Rozdział I. Zapis windykacyjny jako rozrządzenie testamentowe
1. Przyczyny wprowadzenia zapisu windykacyjnego
1.5. Prace legislacyjne nad ustawą wprowadzającą zapis windykacyjny
Zanim do Sejmu wpłynął projekt ustawy wprowadzającej zapis windykacyjny, trwały prace nad uregulowaniem umowy darowizny na wypadek śmierci. Umowa ta, w swoich założeniach miała spełniać podobne funkcje i cele, jakie przypisywano zapisowi o skutkach rzeczowych. Bezpośrednim przyczynkiem rozpoczęcia działań, zmierzających do unormowania donatio mortis causa, było przygotowanie projektu ustawy w ramach fundacji Centrum Naukowe Notariatu (obecnie Fundacja na Rzecz Bezpiecznego Obrotu Prawnego90) oraz złożenie go do Senatu celem podjęcia inicjatywy ustawodawczej. Po istotnych modyfikacjach projekt został uchwalony przez Senat w dniu 28 maja 2009 roku91. Prawie rok później Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przygotowała projekt ustawy o zapisie windykacyjnym. Wpłynął on do Sejmu w dniu 30 kwietnia 2010 roku92. Oba projekty połączono do wspólnego rozpatrywania w Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Dalsze prace powstępowały w oparciu o sprawozdanie wyżej wymienionej Komisji93.
W wyniku nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z dnia 18 marca 2011 roku zdecydowano się na wprowadzenie instytucji zapisu windykacyjnego. Całkowicie pominięto regulacje dotyczące darowizny na wypadek śmierci. Jednak z uwagi na fakt, że umowa ta może być skutecznym środkiem do dysponowania majątkiem mortis causa, w tym miejscu warto przedstawić główne założenia oraz wskazać na jej wady i zalety.
Podstawowym celem zgłoszenia do Sejmu projektu ustawy wprowadzającej donatio mortis causa była potrzeba zapewnienia swobody decydowania o losach określonych praw na wypadek śmierci. W uzasadnieniu do projektu podnoszono, że testament nie jest narzędziem wystarczającym do dysponowania oznaczonymi przedmiotami majątku. Wobec tego, w oparciu o zasadę swobody umów i w poszanowaniu dla swobody dysponowania majątkiem na wypadek śmierci,
89 Por. uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem, druk sejmowy nr 2293, VIII kadencji, s. 77-78.
90 http://www.krn.org.pl/1207/Fundacja_na_rzecz_Bezpiecznego_Obrotu_Prawnego, dn. 4.11.2019 roku.
91 Druk sejmowy nr 2116, VI kadencja.
92 Druk sejmowy nr 3018, VI kadencja.
35 zaproponowano umowę darowizny mortis causa. Wbrew sugestii zawartej w jej nazwie miałaby to być instytucja prawa zobowiązań, a nie prawa spadkowego. Takie systemowe rozwiązanie miało ułatwić wprowadzenie w życie przepisów regulujących przedmiotową umowę94.
Prezentowany projekt ustawy wywołał spore kontrowersje95. Odwołanie projektowanej darowizny było praktycznie niemożliwe. Okoliczność ta narusza zasadę swobody testowania96. Co więcej wiążący charakter umowy darowizny na wypadek śmierci może być przyczyną komplikacji relacji międzyludzkich. Z jednej strony mogą pojawić się naciski na spadkodawcę, aby taką umowę zawrzeć. Z drugiej strony może powstać konflikt między uprawnionymi do zachowku a darczyńcą (a nawet obdarowanym). W przypadku testamentu ryzyko takie jest istotnie mniejsze. Ostatnia wola spadkodawcy ze swej istoty posiada cechę poufności i tajności, dlatego też testator nie musi się tłumaczyć ze swoich rozrządzeń97.
W opinii prawnej do senackiego projektu ustawy wprowadzającej donatio mortis causa P. Sobolewski zasugerował, że przy ewentualnym unormowaniu tej umowy, należałoby umożliwić spadkodawcy swobodne jej odwołanie98. Na tle prawa spadkowego koncepcja ta jest słuszna. Nie można jednak zapominać, że umowa darowizny na wypadek śmierci, z założenia nie miałaby być instytucją prawa spadkowego. Prowadzi to do wniosku, iż uregulowanie darowizny mortis causa w polskim systemie prawnym stanowi duże wyzwanie. Skomplikowanie sytuacji uwidacznia się w kontekście odwołalności takiej umowy.
Umiejscowienie regulacji dotyczących omawianej umowy w księdze III Kodeksu cywilnego kwalifikuje ją jako instytucję prawa zobowiązań. Z jednaj strony darowizna na wypadek śmierci wpisuje się w zasadę swobody umów. Z drugiej jednak strony czynności mortis causa charakteryzują się możliwością jednostronnej modyfikacji i odwołania w każdym czasie swojego oświadczenia woli. Dochodzi tu do konfliktu reguł funkcjonujących na gruncie dwóch różnych dziedzin prawa tj. zasady pacta sunt
94 Uzasadnienie senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 2116, VI kadencji, s. 9-10.
95 Ł. Mleko, Darowizna na wypadek śmierci. Rozważania na tle projektowanych rozwiązań legislacyjnych, KPP 2010, z. 4, s. 1047-1060; P. Sobolewski, Opinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, ZP BAS 2010, z. 4, s. 116-120; W. Wołodkiewicz, Na marginesie projektów zmian w polskim prawie spadkowym, Palestra 2011, nr 1-2, s. 185-189.
