Proces innowacyjny a proces zarządzania technologiami

Tematyka innowacji dotyczy wszystkich sfer procesów wytwarzania. Jest również obecna w zagadnieniach dotyczących zarządzania technologiami, co często wprowadza zamieszanie interpretacyjne, spowodowane utożsamianiem zarządzania technologiami z zarządzaniem innowacjami technologicznymi. Problem wywołuje zazębianie się obszarów obecnych w tematyce innowacji technologicznych, takich jak badania i rozwój, rozwój nowych produktów, komercjalizacja innowacji,

130 O. Pilipczuk, Zarządzanie twórczymi procesami biznesowymi, Informatyka Ekonomiczna, 2012, nr 4(26), s. 94.

131 M. Piotrowski, Procesy biznesowe w praktyce. Projektowanie, testowanie, optymalizacja, Wydanie 2, Helion, Gliwice 2016, s. 352.

132 M.T. Roszak, Zarządzanie…, op. cit., s.39.

133 T. Kasprzak, Integracja i architektury systemów informacyjnych przedsiębiorstw, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000, s. 27.

operacje i produkcja, współpraca technologiczna czy strategia technologiczna. Nakładanie się na siebie tych dwóch zagadnień (zarządzania technologiami oraz zarządzania innowacjami) ma miejsce głównie wtedy, gdy innowacja jest oparta na technologii¹³⁴. W związku z częstym utożsamianiem przez menedżerów procesów zarządzania technologiami z procesami innowacyjnymi, skategoryzowano rutynowe podejście do innowacji, wiążąc je przede wszystkim z wiedzą. W obrębie procesów zarządzania technologiami wyróżniono trzy procesy innowacyjne odnoszące się do zmian cech technicznych: (1) wytwarzanie specjalistycznej wiedzy naukowej i technologicznej z zauważalną rosnącą tendencją wyprzedzania praktyki naukowej przez praktykę technologiczną, (2) przekształcanie wiedzy w działające artefakty, które odzwierciedlają możliwości naukowe i technologiczne, ale nie koniecznie potwierdzają ich praktyczną wykonalność, (3) ciągłe dopasowywanie artefaktów do specyficznych cech zmieniających się technologii powiązanych z wymaganiami użytkowników, otoczenia czy też z procedurami organizacyjnymi¹³⁵. Wiążą się one z potrzebą odpowiedniej koordynacji i integracji wewnętrznych i zewnętrznych źródeł wiedzy oraz przełożenia ich na osiągnięcia praktyczne. Innowacje technologiczne w przedsiębiorstwach definiowane są jako proces uczenia się generujący przepływ nowych kompetencji i umiejętności¹³⁶. Wiedza jest niezbędnym zasobem niematerialnym każdego przedsiębiorstwa. Jest „środkiem trwałym”, który nie zanika w trakcie wykorzystywania, ale się zwiększa i rozprzestrzenia w sposób wprost proporcjonalny do liczby jej użytkowników i częstotliwości stosowania. Stanowi główny czynnik determinujący tworzenie i wdrażanie innowacji, który w połączeniu z innymi zasobami jednostki może prowadzić do wytworzenia innowatorskich rozwiązań technologicznych¹³⁷. Organizacje oparte na wiedzy w sposób świadomy kształtują źródła swojej przewagi konkurencyjnej, której sukces tkwi między innymi w racjonalnym i umiejętnym wykorzystaniu zasobów wiedzy i zasobów wartości niematerialnych, kształtujących wartość rynkową przedsiębiorstwa.

Wydaje się, że głównym standardem definiowania typologii innowacji, jest ten ujęty w podręczniku Oslo. Według autorów podręcznika można wyróżnić cztery główne typy innowacji, a mianowicie innowacje produktowe, innowacje procesowe, innowacje marketingowe oraz innowacje organizacyjne¹³⁸. Innowacja produktowa jest definiowana jako produkt bądź usługa, która jest w znacznej mierze ulepszona. Zakres usprawnień może dotyczyć ulepszeń w zakresie technicznej specyfikacji produktu, jego komponentów lub materiałów, oprogramowania produktu albo cech funkcjonalnych. Innowacja procesowa może stanowić na przykład nową bądź znacznie ulepszoną

134 D. Cetindamar, R. Phaal, D.R. Probert, Technology management as a profession and the challenges ahead, Journal of Engineering and Technology Management, 2016, nr 41, s. 2.

