PROBLEM PRAOJCZYZNÏ HETYTO-LUWIJCZYKĆW J ICH DROGI DO AZJI MNIEJSZEJ

Trudnym i bardzo złożonym zadaniem Jest ustalenie drogi, któ­ rą Indoeuropejczycy - przodkowie późniejszych indoeuropejskich lu­

dów anatolijskich napływali do Azji Mniejszej. Rozwiązanie tego

zadania wymaga pogłębienia i koordynacji badań Językoznawczych,

archeologicznych i antropologicznych. Rozważa, się możliwość mi­

gracji ludności indoeuropejskiej przez Bałkany lub Kaukaz^**.. Przy rozwiązywaniu tego problemu językoznawcy nazbyt zawęża­ ją pole badań ograniczając się do brania pod uwagę prawie wy­

łącznie danych hetyckich. Rzeczywiście, są podstawy, aby można

było uważać hetycki za najarchaiczniejszy język anatolijski, a wczesne związki kulturowe Hetytów ze wschodem interpretować Jeko argument na korzyść tezy o Ich przybyciu przez Kaukaz.

Niemniej wiele cech hetyckiego, ukazujących ten Język Jako bardziej od innych archaiczny, znanych nam jest dzięki pełniej­

szemu jego zachowaniu od stanu zachowania pozostałych języków

anatolijskich. Niektóre języki tej grupy, Jak likijski, lidyj­

ski, karyjski reprezentowane są poza tym przez zabytki później­

sze od dokumentów hetyckich prawie o tysiąclecie. Mamy pewne pod­

stawy, aby sądzić, że te języki w czasie rozkwitu literatury he­

tyckiej były na swoim etapie przedplśmiennlczym nie mniej ar­

chaiczne, niż język hetycki2^3.

242

Por. J. P u h v e 1, Hitxites, USA 1964, s. 3} A. V.

D e 3 n i c k a j a , 0 chettskom jazyke, [wstęp do:] J. ' F r i e - ;

d r 1 с h, Kratka ja grammatika chettskogo jjazyka, Moskva 1952,

s. 14 i n. ; I. M. D u n a e v s к a J a, Jazyk chettskich ie-(

roglifov. Moskva 1969, s. 13 i n. 243

/ "p. poszczególne forny likijskie daje się zazwyczaj spro­ wadzać do prapostaci zbieżnych z formami staroanatolij3kiego ję­

/.

Ponadto, co dla badania przebytej drogi Hetytp-Luwijeżyków ma na pewno duże znaczenie, p<5źnoanatolljskie,języki, bliższe terytorialnie indoeuropejskim językom Europy dzielą z nimi izo­ glosy nie znane hetyckiemu.

Na przykład w języku lidyjskim odnajdujemy następujące nie znane hetyckiemu kontynuanty rdzeni i wyrazów praindoeuropej- skich:

аЯаз : pie. * aljos ‘inny’; л

sfënis ‘swoje lub swoi (majątek lub krewni)* : pie. * suę-* siebie, swójsuę-*;

frati : pie. * protl ‘przeciw, d o ’;

-k (lik, - c e ) - odpowiednik ie. * -k~e ‘i ’, łac. -que; brafrsi ‘należący do fratrii’ : pie. * bhraten- ‘bra t ’;

kąve (kar. kave) : pie. * koul- ‘wieszcz, kapłan*, stind. kavl-. Lid. da- ‘dawaó * (dav ‘datum’) kontynuuje praanatolijski od­ powiednik ie. *d5- ‘ts.’^ stanowiący rdzeń w innych Językach ana­ tolijskich nie spotykany .

Łącząc z tym fakt, że najbliżsi Lidyjczykom Karowie i Tyrre- nowie (Etruskowie)2^5 zamiefezkiwali w zaraniu dziejów wyspy Morza Egejskiego, dochodzić można do przeciwnych wręcz wniosków niż te, które wyciągnięto z danych hetyckich. Możliwe Jest, że He- tyto-Luwijczycy nadciągali do Azji Mniejszej z Bałkanów przez Bosfor 1 Dandanele, a Hetyci bardziej od innych posunęli się w swojej wędrówce na wschód.

