PRZYJACIELE, WROGOWIE, NIEZNAJOMI?
PRACA Z CZYTELNIKIEM OPORNYM
W anglosaskiej literaturze bibliotekarskiej ostatnich lat coraz częściej można się zetknąć się z pojęciem „czytelnika opornego” („reluctant re
ader”). Opisuje ono zjawisko znane doskonale także polskim biblioteka
rzom pracującym z czytelnikiem niedorosłym: istnienie grupy młodych ludzi (dzieci i nastolatków ), którzy są predestynowani przez zdrowie i sprawny umysł do lektury, a pozostają poza zasięgiem oddziaływania książki i biblioteki. O wadze, jaką w amerykańskim środowisku bibliote
karskim przywiązuje się do pracy z czytelnikiem opornym świadczyć może chociażby istnienie przy YALSA (Young Adult Library Services Association - oddział ALA) - specjalnej agendy zajmującej się metodami pracy z takimi osobami.
Przyczyn powstawania zjawiska „nieczytelnictwa” poszukuje się głów
nie w uwarunkowaniach społecznych (czytelnikami „opomymi” stają się dzieci i młodzież ze środowisk, w których nie ma zakorzenionego nawy
ku czytania) oraz w niepowodzeniach związanych z systemem szkolnym (nieczytelnikami stają się uczniowie, którzy albo nie posiedli technicznej biegłości w czytaniu albo kojarzą lekturę jedynie z przymusem szkol
nym). O sprzyjanie opisywanemu zjawisku oskarżane są również media elektroniczne, przede wszystkim telewizja. Wedle innych koncepcji zna
czenie dla pow staw ania „oporności czytelniczej” m ają fizjologiczne i społeczne uwarunkowania wiekowe.
W staraniach o pozyskanie „nieczytelników” główna rola przypada formom pracy indywidualnej, czyli pośrednio kompetencjom i umiejęt
nościom bibliotekarza. Powinien on pilnie obserwować wszystkie mody
młodzieżowe i ich zmiany. Przez mody rozumieć należy trendy i zjawi
ska tak w kulturze młodzieżowej (filmy), jak i w sposobie ubierania. Bez znajomości tycłi najważniejszycłi dla młodych ludzi aspektów życia nie sposób nawiązać efektywnego kontaktu. Do podstawowych zasad mar
ketingu nie tylko bibliotecznego należy zidentyfikowanie klienta, jego charakterystyki i zapotrzebowań informacyjnych.
W przypadku bezpośredniego kontaktu niezwykle istotne jest zapew
nienie możliwości wyboru: książki, które się wybierze samemu dają większą radość i satysfakcję - głównie przez kontrast wobec lektur przymusowych, szkolnych (lektur, które są oskarżane o powodowanie zjawiska „oporności”). Dobre efekty w pracy z czytelnikami opornymi przynoszą próby wykształcania technik czytania, metod wyboru - np.
wykorzystanie znanego zjawiska czytania „seryjnego”.
Generalnie rzecz biorąc, właśnie działania na rzecz kształcenia kompetencji czytelniczych oraz dobór odpowiedniej lektury stano
w ią zasadniczą część pracy bibliotekarza w kontekście problemu
„nieczytelników ” . Sprawdzoną m etodą w tej m ierze jest tworzenie i/lub w ykorzystyw anie list k siąż ek /au to ró w sprawdzonych w prze
konywaniu „opornych” . Tego rodzaju narzędzie pracy jest stosowa
ne jako podstawowe w anglosaskim bibliotekarstwie; istnieje spe
cjalny biuletyn „The Quick Picks” (w wolnym tłumaczeniu „Fajne książki”), w którym takie listy - podzielone na kategorie wiekowe - są publikowane. W prasie bibliotekarskiej każdy artykuł poświęcony dziecięcemu czytelnikowi opornemu zaopatrzony jest w krótszą bądź dłuższą listę tytułów, stanowiących gotowy katalog do natych
miastowego wykorzystania, tak bezpośrednio w pracy, jak i podczas zakupów nowych nabytków
Do działań o podstaw owym znaczeniu należy także prowadzenie akcji prom ujących bibliotekę i książki w środow isku nastolatków , w szkole i poza nią. Jeżeli bibliotekarz (publiczny przede w szyst
kim) sam nie wyjdzie z inicjatyw ą do czytelników „opornych”, nie spotka się z nimi wcale. Do najczęściej stosowanych metod należą;
prowadzenie „booktalkingu” w szkołach, organizowanie imprez specjalnych, festynów, loterii na zewnątrz biblioteki, utrzymywanie ruchomych kompletów książek
Por. np. J. Addams, F.M. Hortle: Reluctant readers make reluctant readers. „Australian Librarian" 1981 nr 2 s. 128-136.