135 K. Pavitt, Innovating routines in the business firm: what corporate tasks should they be accomplishing?, Industrial and Corporate Change, 2002, nr 11(1), s. 131.

136 M. Nieto, Basic propositions…, op. cit., s. 315.

137 A.M. Dereń, Znaczenie wiedzy i innowacji w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2013, nr 299, s. 27.

138 Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data, Wydanie 3, OECD, Paryż 2005, s. 17.

metodę produkcji. Dotyczy usprawnień w technikach wytwarzania, wyposażeniu, czy też oprogramowaniu procesu produkcyjnego. Innowacja marketingowa odnosi się do usprawnień w zakresie projektowania produktu (ang. product design), opakowania, lokowania produktu, jego promocji oraz strategii cenowych. Natomiast innowacja organizacyjna może odnosić się na przykład do wprowadzania usprawnień w miejscu pracy. Należy zwrócić uwagę na fakt, że innowacje produktowe oraz innowacje procesowe są ściśle związane z koncepcją innowacji technologicznych oraz z innowacyjnością procesu technologicznego. Dalsze rozważania będą ogniskowały wokół innowacji technologicznych.

Proces innowacyjny (często odnoszący się do innowacji technologicznych) obejmuje szereg działań przyczyniających się do wytwarzania nowych produktów i usług (innowacje produktowe) lub do wdrażania nowych form produkcyjnych (innowacje procesowe). W związku z tym koncepcję innowacji technologicznej można powiązać z ideą technologii. W literaturze pojawia się zamiennie z takimi określeniami jak zmiana technologiczna, postęp techniczny, rozwój technologiczny, czy po prostu innowacja¹³⁹. Według Grudzewskiego i Hejduk pojęcie innowacji w odniesieniu do przedsiębiorstwa powinno się traktować jako tworzenie lub modyfikowanie procesów, wyrobów, technik i metod działania, które są postrzegane przez daną organizację jako nowe oraz postępowe w danej dziedzinie, prowadzące do zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów będących w jego dyspozycji¹⁴⁰. W ich opinii proces innowacyjny rozpoczyna się etapem identyfikacji istniejącego problemu lub pojawieniem się sprzyjającej okoliczności, a kończy się w momencie wdrożenia innowacji lub ewentualnie jej udoskonalenia.

Relację pomiędzy innowacją a procesem w interesujący sposób zaprezentowali Ota i inni, według których innowacja to przekształcenie produktów, procesów produkcyjnych oraz procesów operacyjnych organizacji, celem dostarczenia korzyści. Można stąd wywnioskować, że innowacja nie jest tylko odkrywaniem czegoś nowego, ale zachodzi poprzez ekonomiczne korzyści dostarczane zarówno przedsiębiorstwom, jak i ich klientom. Pojęcie procesu innowacji definiują natomiast jako zrozumienie etapów każdej innowacyjnej działalności podejmowanej przez przedsiębiorstwo¹⁴¹. Ujęcie to wydaje się być spójne z promowanym przez Komisję Europejską, która postrzega innowacje jako udaną produkcję, asymilację oraz eksploatację nowości na potrzeby społeczno-gospodarcze¹⁴². Kontynuując przyjęty tok rozumowania, w niniejszej pracy innowacja będzie postrzegana jako proces,

139 M. Nieto, Basic propositions…, op. cit., s. 315.

140 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie…, op. cit., s. 36.

141 M. Ota, Y. Hazama, D. Samson, Japanese innovation processes, International Journal of Operations & Production Management, 2013, t. 33, nr 3, s. 277.