Irina Kichajlovna Dunaevskaja2'*6 zwraca uwagę na fakt, że podstawą gospodarki Indoeuropejczyków było pasterstwo i że

nale-Prof. Jan Safarewicz zwrócił mi uwagę, że het. da- ‘b r a ć ’, het. hier, ta- ‘ts.* należy wiązać z ie. *dhe-. Podobnie sądzi F r i e d r i c h (Hethitisches Wörterbuch, s. 202). P e d e r s e n (Hittitisch..., § 7 7 ) i K a m m e n h u b e r (Hethitisch..., s. 2 3 5 ) mimo trudności semantycznych łączą het. da- ‘brać’ z ie. do- ‘dawać*.

2^5 T u c y d y d e s (I. IV) podaje, że Minos wygnał Karów z Cyklad; H e r o d o t (I, 9ч) wywodzi Tyrrer.ów z Lidii. Patrz także hasło Etruskowie w Małej encyklopedii kultury antycznej (Y/arszawa 1966, s. 281). Dyskusja na temat pochodzenia Etrusków, w której jednak składnik małoazjatycki nie został zupełnie zane­ gowany, przeprowadzona jest u M. P a l l o t i n o (Etruskowie, cz. 1, Warszawa 1968, s. 59-91).

ży wątpić, czy plemiona wiodące stada i wozy zapuśoiłyby się w drogę przez gęste subtropikalne lasy porastające czarnomorskie stoki kaukaskich gór lub przez trudno dostępne przełęcze Wiel­ kiego Kaukazu.

Archeologiczne dane wskazują na zniszczenia dokonane według Götzego około roku 2450 p.n.e. w całej Azji Mniejszej, w Troa- dzie, w Pizydii, w kraju Hatti i w Innych miejscach2^7 . Jeżeli zniszczenia te można przypisać ekspansji tego samego elementu etnicznego, co jest najprawdopodobniejsze, to hipotetycznego po­ jawienia się w Anatolii Praluwijczyków nie można zlokalizować tak, aby odtworzyć kierunek, skąd przyszli. Prawdopodobne Jednak Jest, że zaczfli pustoszyć zdobywane tereny właśnie począwszy od Troady, która była pierwszą małoazjatycką krainą, jaką po przybyciu z terenów Tracji napotkali.

Poza tym wiązany z migracją Indoeuropejczykćw nowy typ ce­ ramiki, który przerwał tysiącletnią tradycję miejscowej ceramiki kappadockiej' w Alięar (80 km na południowy wschód od Hatusy) bli­ ski jest analogicznym, typom ceramiki w Troi i na Bałkanach, co znowu może być interpretowane na korzyść teorii p przybyciu Hetytów przez Bałkany2^8 .

Według badań Jana Czekanowskiego2^9 ludność indoeuropejska w swych pierwotnych naddunajs.kich i środkowoeuropejskich siedzi­ bach reprezentowała długogłowe składniki antropologiczne białej odmiany człowieka: rasę nordycką, której przedstawiciele odzna­ czają się niebieskimi oczami, płowymi włosami i wysokim wzrostem. ^raz rasę śródziemnomorską, której przedstawiciele mają ciemne oczy i włosy, śniadą skórę i niski wzrost. Na późniejszych tere­ nach słowiańskich, iliryjskich i alpejskich do wymienionych dwu pierwotnych składników antropologicznych ludności indoeuropej­ skiej dołączył się krótkogłowy składnik laponoidalny, którego

24?

Por. A. G ö t z e, Kleinasien, [w:] Handbuch Müller, Mün­ chen 1957.

248

^ Por. A. S e v e r y n s , Grèce et Proche-Orient avant Homere, Bruxelles 1960, s. 18-65 i n. ,• D e s n i с k a J a, op. cit., s, 14; D u n a e v s k a j a , op. cit., s, 16.

J. C z e k a r . o w s k i , Człowiek w czasie i prze­ strzeni, Warszawa 1967, s. 79, 148, 155, 245, 249. Por. także ar­ tykuł E. P i a s e c k i e g o Indoeuropejskie ludy, [w:] Mały słownik antropologiczny (Warszawa 1969, s. 153 in.).

przedstawicieli cechuje ciemna pigmentacja, masywna budowa cia­ ła przy niskim wzroście. Składnik laponoidalny przed wykrzyiowa- niem się z rasami białymi należał do odmiany żółtej człowieka.

