Objaśnienie skrótów:
— Kategorie Ministerstwa Pracy i Pomocy Społecznej:
Bezradność... - bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadze
nia gospodarstwa dom owego (w tym rodziny niepełne i wielodziet
ne).
Potrzeba ochrony... - potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi.
Trudności... - trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu kar
nego.
Brak um iejętności... - brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszcza
jącej placówki opiekuńczo-wychowawcze.
Trudności w integracji... - trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy lub ochro
nę uzupełniającą.
Klęska żyw iołow a... - klęska żyw iołowa lub ekologiczna.
— Kategorie Eurostatu:
SG - sytuacja gospodarcza OZ - obrona/sprawy zagraniczne
Mi - mieszkalnictwo Em - emerytury
TP - transport publiczny SZ - służba zdrowia Prz - przestępczość
Cl - wzrost ccn/inflacja Pod - podatki
Bez - bezrobocie Ter - terroryzm Edu - szkolnictwo
Sro - ochrona środowiska Imi - imigracja
Ene - sprawy związane z energią
Zainteresowanie ekspertów problemami społecznymi było definiowane przeze mnie poprzez publikację monografii o tej tematyce. Uznałem, że w tytułach zawie
rających takie słowa, jak: „problem/y” i „społeczny/e” oraz nazwę problemu zo
stała przedstawiona wiedza na temat konkretnego problemu społecznego (bezdom
ności, narkomanii, zanieczyszczenia środowiska itp.). W celu identyfikacji takich monograficznych opracowań przeprowadziłem badanie zawartości książek w dwóch głównych bibliotekach: Bibliotece Narodowej w Warszawie i Bibliotece Jagielloń
skiej w Krakowie. Placówki te są zobowiązane do gromadzenia publikacji w formie
„egzemplarza obowiązkowego”. Mogą jednak istnieć publikacje na temat proble
mów społecznych, posiadające znaczenie i oddziaływanie lokalne, opisujące lokalne problemy społecznej (miejskie, powiatowe), które nie zostały przesłane do bibliotek narodowych. System biblioteczny Biblioteki Jagiellońskiej przedstawił 74 pozycje, o bardzo różnym charakterze, a tym, co je łączyło, było występowanie pewnego problemu (na przykład naukowego, a nie społecznego) lub zjawiska społecznego
(na przykład kryzysu, a nie problemu społecznego). W systemie Biblioteki Narodo
wej znalazłem 22 książki o podobnym statusie. Z tej listy wyłączyłem książki zagra
niczne, publikacje sprzed 1990 roku, monografie poświęcone szczególnym zagad
nieniom, takim jak sprawiedliwość społeczna, ekonomia stosowana czy problemy systemów politycznych (socjalistycznego, kapitalistycznego itp.). Na tej zasadzie wyeliminowałem pracę Tadeusza Cypriana Chuligaństwo wśród młodzieży: problem społeczny i prawny z 1956 roku, prace o nauczaniu i wychowaniu jako problemach społecznych czy problemie alkoholizmu wśród nauczycieli, ponieważ zostały opub
likowane w latach 50. czy 60. XX wieku. Do zbioru prac spełniających kryteria zaliczyłem te napisane po 1990 roku i w sposób bezpośredni nawiązujące w tytule do „problemów społecznych”. Zdecydowaną większość prac napisali socjologowie, chociaż były również pojedyncze publikacje napisane przez pedagogów czy polity
ków społecznych. Wyłączyłem zatem prace na temat pomocy społecznej, patologii społecznej, pracy socjalnej czy wykluczenia społecznego, chociaż często pośrednio traktowały one o formach radzenia sobie przez zbiorowości z tymi problemami. Wy
kluczyłem również prace lekarskie na temat różnych chorób uznawanych przez nich za problem społeczny (choroby alergiczne typu atopowego, alergie i nietolerancje pokarmu czy wady wrodzone u dzieci). Do opracowań na podstawowy temat włą
czyłem dwie książki pod redakcją Jerzego Kwaśniewskiego (2003, 2006), które nie znalazły się na stworzonych przeze mnie listach publikacji zawierających kluczowe terminy „problem” i „społeczny”.