142 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Innovation policy: updating the union’s approach in the context of the Lisbon strategy, COM(2003)112, Bruksela 2003, s. 5.

skupiający się nie tylko na tworzeniu nowości per se, ale również dostarczający wymiernych, uchwytnych korzyści.

Zakres procesu innowacyjnego, podobnie jak procesu zarządzania technologiami, zmienia się w zależności od podejmowanego zagadnienia. Z analizy literatury wynika, że ma on określoną strukturę i zazwyczaj obejmuje od trzech do ośmiu etapów. W znaczeniu czynnościowym obejmuje ciąg zdarzeń rozpoczynających się pomysłem, a kończących praktyczną realizacją. Elementy procesu innowacyjnego charakteryzują się jednak dużym stopniem skomplikowania i złożoności, co wynika ze specyfiki innowacji. Ważnym elementem jest umiejętność integracji działalności badawczo-rozwojowej z produkcyjną, pomiędzy którymi powinien następować przepływ nowej wiedzy naukowo-technicznej.

Dodatkowo mamy tu do czynienia (w zależności od źródeł innowacji) ze współpracą pomiędzy różnymi uczestnikami takimi jak uczelnie, przedsiębiorstwa produkcyjne, czy klienci^143,144.

Innowacje technologiczne są generowane przez dwa główne impulsy — technology push (pchanie przez technologię, nacisk technologiczny) oraz market pull (ciągnięcie przez rynek, popyt rynku). Nacisk technologiczny może mieć związek z innowacjami radykalnymi. Stanowi bodziec (wewnętrzny lub zewnętrzny) generujący rozwój nowych produktów lub procesów poprzez potrzebą komercyjnego wykorzystania nowej wiedzy, co może mieć zarówno charakter twórczy, jak i destrukcyjny. Jak zauważyła Pohulak-Żołędowska, wysoki poziom ryzyka i niepewności towarzyszący innowacjom przełomowym powoduje awersję przedsiębiorców do angażowania swoich jednostek w takie formy działalności i zmusza ich do ochrony zysków poprzez zachowania monopolistyczne¹⁴⁵. Technology push nie musi koniecznie uwzględniać badań rynku. Zazwyczaj, proces ten rozpoczyna się od wytworzenia innowacyjnej technologii, która w następnym etapie jest zaadoptowana do produkcji wyrobu. Gotowy wyrób staje się elementem kampanii marketingowej.

Popyt ze strony rynku natomiast ma związek z innowacjami przyrostowymi, dążącymi do zaspakajania potrzeb klientów. Często obejmuje działania prowadzące do tworzenia innowacji pod konkretne zamówienie, co może prowadzić do opracowywania substytutów lub zamienników istniejących rozwiązań. Nieumiejętne skupienie się na jednym z mechanizmów może wprowadzić w przedsiębiorstwie problemy. Z kolei zdolność do wytwarzania innowacji inkrementalnych oraz radykalnych, nazywana jest oburęcznością organizacyjną. Równoważenie działań eksploracyjnych i eksploatacyjnych pozwala przedsiębiorstwom dłużej przetrwać na rynku oraz uzyskać lepsze wyniki finansowe¹⁴⁶.

143 A.H. Jasiński, Model procesowy innowacji: ramy teoretyczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2013, nr 300, s. 68.

144 M. Urbaniak, Budowanie relacji w procesach rozwoju innowacji produktowych, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2017, nr 321, s. 10.

145 E. Pohulak-Żołędowska, Rola państwa w kształtowaniu innowacyjności gospodarek, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, 2018, nr 54(2/2018), s. 103.

146 V. Govindarajan, C. Trimble, Organizational DNA for Strategic Innovation, California Management Review, 2005, t. 47, nr 3, s. 47.