Z terenów kaukaskich napływała na tereny Europy przedhisto­ rycznej skrajnie krótkogłowa, białoskóra, ciemnowłosa, odznacza­ jąca się orlim nosem rasa armenoidalna należąca do białej odmia­ ny człowieka. Ludność tej rasy dotarła przede wszystkim na Bał­ kany, skąd migrowała w kierunku północnych Włoch, ale również podejmowała wędrówki na inne terytoria europejskie ' . i

Azję Mniejszą do początków III, tysiąclecia p.n.e. zamiesz­ kiwała głównie ludność długogłowa rasy śródziemnomorskiej i me- dyterranoidałnej , która według hipotezy Czekanowskiego po­ chodzi z wykrzyżowania się rasy śródziemnomorskiej z nlgrycką. Jednak już w pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e. nastąpiło pierwsze wtargnięcie ludności krótkogłowej, po którym nastąpiły dwa dalsze: w połowie III tysiąclecia p.n.e., poświadczone między

2e) 3 innymi na terenie kra^u Ilatti i nowe około roku 2100 p.n.e.

Albert Severyns1-5* sądzi, że migracja, która nastąpiła w po­ łowie III tysiąclecia p.n.e., przyniosła do Azji Mniejszej Pralu- wijczykóW i że ci ostatecznie zatrzymali się na południu, za­ siedlając późniejszą* Likię, Pamfilię i Cylicję. Zdaniem tegoż uczonego ostatni, będący zarazem największym, najazd ludności krótkogłowej (ok. roku 2100 p.n.e.) był dziełem ludności znanej potem Jako "hetycka".

Wśród krótkogłowej ludności napływowej dominował typ

alpej-2*^*5 *

ski pochodzący z wykrzyżowania się rasy laponoidalnej z arme-256

noldalną . Osobnicy typu alpejskiego najczęściej reprezento­ wanego wśród Hetytów odznaczali się ciemnymi włosami i oczami przy skórze dość jasnej, twarzą umiarkowanie długą, wąskim nosem, okrągłą głową i wzrostem średnim lub niskim. Odbiegające od tego

250 C z e k a n o w s k i , op. cit., s. 81, 112. ‘■5 ‘ Por. S e v e r y n s , ' op. cit., s. 68. 252 C z e k a n o w s k i , op. cit., s. 240. 2P S e V e r y n s, loc. cit.

254 Ibidem. 255 Ibidem.

opisu wyobrażenia w rzeźbie, przedstawiające ich Jako Armenoidów, na co szczególną uwagę zwraca Oliver Robert Gurney 57, mogły być inspirowane kanonem huryckim.

Typ alpejski powstał w wyniku długotrwałego łączenia się ra­ sy laponoidalnej z armenoidalną w Europie na terytorium leżącym pomiędzy północnymi terenami o przewadze składnika nordyckiego i P°?58niOWyml terenami ° P^ewa d z e składnika śródziemnomorskie­ go1' . Dokładniejsze wskazanie miejsca, gdzie takie wykrzyżowa- r.ie się ras: laponoidalnej i pochodzącej z terenów kaukaskich armenoidalnej nastąpiło, jest czysto hipotetyczne. W rachubę wchodzić jednak mogą późniejsze północne tereny iliryjskie i do­ rzecze górnego Dunaju. Tutaj mogła leżeć europejska praojczy- zna Hetyto-Luwijeżyków.

Ta hipoteza, opierająca się na danych antropologicznych, wy­ daje się pozostawać w zgodzie z danymi językowymi świadczącymi o zbieżnościach w leksyce i fleksji czasownika języków anatolijskich z Językiem frygijskim i italskim. 0 Frygach wiemy na pewno, że przenieśli się do Azji Mniejszej z Bałkanów259. Postawiona wyżej hipoteza może posłużyć też Jako próba wytłumaczenia przyczyn szczególnych związków Języków anatolijskich z tocharskim, 3tano- V-'in cym ogniwo pośrednie między językami północnoindoeuropejskimi a indoeuropejską grupą centralną i zachodnią. Fakt budzących za­ stanowienie różnorakich izoglos i izomorf, między innymi słowiań- sko-anatolijskich, może również tu znaleźć wytłumaczenie.