Tabela 2. Porównanie listy problemów społecznych z pracami socjologów
M onografie
3.Czekaj, Gorlach, Leśniak 1996 4.Kurczewski, Cichomski,
Rozdział 4. Problemy społeczne w oglądzie zwykłych ludzi i ekspertów 69
Podatki
Przestępczość Makowski 2008
1. Frieskc, Poławski 1999 2. Frysztacki 2009 3. Królikowska 2006
4. Czekaj, Gorlach, Leśniak 1996 5. Kwaśniewski 2003
Imigracja
Mieszkalnictwo Przymeński 2001 1. Duda 2008 2. Kwaśniewski 2003 Edukacja
Terroryzm
Klimat i energia Matczak 2000 1. Czekaj, Gorlach, Leśniak 1996 2. Kwaśniewski 2003
Mobbing
1. Wylężatek 2000, 2012
Agresywność młodzieży Wolińska 2000 Dezorganizacja rodziny
1. Frieskc, Poławski 1999
2. Czekaj, Gorlach, Leśniak 1996 Przemoc
1. Frysztacki 2009 2. Kwaśniewski 2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie katalogów Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiel
lońskiej
Na podstawie analizy listy monografii okazało się, że autorskie monografie zo
stały przygotowane na temat bezrobocia, przestępczości (korupcji), służby zdrowia i pomocy społecznej (narkomanii i alkoholizmu) i kwestii ekologicznej. Dwie mono
grafie autorskie, które dotyczą innych kwestii (mobbingu w środowisku akademickim i agresywności młodzieży), nie pasują do żadnej z kategorii problemów uwzględnio
nych w badaniach Eurostatu. Ze względu na małą liczbę monografii autorskich, włą
czyłem do zestawienia prace zbiorowe, które zazwyczaj omawiały kilka kwestii spo
łecznych, na przykład problemy rodziny czy ubóstwo. Po uwzględnieniu tych opra
cowań okazało się, że zainteresowanie ekspertów jest wybiórcze. Przede wszystkim podjęli oni badania takich problemów, jak: przestępczość, sytuacja ekonomiczna
(ubóstwo) i dezorganizacja rodziny. Poza uwagą ekspertów znalazły się takie waż
ne problemy społeczne, jak: wzrost kosztów utrzymania i inflacja, emerytury, dług publiczny, podatki, imigracja i terroryzm. Innymi słowy, opinia społeczna wyrażała swoje zaniepokojenie w stosunku do niektórych kwestii społecznych, pozostających poza opracowaniami socjologicznymi (emerytury, podatki, imigracja, terroryzm).
Tematy te były obecne w dyskursie naukowym, lecz zostały poza domeną socjologii.
Stały się natomiast przedmiotem badań i publikacji z zakresu ekonomii, polityki spo
łecznej, demografii czy nauk o bezpieczeństwie narodowym. Posługując się innym językiem, możemy stwierdzić, że socjologowie nie wzięli udziału w konstruowaniu tych zjawisk jako problemowych w dyskursie naukowym lub publicznym.
Zaprezentowane powyżej porównanie zbieżności opinii ekspertów i zwykłych ludzi ma charakter przybliżony. Dotyczy podstawowych publikacji książkowych, pomijając artykuły w czasopismach, raporty badawcze, publikacje rozdawane, a nierozprowadzane poprzez normalną siłę dystrybucyjną, opracowania poświęco
ne problemom społecznym, lecz opublikowane pod tytułem niezawierającym słów
„problem/y” i „społeczne”. Przykładami są książki przedstawiające mapy proble
mów społecznych miast śląskich (Czekaj, Niesporek, Zawartka-Czekaj 2009; Kło
pot, Błaszczyk, Pluta 2010).
Wydaje się, że ten przybliżony - z natury rzeczy - opis sytuacji pozwala na wy
ciągnięcie wniosków.
Po pierwsze, dopasowanie kategorii pojęciowych używanych w badaniach son
dażowych i ośrodkach pomocy społecznej jest sprawą trudną. Alkoholizm i narko
mania to obszary, które są przedmiotem działań profesjonalnych pracowników służ
by zdrowia i pomocy społecznej, ale wiążą się również z przestępczością. Podobnie jest z przemocą w rodzinie - angażuje zarówno pracowników socjalnych, wymiar sprawiedliwości, jak i policję, a czasami również instytucje kame i resocjalizacyjne.