Należy podkreślić, że procesy innowacyjne różnią się istotnie pomiędzy sektorami, głównie ze względu na tempo zmian technologicznych, dostęp do zasobów wiedzy, strukturę organizacyjną oraz czynniki tkwiące wewnątrz organizacji. Niektóre sektory są charakteryzowane poprzez gwałtowne zmiany oraz radykalne innowacje, podczas, gdy inne doświadczają minimalnych zmian. W sektorach wysokich technologii, kluczową rolę w procesach innowacyjnych pełnią działy B+R, podczas gdy pozostałe sektory skupiają się w głównej mierze na zaadaptowaniu wiedzy i technologii. Różnice w aktywności innowacyjnej pomiędzy sektorami wymuszają różne wymagania co do struktury organizacyjnej przedsiębiorstw oraz czynników wewnątrzorganizacyjnych. Przykładem różnic pomiędzy sektorami są chociażby regulacje w zakresie prawa co do własności intelektualnej.

Dziedzina zarządzania innowacjami obejmuje zarówno funkcje dotyczące badań i rozwoju, jak i zarządzania strategicznego. Zdaniem Pelsera, współpraca pomiędzy czynnikiem B+R a funkcją zarządzania strategicznego aktywuje proces innowacji. Odbywa się to poprzez identyfikowanie nowych oraz/lub różnych kombinacji czynników rynkowych, które zbudują przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa, niezbędną do utrzymania jego wiodącej pozycji w branży. Zaangażowanie w badania i rozwój powinno więc obejmować szereg działań i obowiązków, poczynając od zrozumienia technologii progresywnej, poprzez generowanie pomysłów, a skończywszy na opracowywaniu nowych produktów i technologii¹⁴⁷.

W tradycyjnym ujęciu proces innowacji traktowany jest jako ustalona kolejność działań polegających na: (1) generowaniu pomysłów, (2) ich selekcji powiązanej z rozwiązywaniem konkretnych problemów i uzyskiwaniem oryginalnych rozwiązań technologicznych lub wynalazków, (3) rozwoju i wprowadzaniu nowych rozwiązań na rynek oraz ich (4) dyfuzji lub sprzedaży (rozpowszechnianiu w gospodarce)¹⁴⁸. Teoretycznie może on przebiegać według wielu różnych ścieżek, których prawidłowe określenie ułatwi analizę procesu. Jego przebieg w dużej mierze zależy od całej sekwencji decyzji podejmowanych w przeszłości. Przedstawione działania znalazły odzwierciedlenie w różnych modelach procesów innowacyjnych. Pionierem w tej dziedzinie był Utterback, a inni badacze, podobnie jak w modelowaniu procesów zarządzania technologiami, stopniowo uwzględniali dodatkowe elementy, takie jak czynniki organizacyjne, lejek pomysłów, czy wykorzystanie sekwencji etapowo-bramkowej. Tradycyjne modele zarządzania innowacjami koncentrują się jednak na rozwoju nowych produktów^149,150.

Technologie pełnią w przedsiębiorstwie bardzo istotną rolę zarówno w odniesieniu do procesu produkcyjnego, jak i procesu biznesowego. Ich obecność jest warunkiem koniecznym funkcjonowania

147 T.G. Pelser, J.J. Prinsloo, Technology…, op. cit., s. 10.

148 M.S. Salerno, L.A. de Vasconcelos Gomes, D.O. da Silva, R.B. Bagno, S.L.T.U. Freitas, Innovation processes: Which process for which project?, Technovation, 2015, nr 35, s. 61.

149 Ibidem, s. 59.

150 A. Brem, K.-I. Voigt, Integration of market pull and technology push in the corporate front end and innovation management – insights from the German software industry, Technovation, 2009, nr 29, s. 353.

przedsiębiorstwa produkcyjnego, jednakże aby wytworzyć gotowy wyrób, często konieczne jest zaangażowanie kilku technologii, tworzących portfel technologiczny danego przedsiębiorstwa.

W związku z tym, ważne jest zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy wykorzystywanymi technologiami, tak by najbardziej eksploatowane były technologie kluczowe dla instytucji, ale jednocześnie pozostało miejsce na wprowadzanie nowych, mających duży potencjał rozwojowy. Na umiejętny dobór proporcji wpływa postawa innowacyjna przedsiębiorstwa, która bez wątpienia jest źródłem jego przewagi konkurencyjnej. O przewadze decyduje też trafność podejmowanych decyzji na poszczególnych etapach rozwoju technologii. Porównanie etapów rozwoju technologii z procesem przemiany technologii przedstawiono na rys. 2.2.

