PRODUKCJA, KOSZTY I NADWYŻKA BEZPOŚREDNIA UZYSKANA Z UPRAWY OWSA W 2005 ROKU

W rozdziale zaprezentowano analizę porównawczą poziomu produkcji, kosztów bezpośrednich oraz dochodu w postaci nadwyżki bezpośredniej uzy-skanego z uprawy owsa w 2005 roku. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych empirycznych z gospodarstw, które prowadziły tę działalność. Uzyskane wyniki ilustrują zmiany, jakie zaszły w roku 2005 w sferze produkcyjnej i eko-nomicznej owsa, w grupach gospodarstw wyodrębnionych według dwu przyję-tych kryteriów.

Pierwszy sposób grupowania gospodarstw przeprowadzono biorąc pod uwagę poziom nadwyżki bezpośredniej uzyskanej z uprawy 1 ha owsa. W ten sposób wydzielono gospodarstwa:

• najlepsze (tj. 25% gospodarstw z górnym poziomem nadwyżki bezpośredniej),

• średnie (tj. 50% gospodarstw ze środkowym poziomem nadwyżki bezpośredniej),

• najsłabsze (tj. 25% gospodarstw z dolnym poziomem nadwyżki bezpośredniej).

Wyniki jako średnie dla tych grup gospodarstw, przedstawiono na tle średnich wyników dla całej badanej zbiorowości.

Niezależnie przeprowadzono drugie grupowanie, a mianowicie według regionalnego położenia gospodarstw, które uprawiały owies. Wyniki zaprezen-towano dla wyodrębnionych regionów rolniczych (tj. Pomorze i Mazury, Wiel-kopolska i Śląsk, Mazowsze i Podlasie, Małopolska i Pogórze).

W Polsce w ostatnich latach nastąpiły pewne zmiany w strukturze po-szczególnych upraw, zwiększył się np. udział kukurydzy na ziarno, a znacznie zmniejszył udział owsa. Według danych GUS, w roku 2005 owies stanowił tylko 6,5% powierzchni uprawy zbóż ogółem w kraju²². Należy zauważyć, że na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat następowało systematyczne zmniejsza-nie się udziału owsa w strukturze zasiewów – wykres 1.

Powodem takiej sytuacji był głównie znaczny spadek pogłowia koni oraz niekorzystny układ cen zbytu. Ze względu na mniejszą powierzchnię uprawy maleją również zbiory owsa, w ostatnich latach oscylowały one w granicach 5%

zbiorów wszystkich zbóż. W Polsce uprawiana jest tylko forma jara owsa, po-nieważ odmiany ozime mrozoodpornością i zimotrwałością nie dorównują na-wet jęczmieniowi ozimemu. Wyprodukowane ziarno w około 87%

przeznaczane jest na paszę, na materiał siewny (siewy czyste i mieszanki

22 Patrz odnośnik 12 na str. 56.

z jęczmieniem) przeznacza się około 8%, a na cele konsumpcyjne (kasza, płatki) – około 1 %²³. Należy zaznaczyć, że gatunek ten jest jednym z głównych skład-ników mieszanek zbożowych.

Wykres VIII.1 Zmiany udziału owsa w strukturze

zasiewów ogółem oraz w strukturze zbóż ogółem w latach 1970-2005 (dane GUS)

0 4 8 12 16 20 24

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2004 2005

udział w %

w zasiewach ogółem w zbożach ogółem

Z ziarna owsa wyrabia się przede wszystkim płatki oraz w mniejszym stopniu kaszę, mąkę i otręby. Produkty z owsa są bogatym źródłem witamin oraz składników mineralnych, mają dużą wartość odżywczą oraz właściwości dietetyczne, a nawet lecznicze (profilaktyczne). Ziarno pozbawione łuski odzna-cza się wysoką zawartością białka, dużym udziałem aminokwasów egzogennych (lizyna, arginina). Brak w ziarnie glutenu eliminuje je jako produkt do wypieku chleba. Produkty owsiane wykorzystywane są również w farmaceutyce i prze-myśle kosmetycznym, a także w przeprze-myśle chemicznym.