Quizy i konkursy (niekoniecznie związane bezpośrednio z książką, ale przyciągające do biblioteki) zbliżają młodzież do literatury, oswa
ja ją z książką.
Metoda stosowana często w pracy z nastolatkami, to rozpisanie na role dialogu zaczeфniętego z książki (o sprawdzonej wartości w pracy z „opornymi”) i przeprowadzenie minispektaklu. Forma przydatna raczej dla nauczyciela, ale czasami ambitny bibliotekarz również może podjąć próbę zorganizowania takiej „dramy”.
Inny kierunek działań opiera się na zastosowaniu wspomnianych po
wyżej materiałów nieksiążkowych. Są one postrzegane przez młodzież jako „atrakcyjniejsze” i „nowocześniejsze”. Należą do nich:
• czasopisma - modne, atrakcyjne tytuły (np. związane z filmem czy muzyką) przyciągają wielu „opornych”, którzy inaczej nigdy nie przekroczyliby progu biblioteki;
• kom iksy - te o znaczącej wartości artystycznej i literackiej. W opra
cowaniach zagranicznych pojawia się przykład znanego komiksu Arta Spiegelmanna Maus. W Polsce dobrze oceniane przez kryty
ków, bibliotekarzy, a przede wszystkim czytelników są komiksy Go
ścinnego z serii Asterix, Rosińskiego z serii Thorgal czy, z dawniej
szych, prace Christy Kajko i Kokosz;
• materiały audio/wideo - Książki na kasetach magnetofonowych, filmy wideo będące ekranizacjami znanych i popularnych powieści.
Prezentacje tego rodzaju powodują wzrost liczby wypożyczeń zekra
nizowanych tytułów, jak również doprowadzają do napłynięcia do biblioteki (szczególnie publicznej) tej grupy młodzieży, której ina
czej nie sposób zwabić;
• multimedia - W ostatnich latach pozytywne efekty w pracy z „opor
nymi” przynosi zastosowanie sprzętu komputerowego, Internetu, dokumentów na CD-ROM-ach. Elektroniczne książki stanowią prawdziwą atrakcję przyciągającą potencjalnych czytelników. Nie
które biblioteki decydują się również na włączenie do swych zbio
rów gier komputerowych.
Ważnym elementem promocji czytania wśród tej grupy potencjalnych odbiorców jest tworzenie odpowiedniego dostępu do informacji w bi
bliotece.
Jak wspomniano już wyżej jednym z czynników onieśmielających potencjalnych klientów bibliotek jest brak wiedzy jak z jej zbiorów korzystać, jak znaleźć tę lekturę, która porwie i przekona, że jest coś
wartościowego w spędzaniu czasu nad zadrukowanymi stronami.
Pierwszą zaporą bywa postawa „zajętego” bibliotekarza, odsyłającego bez namysłu i troski do skrzynek katalogów'^.
Z A K O Ń C Z E N IE
Jako zakończenie dla powyższego przeglądu problemów i zagadnień związanych z działaniami bibliotecznymi przeznaczonymi dla młodzie
ży warto przedstawić przykład działań, które mogą stanowić dobry wzór do naśladowania: w kwietniu roku 2000 Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW zorganizował w bibliotece uniwersyteckiej imprezę po łiasłem „Szał czytania”. Uczestnikami
„Szału...” w znaczącej mierze byli uczniowie warszawskich szkół średnich. W programie imprezy organizatorzy zestawili wszystkie formy medialne: kiermasz książki, spotkania z autorami (np. Sapkow- ski, Dunin), projekcje filmów DVD, koncerty muzyki (J. Kleyff, Pod Budą), możliwość korzystania z Internetu (księgarnia internetowa Merlin). Trzydniowy „Szał czytania” był wydarzeniem daleko odbie
gającym od sztampowych, bibliotecznych „spotkań z ciekawą książką”.
Organizatorzy odnieśli sukces ponieważ w pełni potrafili rozpoznać zainteresowania i fascynacje młodych gości i wyjść im naprzeciw.
Wydaje się, że właśnie takie inicjatywy dają największą szansę na sukces w działaniach bibliotek na rzecz młodzieży: inicjatywy, które nie przeciwstawiają książki innym mediom, lecz ukazują ją jako ele
ment medialnej mozaiki.
Szerzej na temat pracy z czytelnikiem opornym w; M. Zając: Czytelnicy ..oporni". ..niechęt
ni", „nieczytelnicy". W: Książka w działalności terapeutycznej. Red. E.B. Zybert, Warszawa 1997 s. 89-97.
R ozdział 6