Można się .domyślać, że migracja Hetyto-Luwijeżyków z ich praojczyzny położonej przypuszczalnie na późniejszych północnych terenach iliryjskich, podobnie jak późniejsze migracje innych ludĆW indoeuropejskich_ zdążających na terytorium Azji Mniejszej (np. Frygów lub Celtów), • odbyła się przez Bałkany, Bosfor i Dar- danele.

257

2ro °* R* G u r n e 7 * Hetyci * Warszawa 1P70, s. 259 i n. 2^' Por* C z e k a n o w e k i , op. cit., s. 44, 45, 69, 7 0 . 822- P h ^ ^ e r ine PaUly " Lexicon der Antike, Stuttgart 1972, 4,

SŁOWNICTWO JĘZYKÓW ANATOLIJSKICH. DZIEDZICTWO INDOEUROPEJSKIE, INNOWACJE RODZIME, ZAPOŻYCZENIA

Przedstawiona niżej część słownictwa hetyckiego, która ma

obrazować jego charakter, zawiera prawie wyłącznie wyrazy posia­

dające etymologie. Ogromna większość słów hetyckich nawiązujących

do odpowiedników etymologicznych w innych językach - to słowa za­

chowane przez język hetycki z czasów wspólnoty praindoeuropej- skiej. Następną grupę z etymologizowanych wyrazów hetyckich stano- wią pożyczki z Języków nieindoeuropejsKich, przede, wszystkim z huryckiego i akadyjskiego. Należy się spodziewać, że zapożyczenia z substratu hatyckiego są o wiele liczniejsze, niż daje się to -

wobec fragmentarycznego zachowania się języka hatyckiego - na

jawnych przykładach etymologicznych wykazać. Niemniej grupa zety- mojogizowanych wyrazów hetyckich pochodzenia hatyckiego dorównuje liczbą pożyczkom akadyjskim ustępując jedynie bardzo licznym, aczkolwiek późniejszym, pożyczkom huryckim. Poza tym język hu- rycki pośredniczył w przenoszeniu na grunt hetycki zapożyczeń, przede wszystkim akadyjskich i . aryjskich. Należy tu wspomnieć, że poprzez akadyjski i hurycki docierały również do Hetytów przyswojone sobie przez tamte języki wyrazy martwego już w cza­ sach dziejów hetyckich języka sumeryjskiego.

Hetyckie pożyczki z języków indoeuropejskich dotyczą głównie języków bądź narzeczy anatolijskich, przede wszystkim luwijskie- go i języka aryjskiego (indoirańskiego ), bliskiego zapewne wedyj- skiemu, używanego przez arystokratyczny i rycerski element etni­ czny aryjski w zamieszkałym przez większość hurycką państwie Ki- tanni. Z tymi Aryjozykami utrzymywali Hetyci bezpośrednie kon­ takty, co powodowało zapożyczenia leksykalne.

Poza tyi? również w języku huryckim występują takie aryjskie zapożyczenia jak mati- ‘rozum1 z. aryjskiego matl- ‘myśl, 'rozum’

(«c le. * mnti-); marljannu- ‘młody wojownik ze stanu rycerskiego* z aryjskiego mary a- ( < ie. * merjLo-); Ш К Д а ) - ‘koń* - zapożycze­ nie być może niebezpośrednie, gdyż aryjska nazwa konia aśva-

( < ie. *e6uo-) w różnych wariantach fonetycznych rozpowszechniła się szeroko w Anatolii i na semickim Bliskim Wschodzie.