W rolnictwie polskim owies dostarcza nie tylko cennego ziarna paszowe-go i konsumpcyjnepaszowe-go, dużą wartością paszową odznacza się również słoma owsiana. Owies jest także ważną rośliną w płodozmianie, szczególnie w warunkach dużego udziału zbóż w strukturze zasiewów. W płodozmianach silnie wysycanych zbożami lub w monokulturach zbożowych owies pełni rolę fitosanitarną. Jego zaletą jest także dobra konkurencja wobec chwastów.

23 Patrz odnośnik 15 na str. 60.

Charakterystyczną cechą owsa, wyróżniającą go spośród innych zbóż ja-rych, jest jego duże zapotrzebowanie na wodę, zwłaszcza w okresie od strzela-nia w źdźbło do kłoszestrzela-nia. Skutki niedoboru wody w tym okresie, tylko w niewielkim stopniu mogą być zniwelowane dostatkiem wody w następnych fazach rozwojowych. Wymagania termiczne owsa są niewielkie i nieszkodliwe są wiosenne przymrozki. Małe wymagania cieplne umożliwiają jego dojrzewa-nie w rejonach o niższej średdojrzewa-niej temperaturze w okresie lata, np. w rejonach górskich.

Owies należy do roślin silnie reagujących spadkiem plonu ziarna na opóź-nienie terminu siewu. Przy wczesnym siewie korzysta z zimowych zapasów wody w glebie i jest mniej atakowany przez szkodniki i choroby. Zasiew owsa w terminie możliwie najwcześniejszym jest jednym z najważniejszych czynni-ków warunkujących uzyskanie wysokich plonów ziarna. Termin i ilość siewu oraz kwalifikowany materiał siewny decydują o prawidłowym rozwoju roślin i wykorzystaniu przez nie potencjalnych możliwości produkcyjnych²⁴.

Rachunek kosztów i nadwyżki bezpośredniej dla owsa w 2005 roku prze-prowadzono na podstawie danych rzeczywistych pochodzących ze 111 indywi-dualnych gospodarstw rolnych, w których był uprawiany.

Przeciętne w badanym zbiorze gospodarstwo posiadało 73,80 ha użytków rolnych, w tym grunty orne stanowiły 88,8% (tj. 65,60 ha). Były to więc gospo-darstwa obszarowo duże, o średniej a nawet słabej jakości gleb oraz o znacznym udziale – w powierzchni użytków rolnych – trwałych użytków zielonych; śred-nio w badanej zbiorowości stanowiły one 10,8%. Owies był uprawiany na ob-szarze 8,19 ha, a jego udział w powierzchni gruntów ornych wynosił 12,5%.

Należy zauważyć, że udział owsa w strukturze powierzchni zbiorów zbóż ogółem wynosił średnio 17,2% i był prawie identyczny jak pszenicy jarej (17,3%), natomiast znacznie ustępował pod tym względem kukurydzy uprawia-nej na ziarno oraz mieszance zbożowej, których udział wynosił odpowiednio 34,5 i 25,1%.

Według danych GUS, w 2005 roku plon owsa w gospodarstwach indywi-dualnych wynosił 24,4 dt/ha²⁵. W gospodarstwach prowadzących badania dla IERiGŻ-PIB średni plon owsa ukształtował się na poziomie 32,4 dt/ha i w sto-sunku do danych GUS był wyższy aż o 32,8%. Należy zauważyć, że potencjał plonowania owsa jest dość wysoki, a jego porównanie z pozostałymi zbożami jarymi wypada dla owsa korzystnie.

24 Patrz odnośnik 15 na str. 60.

25 Patrz odnośnik 12 na str. 56.

Rozpatrując warunki produkcyjne owsa w grupach gospodarstw (tj. naj-lepszych, średnich i najsłabszych) wyodrębnionych na podstawie poziomu nadwyżki bezpośredniej uzyskanej z 1 ha jego uprawy należy zauważyć, że na najwyższym poziomie (39,9 dt/ha) owies plonował w gospodarstwach najlep-szych, natomiast najniżej (27,3 dt/ha) w gospodarstwach najsłabszych.