Rys. 2.2. Etapy rozwoju technologii zestawione z procesem przemiany technologii

Źródło: A.E. Gudanowska, Jak analizować technologie? Wybrane zagadnienia z zakresu metodyki analizy technologii, [w:] R. Knosala (red.), Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, t. 2, Oficyna Wydawnicza

Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2014, s. 130.

Etapy rozwoju technologii obejmują takie fazy jak: (1) generowanie pomysłów na nowe technologie, (2) wdrożenie technologii, (3) stosowanie technologii, (4) rozwój obszarów stosowania technologii, (5) dojrzałość technologii oraz (6) usuwanie technologii. Z etapami tymi bezpośrednio korespondują fazy przemiany technologii, do których należą: (1) pomysł na technologię, (2) technologia nowa/wyłaniająca się, (3) technologia rozwojowa, (4) technologia kluczowa, (5) technologia dojrzała oraz (6) technologia przestarzała¹⁵¹. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że technologie będące w fazie rozwoju, ale już w pełni wdrożone w procesie produkcyjnym, mogą stać się źródłem przewagi

151 A.E. Gudanowska, Jak analizować…, op. cit., s. 130.

GENEROWANIE POMYSŁÓW

konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynku. W chwili, gdy technologia osiągnie dojrzałość (stanie się powszechnie wykorzystywana przez konkurencję), należy rozważyć możliwości związane z modernizacją technologii bądź z jej likwidacją, co spowoduje zakończenie cyklu życia danej technologii.

Procesowy charakter zarządzania technologiami w podmiotach gospodarczych wykazuje duży potencjał badawczy. Można go rozpatrywać zarówno w połączeniu z zarządzaniem procesami innowacyjnymi, jak również z uwzględnieniem tematyki zarządzania procesami biznesowymi. Bardzo interesujące badania nad cyklem życia innowacji przedstawili Milewski, Fernandes i Mount¹⁵². Zdaniem autorów proces zmian technologicznych można zidentyfikować jako jeden z kilku rodzajów procesów innowacyjnych. Określono cztery standardowe fazy procesu zmian technologicznych: tworzenie/

konceptualizację, dostosowanie, przygotowanie oraz montaż¹⁵³. Przeprowadzenie szczegółowych badań doświadczalnych pozwoliło na ukazanie różnic pomiędzy wdrożeniem standardowych rozwiązań technologicznych pochodzących z zewnętrznych źródeł a technologiami opracowanymi od podstaw wewnątrz organizacji. Biorąc pod uwagę kontekst procesów biznesowych, warto zwrócić uwagę na propozycję DeToro i McCabe. Według nich wykorzystanie podejścia procesu biznesowego może ukazać wszechstronny wybór możliwości usprawniania¹⁵⁴, możliwych do zastosowania w badaniach zarządzania technologiami w przedsiębiorstwach.

W literaturze przedmiotu brakuje badań zarządzania technologiami w ujęciu procesowym na poziomie rzeczywistych etapów procesowych. Analiz, które wskazywałyby na pełną identyfikację procesów na poziomie kroków, czy też identyfikacji sekwencji. Nie przeprowadzono takich badań w odniesieniu do branż, a w szczególności w branży obróbki metali. Zastosowanie podejścia procesowego w zarządzaniu technologiami może ukształtować nowy sposób postrzegania tej tematyki.

152 S.K. Milewski, K.J. Fernandes, M.P. Mount, Exploring technological process innovation from a lifecycle perspective, International Journal of Operations & Production Management, 2015, t. 35, nr 9, s. 1316.

153 Ibidem, s. 1320.

154 I. DeToro, T. McCabe, How to stay flexible and elude fads: With business process management, organizations will avoid total allegiance to one approach, Quality Progress, 1997, t. 30, nr 3, s. 57.