Po drugie, w oczach opinii publicznej kluczowe kwestie społeczne spotykają się z instytucjonalną reakcją państwa. Jest to finansowe zabezpieczenie kategorii do
tkniętych niewydolnością systemu gospodarczo-społecznego, czyli biednych, bez
robotnych, niepełnosprawnych, cierpiących na przewlekłe lub ciężkie choroby oraz uzależnionych od alkoholu i narkotyków. Do tych kategorii został skierowany naj
większy strumień pieniędzy. Najmniejsze środki finansowe zostały przeznaczone na pomoc ofiarom handlu ludźmi i uchodźcom.
Po trzecie, socjologowie poddali badaniom większość kluczowych problemów społecznych. Monograficznych autorskich opracowań było relatywnie mało, lecz prace zbiorowe omawiały większość istotnych kwestii społecznych.
Po czwarte, podobnie jak w badaniach Lauera, problemy rodziny były nadrepre- zentowane w stosunku do opinii publicznej (Miś 2007). Można powiedzieć, że so
cjologowie są wyczuleni na przejawy dezorganizacji rodziny i traktują je z większą uwagą niż zwykli ludzie.
Rozdział 4. Problemy społeczne w oglądzie zwykłych ludzi i ekspertów 71
Po piąte, pewne zjawiska i procesy są konstruowane jako „problemy społeczne”
w świadomości społecznej przez specjalistów z innych dziedzin (na przykład podat
ki, dług publiczny, emerytury), pozostając poza obszarem zainteresowań analitycz
nych lub badawczych socjologów.
Po szóste i ostatnie, istnieje konwergencja pomiędzy opinią publiczną na temat trudności życia zbiorowego a działaniami agend państwa (ministerstwa i ośrodków pomocy społecznej) na rzecz ich rozwiązania. Istnieje również konwergencja mię
dzy opiniami Polaków na ten temat a pracami teoretycznymi i empirycznymi eksper
tów (w tym przypadku socjologów).
0 stopień tej konwergencji i sposoby lepszego dopasowania prac urzędników, badaczy do opinii zwykłych ludzi toczą się (i będą toczyć w przyszłości) dyskusje i spory.
Bibliografia
Abucewicz M., 2012, Narkomania - problem społeczny w perspektywie konstruktywistycznej. War
szawa: Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW.
Czekaj K., K. Gorlach, M. Leśniak, 1996, Labirynty współczesnego społeczeństwa: kluczowe proble
my społeczne w kształceniu pracowników socjalnych, Warszawa: Interart
Duda M., 2008, Bezdomność: trudny problem społeczny, Kielce: Caritas Diecezji Kieleckiej, Wydaw
nictwo Jedność.
Frieske K.W., P. Poławski, 1999, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Kato
wice: „Śląsk” WN.
Frysztacki K., 2009, Socjologia problemów społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Golinowska S., M. Szczur, 1992, Bezrobocie - nowy problem społeczny w krajach dokonujących transformacji systemu gospodarczego i restrukturyzacji gospodarki - materiały międzynarodo
wego sympozjum, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
Kłopot S.W., M. Błaszczyk, J.PIuta, 2010, Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Królikowska J. (red.), 2006, Problemy społeczne w grze politycznej. Warszawa: Wydawnictwo Uni
wersytetu Warszawskiego.
Kurczewski J., M. Cichomski, K. Wiliński, 2 0 10, Wielkie bazary warszawskie: środowisko społeczne, kultura i problem społeczny. Warszawa: Trio.
Kwaśniewski J., 2003, Badania problemów społecznych. Warszawa: Instytut Profilaktyki Społecznej 1 Resocjalizacji UW.
Kwaśniewski J., 2006, Badania problemów społecznych. 2., Warszawa: Instytut Profilaktyki Społecz
nej i Resocjalizacji UW.