Jak już nadmieniono,; najliczniejszą grupę zetymologizowanych zapożyczeń stanowią wyrazy huryckie. Wśród przenoszonych przez Hurytów na grunt hetycki zapożyczeń leksykalnych były również wyrazy aryjskie, czego najwyraźniejszym dowodem są aryjskie ter­ miny odnoszące się do tresury koni, wprowadzone do tekstu hetyc­ kiego przez huryckiego autora dzieła o hodowli koni - Kikkulie- go. Niektóre pożyczki huryckie i aryjskie były na pewno zbędne, bo przecież huryckie uzuhri- ‘trawa’, uzuhrlti (dat.-loc.) ‘na trawie, na trawę’ można było oddać przez hetyckie welku ‘trawa’, a aryjskie wartanna- ‘obrót* - przez hetyckię wahnumar ‘ts.’. Po­ dobnie zbędne jest stosowanie form luwijskich. Wspomniane zja-. wisko tłumaczy się opanowaniem archiwum królewskiego w czasie Nowego Królestwa Hetyckiego przez pisarzy pochodzenia huryckiego i luwijskiego, dla których oczywiście rodzime terminy były zu­ pełnie jasne i bliskie.

Przy omawianiu poszczególnych działów słownictwa zostaną wskazane dziedziny, w których zapożyczenia z określonych języków były szczególnie liczne.

I. Elementy natury

Języki anatolijskie zachowały praindoeuropejską nazwę ziemi; het. tegan, gen. tagnaś (n.), het. hier, takam- ‘ziemia, k raj’, luw. tljamnl-. Het. tegan-, tagn- przy het. hier, takàm- sprowa­ dza się do pie. *dheghon-, * dhftghm-. Najbliższe odpowiedniki od­ najdujemy w toch, A tkam, gen. tkanls, В kem ‘ziemia, miejsce’. Języki centralnoin.oeuropejskie ' kontynuują praformę *ghdhom-, *ghdhnb; gr. ‘ziemia ’ -с *X'*4Ł ( X^a^cxA,óg ‘niski’ ), stind. ksair,- ‘ziemia*, fryg. Tôav-. W greckim spotykamy się także z upro­ szczeniem nagłosu *ghem-, *ghrp-; ‘r>a ziemi’ podobnie jak w wielu innych językach indoeuropejskich, np. w łac. humus ‘zie-

Hetycka nazwa kraju, utne (n.), jak wnioskować można z przy- „ słówkowego zwrotu utnili uwawar * zginąć* < ‘iść do ziemi* ozna­ czała dawniej również ziemię. Najprawdopodobniejsza wydaje się etymologia wiążąca het. utnę ‘kraj* z ormiańskim getin ‘ziemia, podłoga ł< *yed-ino-, gr. oüôag (n.) ‘■podłoga’, oi6ouo£‘podziemny ’.

Het. pedan (n.) ‘miejsce* pochodzi z pie. * pędom ‘ts.1, gr.. rctóov ‘ziemia, grunt*, stind. padam ‘krok, stanowisko’, orm. het. ‘ élad*, umbr. perum ‘grunt*.

Również hetyckie nazwy skał i kamieni mają rodzimy zródło-słów:

het. feekur, 5£gur (n.) ‘wierzchołek góry’ -e pie. *2 1ęgur, ie. *eg»r-/*og"r-, stind. agram ‘czubek, początek’;

het. perunas ‘skała*, pirwa- ‘ts.’ < pie. * per-u-, * Pgr-u^ , stind. parvata- ‘góra*;

het. aku- ‘kamień*: ie. * ak- ‘ostry, kamień’, łot. ass ‘ostry* ■c*a2us, pers. äs ‘kamień młyński’ ■< * ak— , lit. ąkmu5 ‘kamień ,

"bet* kunkunuzzls ‘kamień’ z reduplikacją rdzenia kuęWkun-. ‘bić, zabijać’ < pie. *ghuen-/*ghun-, ie. *gh~en/*gh~n-, stind. han-ti ‘bije, zabija*, ha-tah ‘zabity';

het. sarazzljatar (n.) ‘wzniesienie, grzbiet górski’ Jest in­ nowacją rodzimą. Vyraz został utworzony od przymiotnika sarazżi- jas ‘górny, wysoko położony* odpowiadającego w pełni likijskiemu hrëzi ‘ts.* -c praanat. *sarati-/*eorotl- od przyimka *ser ‘w gó­ rze," na*, *sara/*soro ‘w górę * , het. ser, sara, lik. hrl.

Język hetycki zachował praindoeuropejską nazwę wody w po­ staci watar (n.) gen. wltenas, dat.-loc. weteni < pie.