W porównaniu do danych GUS dla gospodarstw indywidualnych (24,4 dt/ha), były to wyższe plony, różnica wynosiła odpowiednio 63,5 i 11,9%.

Porównując natomiast wysokość plonu owsa w obrębie trzech wydzielo-nych grup gospodarstw można stwierdzić, że w porównaniu do gospodarstw średnich (30,4 dt/ha), plon w gospodarstwach najlepszych (39,9 dt/ha) był wyż-szy o 31,3%, a w najsłabwyż-szych (27,3 dt/ha) – niżwyż-szy o 10,2%.

Cena sprzedaży ziarna owsa uzyskana przez rolników średnio w badanej zbiorowości gospodarstw wynosiła 29,65 zł/dt. W porównaniu do średniej ceny skupu owsa łącznie z mieszankami zbożowymi w kraju (29,15 zł/dt) była wyż-sza o 1,7%, natomiast w odniesieniu do średniej ceny owsa w obrocie targowi-skowym (37,02 zł/dt) była niższa o 19,9%²⁶.

Rozpatrując warunki cenowe ziarna owsa należy mieć na uwadze, że w 2005 roku sytuacja na rynku zbóż kształtowała się pod wpływem utrzymują-cej się po zbiorach 2004 roku presji podaży ziarna nad popytem, powodując spadek cen zbóż, który zahamowany został dopiero na skutek zmniejszonej podaży ziarna ze zbiorów 2005 roku.

W gospodarstwach najlepszych, średnich i najsłabszych, widoczna jest wyraźna spadkowa tendencja zrealizowanej ceny sprzedaży. Najwyższą cenę za sprzedawane ziarno uzyskali rolnicy w gospodarstwach najlepszych (32,65 zł/dt), natomiast najniższą w gospodarstwach najsłabszych (25,12 zł/dt).

W porównaniu do gospodarstw średnich (29,05 zł/dt) uzyskana cena była odpo-wiednio: wyższa o 12,4% oraz niższa o 13,5%.

Wyniki obliczeń wskazują, że w gospodarstwach pogrupowanych według poziomu nadwyżki bezpośredniej uzyskanej z uprawy 1 ha owsa widoczna jest dodatnia współzależność między jej wysokością a plonem oraz ceną sprzedaży ziarna. Najkorzystniejsze warunki produkcyjno-cenowe owsa odnotowano w gospodarstwach najlepszych, na drugiej pozycji uplasowały się gospodarstwa średnie, a na trzeciej – najsłabsze.

Nadwyżka bezpośrednia, rozumiana jako różnica między wartością pro-dukcji a kosztami bezpośrednimi, zależy również od poziomu poniesionych

26 Skup i ceny produktów rolnych w 2005 r. GUS, Warszawa 2006.

Tabela VIII.1

Liczba badanych gospodarstw

Powierzchnia użytków rolnych [ha]

Powierzchnia gruntów ornych [ha]

Wskaźnik bonitacji gruntów ornych [pkt.]

Powierzchnia uprawy [ha]

Udział w strukturze powierzchni zbiorów ogółem [proc.]

Udział w strukturze zbóż ogółem [proc.]

Plon ziarna [dt/ha]

Cena sprzedaży ziarna (produkt główny) [zł/dt]

Cena sprzedaży słomy (produkt uboczny) [zł/dt]

Ilość Wartość [zł] Ilość Wartość [zł] Ilość Wartość [zł] Ilość Wartość [zł]

WARTOŚĆ PRODUKCJI OGÓŁEM x 1244,21 x 1590,97 x 1170,93 x 960,73

z tego: ziarno [dt] 32,39 960,34 39,92 1303,26 30,41 883,27 27,31 685,97

słoma w obrocie rynkowym [dt] 0,97 4,56 1,95 7,43 0,72 5,31 0,28 0,59

dopłaty x 279,31 x 280,28 x 282,35 x 274,17

Ilość Koszt [zł] Ilość Koszt [zł] Ilość Koszt [zł] Ilość Koszt [zł]