96 W. Wołodkiewicz, Na marginesie…, s. 186.
97 P. Sobolewski, Opinia prawna w sprawie…, s. 117.
36 servanda (prawo zobowiązań) i zasady swobody testowania (prawo spadkowe). W celu umożliwienia odwołania umowy darowizny na wypadek śmierci należałoby wypracować kompromis między ścierającymi się zasadami prawa99.
Wątpliwa pozostaje także kwestia sytuacji prawnej stron, a także wierzycieli dokonującego darowizny, w okresie od zawarcia umowy do otwarcia spadku. Przykładowo można wskazać, że darowizna taka mogłaby być pretekstem do utrudnienia zaspokojenia wierzycieli darczyńcy100. Istotne skutki prawne powstałyby także po stronie darczyńcy. Od momentu dokonania darowizny byłby zobligowany do zapewnienia realizacji takiej umowy, pod rygorem odpowiedzialności odszkodowawczej. Ocena, czy i jakiej wielkości powstała szkoda, możliwa byłaby dopiero po śmierci darczyńcy, zatem odpowiedzialność tą de facto ponosiliby spadkobiercy101.
W toku procesu legislacyjnego, zainicjowanego senackim projektem ustawy regulującej donatio mortis causa, zasadniczo zmierzano do wprowadzenia instytucji umożliwiającej rozdysponowanie konkretnym przedmiotem na wypadek śmierci. Wobec tego, że proponowane były dwie instytucje, zdecydowano się na zapis windykacyjny, jako rozwiązanie korzystniejsze. Nie wyklucza to jednak funkcjonowania obu instytucji obok siebie102.
Senat ponownie wniósł do Sejmu projekt ustawy wprowadzającej donatio mortis causa, w zmienionej wersji, a stało się to dnia 3 marca 2011 roku103. Propozycja ta została oceniona negatywnie. Ustawa nie została uchwalona przed zakończeniem kadencji Sejmu, a z uwagi na zasadę dyskontynuacji prace nad projektem zarzucono104.
W piśmiennictwie podnosi się, że w obecnym środowisku prawnym, niedopuszczalność umowy darowizny, której nieodpłatne świadczenie darczyńcy uzależnione jest od jego śmierci, wcale nie jest oczywista105. Ustawodawca nie rozstrzyga definitywnie tej kwestii. Jednocześnie wprowadza zakaz sporządzania umów o spadek po osobie żyjącej (art. 1047 k.c.) oraz regułę, iż rozrządzić majątkiem na
99 Ł. Mleko, Darowizna na wypadek…, s. 1054-1055.
100 P. Sobolewski, Opinia prawna w sprawie…, s. 118.
101 Szerzej: Ł. Mleko, Darowizna na wypadek…, s. 1049-1052.
102 Por. Ł. Mleko, O zapisie windykacyjnym i wprowadzeniu do systemu prawnego darowizny na wypadek śmierci, Forum Prawnicze 2011, nr 4-5, s. 110-111.
103 Druk sejmowy nr 4124, VI kadencja.
104 P. Księżak, Zapis windykacyjny…, s. 31.
105 Por. J. Górecki, Umowa darowizny…, s.35; M. Niedośpiał, Darowizna na wypadek śmierci, PiP 1987, z. 11, s. 53-57; Z. Radwański, A. Olejniczak [w:] System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019, s. 300; M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do artykułów 450-1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, s. 890.
37 wypadek śmierci można tylko w formie testamentu (art. 941 k.c.). Argumenty te są zasadne, jeśli zakwalifikujemy taką darowiznę na wypadek śmierci jako czynność mortis causa. Zdaje się jednak, że brak jest podstaw do takiej kwalifikacji. W istocie umowa ta jest czynnością inter vivos, która kreuje stosunek zobowiązaniowy od chwili jej zawarcia, z zastrzeżeniem terminu początkowego jakim jest śmierć darczyńcy106.
Podkreślenia wymaga fakt, że powyżej chodzi o umowy darowizny konkretnych przedmiotów. Niewątpliwie taka darowizna dotycząca całego majątku według stanu na chwilę otwarcia spadku byłaby nieważna (art. 1047 k.c.)107. Stanowisko wyrażone w doktrynie, znalazło odzwierciedlenie w orzecznictwie. Sąd Najwyższy uznał, że dopuszczalna jest umowa darowizny na wypadek śmierci, jeśli jej przedmiotem są konkretne rzeczy lub prawa. Jednocześnie umowa ta nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego108.
Część przedsiębiorców może być zainteresowana dokonaniem darowizny przedsiębiorstwa na wypadek śmierci. Zawarcie takiej umowy wiąże jej strony. Może to mieć znaczny walor gospodarczy, gdyż obdarowany zmotywowany działaniem przedsiębiorcy, chętniej będzie pomagał darczyńcy109. Wobec utrudnionej możliwości odwołania darowizny, donatio mortis causa powoduje, że przed otwarciem spadku obdarowany ma niemal pewność uzyskania danego przedmiotu. Natomiast darczyńca praktycznie traci możliwość zmiany swojej decyzji.