Łuczak E., 1995, Narkomania jalco problem społeczny, Olsztyn: Wydawnictwo AR-T.
Makowski G., 2008, Korupcja jako problem społeczny. Warszawa: Trio.
Miś L., 2004, Retoryka sporów i debat wokół bezrobocia, [w:] Zofia Ratajczak (red.), Bezrobocie jako wyzwanie, „Psychologia. Badanie i aplikacje” T. 6.
Miś L., 2005, Hybridization o f Healthcare System. From Healthcare to Medical Services: Changes in Poland in 1998-2005, [w:]: L. Miś (red.). Social and Health Care Problems as seen from Berlin and Cracow, „Zeszyty Pracy Socjalnej” z. X.
Miś L., 2007, Problemy społeczne. Teoria, metodologia, badania, Kraków: Wydawnictwo Uniwer
sytetu Jagiellońskiego.
Miś L., M. Nóżka, M. Smagacz-Poziemska, 201 la. Nasze problemy. Bieda i bezrobocie we współ
czesnym społeczeństwie polskim, Kraków: Universitas.
Miś L., 2011b, „Dzieci ulicy” - na skrzyżowaniu socjologii dzieciństwa i socjologii ulicy. Analiza holistyczna, [w:] K. Frysztacki, M. Nóżka, M. Smagacz-Poziemska (red.), Dzieci ulicy. Procesy marginalizacji i automarginalizacji nieletnich, „Zeszyty Pracy Socjalnej” z. XVI.
Miś L., 2011c, Problem zatrudnienia i bezrobocia na tle innych problemów społecznych, [w:] B. Bal- cerzak-Paradowska, A. Rączaszck (red.), Przestrzenne zróżnicowanie problemów społecznych.
Warszawa-Katowice: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowi
cach, s. 287 -303.
Miś L., 2 0 12b, Edukacja pomocna w ograniczeniu bezrobocia. Programy kształcenia ukierunkowane
go na zatrudnienie w perspektywie globalnej, [w:] Zofia Szarota (red.). Oświata dorosłych wobec jednostek i grup defaworyzowanych. Ku społecznej jedności, Kraków: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Pedagogicznego.
Miś L., K. Ornacka, 1999, Unemployment as a Key Social Problem: A Challenge fo r Social Work, Education, Philanthropy, and Nongovernmental Organizations (Bezrobocie jako najważniejszy problem społeczny: wyzwanie dla edukacji pracowników socjalnych, filantropii i organizacji pozarządowych), [w:] K. Frysztacki (red.), Education fo r New Challenges and Problems fo r So
cial Work and Nongovernmental Organizations. (Praca socjalna, działalność pozarządowa i edu
kacja: nowe wyzwania i potrzeby), „Zeszyty Pracy Socjalnej”, Kraków: Instytut Socjologii UJ.
Miś L., I. Pieklus, 2012a, Polityka penitencjarna w Polsce w świetle doświadczeń zagranicznych, [w:]
D. Kotlorz, A. Rączaszek (red.). Polityka edukacyjna wobec rynku pracy. Studia Ekonomiczne,
„Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” nr 115.
Płonka-Syroka B., T. Srogosz, 2005, Zdrowie i choroba jako problem polityczny i społeczny: medy
cyna w kontekście działań państwa, Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo DiO i Oficyna Wydaw
nicza Arboretum.
Przymeński A., 2001. Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań: Wydaw
nictwo Akademii Ekonomicznej.
Szarota Z., 2012, Wprowadzenie, [w:] Z. Szarota (red.), Oświata dorosłych wobec jednostek i grup defaworyzowanych. Ku społecznej jedności, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pe
dagogicznego.
Szulich P. (red.), 2007, Bezrobocie jako problem społeczny: sytuacja w powiecie tarnobrzeskim w la
lach 2003-2005, Tarnobrzeg: PWSZ im. Prof. Stanisława Tarnowskiego.
Wolińska J.M., 2000, Agresywność młodzieży: problem indywidualny i społeczny. Lublin: Wydawni
ctwo UMCS.
Wylężałek J., 2012, Mobbing uczelniany jako problem społeczny: specyfika, uwarunkowania organi
zacyjne oraz konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo SGGW.