*ueden-. Najbliższe wokalizmera i budową wyrazowi hetyckiemu są formy germańskie: stsaks. watar, ang. water, stisl. vatn. 7. in­ nym wokalizmem, lecz podobne budową, są formy: gr. u6u>p, umbr. utur, stind. udan-. Nieco dalej stoją formy w bałtyckim i w sło­ wiańskim; lit. vanduô, łot. udens, stsł. vôda.

Het. wappu- (n.) ‘brzeg rzeki, glinianka’ wiąże się z ie. *uöp-, *up— ‘woda, staw, rzeka*, stind. vipî- Cf.) ‘s taw’, stsł. vapa ‘jezioro*, lit. uge ‘rzeka*.

Het. arszi ‘płynie, ciecze* odpowiada stind. arsati ‘ts.* ie.

* ers-‘płynąć, cicc’. ;

W anatolijskim zachowano praindoeuropejską nazwę nieba het. nepis, gen. neplsas (n.) , Viet. hier, tapas Ça)- «e pie. r.ebhes-, stind. nabhas- (n.) ‘niebo, chmura’, gr, vé<poç Cn.) ‘chmura”,

sls>. nebo, gen. nebese (п.). Podobne jak w het. hier, tapas(a)-, odpodobnienie zaszło w litewskim debesls ‘chmara’.

net. aj pas ‘chmura’ być może należy wiązać z indoeuropej­ skim przymiotnikiem *albhos ‘biały’: łac. albus ‘ts.’ , poi. ła-

pśł. *olbędł>, *o]bedb ‘biały p t a k ’, stgniem, albiz ‘ła­ b ę d ź ’, cymr. elfydd ‘świot’ -c *aIbhl£o-.

Het. Çajstiras ‘gwiazda’ pozostaje w związku z le.*ster- ‘ts.’ stgniem. sterno, stind. instr. pl. stj-bhifr. W greckim äöT»]p,gen. aoxÉpos ‘gwiazda’ i w orm. astł odnajdujemy nagłosową samogłoskę, w ktćrej R. S. P. Beekes2^ z zastrzeżeniem widzi kontynuant głoski laryngalnej.

V językach anatolijskich zachowano kontynuanty praindoeuro- pejskiej nazwy roku; het. witt- ‘ rok ’ < *uet-, het. hier, usa-, luw. ussa- ‘ts.’ < *ut-sa-. W językach indoeuropejskich występu­ ją formy dające się sprowadzić do prajęzykowych *uet-/*ut-,*uet- l£gr» * W et-a-.: gr. peros (n.) ‘r o k ’, stind. vatsarâh^ t s T 7! ^lbT vit ‘ts.’, gr.' Ttép-шп , dor. nép-UTt/w zeszłym roku’, stind. par-ut ‘ts.’. Temat *uetes-, jak w gr. péxos, mamy w het. Sa-wltlg-t- młode zwierzę’; por. stind. vat-s-a- (m.)‘młode zwierzę, cielę, dziecko, ulubieniec-’.

Hetycka nazwa zimy gin»-/gem- (dat-^oc. glmral, geml ‘zimą’), giaucant-/gemmant- kontynuuje oba już praindoeuropejskie warianty *£him- 1 *ghelmen-, por. stind. hlmah ‘zima’ ( c l e . ^ghimo-). gr. bu<?-xtjAoę ‘mrożący, srogi» i z drugiej strony gr. хеТца, gen. Xzip.<xroq ‘zima, bu r z a ’, gtind. hemantah ‘zima’. Rdzeń *ghei-, ‘zima* rozszerzono w praindoeuropejskim o -m-, co stanowiło podstawę różnych dalszych rozszerzeń przy dużej zmienności wo- Kalizmu: łac. hlems ‘z i m a ’, bimus <*dui-ghimos ‘dwuletni’, lit. g-iegà * z i m a \ stsł, zima, por. gr. x ^ v ‘źnieg ’ < *ghiiom, orra, jlun ‘ts.’. Od nazwy glmmant-, gemmant- ‘zima’ utworzono w języku hetyckim czasownik gemmantarija- ‘zimować’.

