielu dzisiejszych badaczy nie
mieckich (jak np. G. Mildenberger i Th. Voigt) wypowiada się za „kon
kretnym” usadowieniem się Słowian na tym obszarze w latach niewiele
przed 600 r. Natomiast na połowę lub drugą połowę VI w. wędrówki
Słowian z ceramiką typu praskiego datują tacy archeologowie, jak W. Co
blenz (1964, 1971), W. Fritze (1955), P. Grimm (1955, 1958) i B. Krüger
(1964 A). Główne ich argumenty stanowią przekazy ówczesnych dziejo
pisarzy o wydarzeniach związanych z współdziałaniem słowiańsko-awar-
skim. Pogląd o zależności wędrówek słowiańskich od Awarów, nie mó
wiąc już o zależności politycznej, kwestionowany jest od lat przez sla-
wistów słowiańskich. Krytykom tym brak było jednak dowodów tak
konkretnych, by na ich podstawie można oprzeć było pierwszą datę po
chodów Słowian na te ziemie w V i początkach VI w. Jak wyżej wyka
załem, mało jest zabytków datujących ceramikę typu praskiego, a nie
wielka ich ilość nie sprzyja dokładnemu ustaleniu jej chronologii. Po-
zostaje nam jedynie metoda porównawcza samej ceramiki słowiańskiej
z terenów na zachód i na wschód od Odry oraz z terenów nad górną
Łabą. Zarówno na ziemiach Polski, jak również na terenach Czechosło
wacji, ceramika typu praskiego datowana jest na V oraz na VI—VII w.
Według dotychczasowej chronologii w międzyrzeczu Odry i Łaby poja
wić się miała ona o wiele później, niż podobne okazy w Polsce i Cze
chach. Jednakże za współczesnością ceramiki wczesnosłowiańskiej na wy
żej omawianych terenach przemawiają, jak się wydaje, istotne zjawiska
osadnicze uchwycone na tych obszarach. Badania osady w m. Dessau-
-Mosigkau doprowadziły do stwierdzenia tam współistnienia Słowian
z ludnością germańską. Analogiczne fakty stwierdzono na terenach są
siednich: Latkowo (z V w.), Brezno (ze schyłku V/VI i VII w.) i Zlechov
(prawdopodobnie już od końca IV, a zapewne V—VI w.). Z drugiej stro
ny A. v. Müller (1962, s. 174—175) zapewnia o obecności Germanów na
wschód od Łaby aż do 650 r. Oznaczałoby to, że Słowianie, by móc wejść
w żywe kontakty z ludnością germańską mieszkającą na zachód od Odry,
musieli się znaleźć tam przed tą datą165. Zaznaczyć wypada, że wywody
A. von Müllera o istnieniu pozostałości ludności germańskiej po 560 r.
na podstawie zaledwie 6 stanowisk (z czego 5 jest znaleziskami luźnymi)
nie mogą wykluczać obecności Słowian aż do drugiej połowy VII w.
Wszystko to przemawia z dużym prawdopodobieństwem za faktem po
jawienia się ceramiki typu praskiego na tych ziemiach najpóźniej w po
czątkach VI w., jeśli nie jeszcze w V w.
165 Zob. J ażdżewski K., 1960, s. 62, 68; 1968, s. 118: zdaniem tego badacza powolne przesuwanie się Słowian z dorzeczy Wisły i Odry ku zachodowi musiało nastąpić w ciągu V i VI w.
Według informacji prof. dr K. Jażdżewskiego na VIII Kongresie Mię dzynarodowej Unii Nauk Prehistorycznych i Protohistorycznych w Belgradzie w 1971 r. J. Herrmann w referacie pt. „Słowianie i Germanie w Europie środ kowej” ogłosił bardzo interesujące wyniki analizy pyłkowej z terenów Łużyc i Mek lemburgii (próbki do analizy wzięto ze stanowisk w m. Tornow, Waltersdorf, Schul zendorf, Alt-Friesack i Demmin, datowane na IV—VI w.). Analiza ta wykazała ciągłość użytkowania pól od okresu rzymskiego do współczesności, ponieważ nie ma
hiatusu vr zbadanych próbkach, a więc środowisko osadnicze nie zarosło lasem. Stąd J. Herrmann wnioskuje, że Słowianie nie stykali się z Germanami, ale przybyli tam natychmiast po odejściu Germanów.
166 Zob.: Unverzagt W., Schuld t E., 1955, 1963; Schuldt E., 1962. 167 Zob.: Vańa Z., 1957.
168 Nazwa ta pochodzi od grodziska w m. Menkendorf (Kr. Ludwigslust): Knorr H. A., 1937, s. 124 n.; Schuldt E., 1956, s. 9 n. Zob.: Eisner J., 1966, s. 221.
169 Nazwę tę wzięto od stanowiska w m. Feldberg (Kr. Neustrelitz), na którym w czasie badań w 1922 r. znaleziono ceramikę charakterystyczną dla tej grupy: Schuhhardt C., 1926, s. 58; Knorr H. A., 1937, s. 130—132; Schuldt E., 1956, s. 17 n., ryc. 16—25; 1962, s. 6—8, ryc. c; 1964, s. 4—5, ryc. 14—17; H o 11- nagel A., 1962, s. 22—23; Herrmann J., 1965, ryc. 10—11. Zob.: Eisner J., 1966, s. 221. Ceramika ta występuje w VIII—IX w. na terenach południowego wyb
Od 1950 r. na terenie Meklemburgii można obserwować intensywne,
dobrze zorganizowane badania wykopaliskowe, prowadzone w szczegól
ności na słowiańskich grodach wczesnośredniowiecznych166. W tym okre
sie ukazały się studia Ewalda Schuldta (1956) o typologii i chronologii
ceramiki słowiańskiej w Meklemburgii167. Autor w swej pracy podzielił
ceramikę słowiańską na 10 grup z 33-ma formami, z których interesują
nas dwie pierwsze: grupa „menkendorfska”168 i „feldberska”169 (ryc. 28).
Ryc. 28. Sukow, Kr. Tetrow, Meklemburgia. Osada. 1—3: wczesne formy grupy feldberskiej, 4—6: ceramika grupy feldberskiej. Wg E. Schuldta (1964 A)