KOSZTY BEZPOŚREDNIE OGÓŁEM x 441,04 x 460,08 x 397,88 x 479,96

Materiał siewny [dt] 1,96 93,04 1,92 93,92 2,06 87,14 1,86 100,16

z tego: własny [dt] 1,27 45,83 1,53 57,01 1,18 38,98 1,11 43,60

obcy [dt] 0,69 47,21 0,39 36,91 0,89 48,16 0,74 56,56

Nawozy mineralne ogółem x 277,87 x 318,17 x 234,74 x 294,78

z tego: azotowe (N) [kg] 62,25 129,43 61,77 130,08 55,83 109,48 71,47 155,83

fosforowe (P₂O₅) [kg] 4,46 9,98 4,33 6,45 6,57 16,47 1,72 4,81

potasowe (K₂O) [kg] 11,05 14,44 10,08 11,84 18,06 24,43 2,52 3,55

wieloskładnikowe x 119,98 x 167,36 x 79,39 x 126,14

z tego: azot (N) [kg] 9,61 17,32 5,88 6,72

Wyniki działalności średnio w gospodarstwach:

111

owsa w wyodrębnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste)

6,62 65,60

0,73

55,20

Produkcja, nakłady, koszty i nadwyżka bezpośrednia uzyskana w 2005 roku z uprawy

Na 1 ha uprawy

pozostałe nawozy mineralne x 0,47 x 0,49 x 0,23 x 0,77

w tym: azot (N) [kg] 0,15 - 0,06 0,42

fosfor (P₂O₅) [kg] 0,01 - 0,02

-potas (K₂O) [kg] - - -

-NPK ogółem [kg] 152,10 274,13 190,17 315,74 126,99 229,91 146,84 291,10

mikroelementy x 3,58 x 1,94 x 4,74 x 3,68

Nawozy organiczne obce [dt] - - - - - - -

-Środki ochrony roślin

z tego: zaprawy nasienne 9,27 5,24 10,52

preparaty chwastobójcze

NADWYŻKA BEZPOŚREDNIA 803,18 1130,89 773,05 480,77

Nakłady pracy ogółem [godz.]

w tym: nakłady pracy własnej [godz.]

Przeciętna efektywność nawożenia brutto [kg]

Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, średnie i najsłabsze przyjęto poziom nadwyżki bezpośredniej z 1 ha uprawy badanej działalności.

Przeciętna efektywność nawożenia brutto - jest to plon wyrażony w kg przypadający na 1 kg NPK.

[-] - oznacza, że dane zjawisko nie wystąpiło.

[x] - oznacza, że wykonanie obliczeń nie było uzasadnione.

25% najsłabszych

0,77 cd. Tabela VIII.1 Wyszczególnienie Średnio w gospodarstwach

uprawiających owies

Wyniki działalności średnio w gospodarstwach:

25% najlepszych 50% średnich

-kosztów. Najwyższe koszty bezpośrednie związane z uprawą owsa poniesione zostały w gospodarstwach najsłabszych – 480 zł/ha. W gospodarstwach najlep-szych wynosiły 460 zł/ha, natomiast najniższe ponieśli rolnicy w wyodrębnionej grupie gospodarstw średnich (398 zł/ha). Najniższe koszty w tych gospodar-stwach wynikały głównie z najniższego poziomu nawożenia, a w związku z tym i wydatków rolników poniesionych na zakup nawozów mineralnych – tabela VIII.1.

W strukturze kosztów bezpośrednich zdecydowanie największy udział miał koszt nawozów mineralnych ogółem, od 59,0% w gospodarstwach średnich do 69,2% – w najlepszych. Udział kosztu materiału siewnego był dość wyrów-nany i zawierał się w przedziale 20,4-21,9%, natomiast środków ochrony roślin – od 10,1% w gospodarstwach najlepszych do 15,0% w średnich. Te składniki kosztów opisują poziom intensywności prowadzonej produkcji. W związku z tym, jakakolwiek zmiana cen w ich obszarze wywiera zdecydowanie silniejszy wpływ na poziom kosztów bezpośrednich ogółem, niż zmiana cen w przypadku pozostałych składników kosztów bezpośrednich, np. regulatorów wzrostu, któ-rych udział w strukturze kosztów bezpośrednich był niewielki (zawierał się w przedziale 0,2-3,8%).