Het. hamesh-, hameśhant- ‘wiosna’ łączy się z le. *aues-* świeclć’(ags. Ëastre ‘bogini wiosny ’ < *aues-*Austr5, lit. au sra ‘zo­ rza’) i *ues-r, * ues-n- ‘wiosna' > gr. еар (п.), łac. ver (п.), stsł. vesna, *ues-en-to- ‘ts.’ > stind. vasanta- (m.). Postać sta- roindyjska v asanta- jest najbliższa budową hetyckiemu hameshant-. Hetycki zachował w nagłosie spółgłoskę laryngalną,

utra-coną przez inne języki indoeuropejskie» Pie, -u- w położeniu między samogłoskami przechodzi sporadycznie w hetyckim w —m— .

Het. zet»-, zenant- ‘jesień* pozostaje zapevme w związku z czasownikiem г inna-, zenna- ‘kończyć, zaprzestawać; ńiazczyć’. Czasownik zinna- Roberto Gusmani zestawia ze stind. kginämi, ksinomi ‘niszczę’, gr. <pi>tvu < *<pdivjiw ‘ts.ł. Nie jest to jednak zestawienie pewne, gdyż pominąwszy fakt, że mamy tu jedyny przy­ kład na równanie stind. ks-, gr. het. z- (ts.), następną trudność znajdujemy w tym, iż w rdzeniu hetyckiego czesownika spotykamy zarówno samogłoskę J. Jak e_(3 03. sg. praes. act, zin­ na i lub zennai, 3 os. pl. zlnnanzi lub zennanzl).

Hetycka nazwa dńia ślwat (n.), której w luwijskim odpowiada nazwa boga słońca i dnia Tlwat-, w palajskim Tijaz ‘ts.’, wywo­ dzi się z rozszerzonego o przyrostek -t- pie. * diuo- ‘ dzień ', zachowanego w etind. su-divam ‘piękny dzień’, dive-dive ‘ co d n i a ’, orm. tiy ‘dzień’, łac. triduum ‘okres trzydniowy’ < * tri- -diyom. Rozszerzenie o przyrostek -t- występuje również w sta- roindyjskim, ale przy innym stopniu wokalizmu: dyotate ‘świeci’, dyut-, dyutl- ‘blask*. Podstawą nazwy dnia w Językach indoeuro­ pejskich jest rdzeń *dei-, *dl-, skąd również z przyrostkiem ~n~ utworzono stind. dinaæ ‘dz i e ń ’, stsł. dbn» ‘ts.’.

Het. karuwariwar, kariwarlwar (n.) ‘poranek, rano* wiązać na­ leży z hetyckim przysłówkiem karu ‘wcześniej* i przymiotnikiem karuili- ‘wcześniejszy, dawny*. Benveniste i Gusmani łączą het. karuwariwar ze stind. aarvarï (f.) ‘noc*.

Het. lukzl (3 os. sg. praes. act. czasownika luk-, lukk-)zna­ czy ‘świta, dnieje, jaśnieje’ i wywodzi się z pie. * leuk-, * luk- ‘świecić, światło’, łac. Ш х , gen. lucis ‘światło, dz i e ń ’, lucet ‘świeci, dnieje’, stsł. 1ибъ (m.) ‘promień’, goc. lluhaj) ‘świa­ t ł o ’.

Het. nekuz(z)l (3 os, sg. praes. act. czasownika neku-) zna­ czy ‘zapada wieczór, zmierzcha się*. Od tego samego rdzenia z przyrostkiem -t- utworzono rzeczownik nekut- (c.) ‘wieczór’. Są to formacje praindoeuropejskie *nekeu-tl, *neku-t-, którym w In­ doeuropejskim odpowiada *nek~t- s»*nekto-, zaświadczone jedynie w słowiańskiej nazwie nietoperza, ros. neto-ругь, poi. nieto­ perz. Poza tym spotykamy z barwą samogłoski -o- ie. *nokt-, *nokti- ‘noc*, łac. nox, gen. noctis, goc. nahts, lit. r.aktls, stsł, nostb.