Uzyskane wyniki wskazują, że prowadzony system gospodarowania ce-chuje stosowanie umiarkowanie wysokich dawek nawozów mineralnych. Roz-patrując jednak szerzej gospodarkę nawozową, należy zwrócić również uwagę na efektywność nawożenia, rozumianą jako stosunek plonu do zastosowanej dawki NPK; obie te zmienne wyrażone są w mierniku ilościowym, tzn.

w kg. Spośród wielu czynników determinujących wysoką efektywność nawoże-nia (np. przebieg pogody, warunki glebowe i jej zasobność, odczyn gleby, wa-runki stosowania nawozów, przedplon) szczególne znaczenie ma zrównoważe-nie składników w dawce nawozów. Czynniki te w agrosystemie działają kom-pleksowo, niemniej jednak ich hierarchia jest różna.

Przeprowadzony rachunek wykazał, że na 1 kg zastosowanego nawożenia NPK najwyższy poziom plonu owsa przypadał w gospodarstwach średnich – 23,94 kg, w następnej kolejności uplasowały się gospodarstwa najlepsze – 20,98 kg, a następnie najsłabsze – tylko 18,59 kg.

Prezentowane dane wskazują, że jakość bonitacyjna gleb w gospodarstwach średnich była gorsza w porównaniu do dwu pozostałych zbiorowości, tj gospo-darstw najlepszych i najsłabszych. Ponadto dawka nawożenia NPK była również niższa, mimo to jego efektywność była najwyższa. Należy przypuszczać, że przyczynił się do tego korzystny układ innych czynników działających w agro-systemie.

Na podstawie danych wynikowych zgromadzonych w bazie określono wolumen zbioru, jaki zagospodarowano do końca 2005 roku, tj. sprzedano poza gospodarstwo lub zużyto na paszę dla własnych zwierząt.

Wskaźnik Średnio Gospodarstwa

najlepsze Gospodarstwa

średnie Gospodarstwa najsłabsze wielkość produkcji

towarowej [proc.] 69,7 77,0 63,8 71,8

Wyniki obliczeń wskazują, że w gospodarstwach najlepszych udział pro-dukcji towarowej był najwyższy, wynosił 77,0% i o 13,2 punktu procentowego przewyższał jej poziom w gospodarstwach średnich, w których najmniejsza część produkcji (63,8%) znalazła się w obrocie (rynkowym lub została zużyta w gospodarstwie). Średnio w całej badanej zbiorowości (111 gospodarstw) pro-dukcja towarowa stanowiła 69,7% wielkości zbioru.

Oznacza to, że w gospodarstwach, które – biorąc pod uwagę poziom nad-wyżki bezpośredniej – zakwalifikowano do grupy najlepszych, wielkość zbioru, jaka pozostała na zapasie była najmniejsza (23,0%). Można więc przypuszczać, że w tej zbiorowości uprawa owsa miała charakter towarowy i większość ziarna bezpośrednio po zbiorze została sprzedana na zewnątrz gospodarstwa.

Analizując wyniki produkcyjno-ekonomiczne uprawy owsa w gospodar-stwach najlepszych i najsłabszych, w porównaniu do gospodarstw średnich, w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela VIII.1):

w gospodarstwach najlepszych:

♦ wartość produkcji ogółem – wyższą o 35,9%,

♦ bezpośrednie koszty uprawy – wyższe o 15,6%,

♦ nadwyżkę bezpośrednią – wyższą o 46,3%;

w gospodarstwach najsłabszych:

♦ wartość produkcji ogółem – niższą o 18,0%,

♦ bezpośrednie koszty uprawy – wyższe o 20,6%,

♦ nadwyżkę bezpośrednią – niższą o 37,8%.

Przeprowadzony rachunek wskazuje na duże zróżnicowanie poziomu war-tości produkcji i nadwyżki bezpośredniej między gospodarstwami najlepszymi a najsłabszymi. Było ono odpowiednio 1,7- i 2,4-krotne na korzyść tych pierw-szych. Natomiast bezpośrednie koszty uprawy 1 ha owsa był zbliżone, średnio w grupie gospodarstw najlepszych (460 zł/ha) były niższe tylko o 20 zł w po-równaniu do najsłabszych (480 zł).