^ et* lapait- (с.) ‘noc1 być może kontynuuje * kspant- < * k^ap-ent-; ie. * K'-sep- (?) ‘noc, ciemność* zaświadczone w stind« kfap* к sapa ‘noc', awest. xsap- ‘ c i e m n o ś ć g r . 4>itya£ (n.) ‘zmrok*. Zestawienie pochodzi od Albrechta Götzego i Holgera Pe~ dersena, Pie. k^ w * k^sp-ent- wydaje nam się jednak mało prawdo­ podobne.

Przechodzimy do wyrazów oznaczających zjawiska klimatyczne* Het, huwant- (c.) ‘wiatr’ stanowi praindoeuropejską formę imiesłowową *H?uuent-, bliską ie. * u ent-o- ‘w i a t r ’, łac. ventus, goc. winds, toch. A want.

Het, vtarSaä ‘deszcz, ulewa1 zestawia się ze stind. yąrsam ‘deszcz, pora dżdżysta gr. Epdt), èépor) ‘rosa*, które pochodzą z *e* *y erso-/*uorso- ‘deszcz, rosa*. Wyraz grecki ma tzw. prote­ tyczną samogłoskę w homeryckim èépat), u Pindara eepoa,cb uważane jest za ślad po laryngalnej. Brak nagłosowego h (hu-) w hetyckim warsa- móże, świadczyć, .że jest to pożyczka z aryjskiego yąrla- ‘deszcz*.

Het. tapassa- (c.) ‘upał, gorączka*, tapasuwąnt- ‘gorączkują- cy ’* tapa3jlja- ‘rozgrzewać, pobudzać’ podejrzane są również o po­ chodzenie z aryjskiego. Wyliczone słowa hetyckie mają dokładne odpowiedniki w staroindyjskim: tapas- (n.) ‘gorąco, upał*, tapas- -vant- ‘gorący », tapas-ya- (med.) ‘umartwiać się cierpieniami*. Podstawę stanowi ie. *tep- ‘grzać, ciepły*, stind. tapatl ‘grze­ je * , łac. tepét ‘jest ciepły*, stsł. toplb‘ciepły*. 4

Het. ekunas * zimny ekunimas ‘chłód* pozostaje w związku ety­ mologicznym z ie. *jLeg- ‘l ó d ’, stir, alg, gen. ega ‘ ts. *, śrkom. yeyn, yen ‘zimny», bret. ien ‘ts. ’ , stisl. jaki (m.)‘kawał lodu, kra ».

II. Drzewa i rośliny

Ogólna praindopuropejska nazwa drzewa i drev/na * deru (n.) za­ chowała się w hetyckim taru (n.) ‘drewno*. Spośród odpowiedników w innych językach indoeuropejskich godzi się wspomnieć stind. da­ ru (n,) ‘drewno », gr. ôopv ‘drzewo, drewno, drzewce, oszczep*, g°c. triu ‘drzewo, drewno*, ang. tree, stsł. drevo, pol-, drzewo. Podobnie jak taru, ważnym terminem odnoszącym się do

pier-w t n e j gospodarki jest pier-wyraz haSduer, halduir (n.) ‘chrust, ga­ łęzie*. Het. has^luer stanowi zapewne rozszerzenie o częsty w praindoeuropejskim przyrostek * -uer/ -yen- pie, *H^e-sd-, ie, *o-ad-o- ‘ga ł ą ź ’, gr. ôçoç, goc. asts ‘ta.*. V tym archaicznym wy­ razie ie. * o--cpie. * £2 ^ stanowiło przyimek w funkcji przed­ rostka» Rdzeń zaś stanowi * -sd- od *sed- ‘siedzieć’ na stopniu za­ niku samogłoski rdzennej.

Het. kalml-, kalmiSana- ‘polano, kawał drewna’, Kalmus- (n.) ‘zakrzywiona laska, lituus, kluka1’ kontynuują pie, * kel-, * kel-m- zachowane także w lit. kélmas ‘pień, kłoda’, prus. kalmus ‘laska’. Od rdzenia * kel-/*kol- pochodzą również polskie wyrazy kół> kołek i - z innym przyrostkiem niż w wyrazach hetyckich i bałtyckich - poi. kłonica < * kol-n-.

Gorzej przedstawia się w hetyckim zachowanie praindoeuropej­ skiego nazewnictwa drzew i roślin, co na pewno nie jest dziełem