Oceniając sytuację ekonomiczną owsa w badanych grupach gospodarstw należy zwrócić uwagę na udział płatności uzupełniającej w wartości produkcji ogółem. Różnica między skrajnymi grupami gospodarstw, a jednocześnie jej udziałem wynosiła aż 10,9 punktu procentowego (w gospodarstwach najlep-szych płatność uzupełniająca stanowiła 17,6%, a w najsłabnajlep-szych – 28,5% warto-ści produkcji ogółem).

Do oceny efektywności uprawy owsa zastosowano również mierniki sprawności ekonomicznej. Ich wyniki w znacznie szerszym aspekcie przedsta-wiają sytuację ekonomiczną tej działalności – tabela VIII.2.

Tabela VIII.2 Mierniki sprawności ekonomicznej uprawy owsa

w 2005 roku (dane rzeczywiste)

Średnio w gospodarstwach:

Koszty bezpośrednie /1 dt produktu głównego [zł] 13,62 11,53 13,09 17,58 Nadwyżka bezpośrednia /1 dt produktu głównego [zł] 24,80 28,33 25,42 17,61 Wartość produkcji (bez dopłat) /1 zł kosztów bezpośred. [zł] 2,19 2,85 2,23 1,43 Koszty bezpośrednie /1 zł nadwyżki bezpośredniej [zł] 0,55 0,41 0,52 1,00 Udział nadwyżki bezpośr. w wartości produkcji ogółem [proc.] 64,6 71,1 66,0 50,0 Nakłady pracy ogółem /1 dt produktu głównego [godz.] 0,32 0,25 0,34 0,39 Wartość produkcji (bez dopłat) /1 godzinę pracy ogółem [zł] 94,46 132,96 87,29 64,58 Nadwyżka bezpośrednia /1 godzinę pracy ogółem [zł] 78,63 114,71 75,94 45,22

Przez efektywność należy rozumieć rezultat prowadzonej działalności, który jest wynikiem relacji uzyskanych efektów do poniesionych nakładów.

W szerszym znaczeniu pojęcie efektywności oznacza najlepsze rezultaty w pro-dukcji po najniższych kosztach.

W gospodarstwach najlepszych wszystkie mierniki przyjęły wielkości naj-korzystniejsze. Oznacza to, że poniesione nakłady materialne jak i nakłady pra-cy zostały wykorzystane w sposób najbardziej efektywny. Uprawa owsa w tych gospodarstwach była najbardziej konkurencyjna względem poniesionych kosztów bezpośrednich. Koszty te liczone na 1 zł nadwyżki bezpośredniej były 2,4-krotnie niższe w porównaniu do gospodarstw najsłabszych. O korzystnej sytuacji świadczy również udział nadwyżki bezpośredniej w wartości produkcji, czyli tzw. stopa nadwyżki bezpośredniej. W gospodarstwach najlepszych była ona najwyższa i wynosiła 71,1%. W odniesieniu do gospodarstw najsłabszych,

w których miernik ten był najniższy (50,0%), różnica wynosiła aż 21,1 punktu procentowego, natomiast 5,1 w stosunku do gospodarstw średnich.

Wyniki mierników obrazujących wydajność pracy jednoznacznie prze-mawiają za tym, że w gospodarstwach najlepszych poniesione nakłady pracy (własnej i obcej) wykorzystano w sposób najbardziej efektywny. Wartość pro-dukcji, a także nadwyżka bezpośrednia przypadająca na 1 godzinę pracy była znacznie wyższa niż w pozostałych grupach gospodarstw (wartość produkcji od 52,3% w stosunku do gospodarstw średnich do 105,9% w relacji do najsłab-szych, a nadwyżka bezpośrednia odpowiednio od 51,1% do 153,7%).

Wyniki produkcyjno-ekonomiczne uprawy owsa poddano również anali-zie w wyodrębnionych regionach rolniczych. Warunki klimatyczne Polski umożliwiają uprawę owsa na terenie całego kraju, jednak znaczenie tego gatun-ku zboża w poszczególnych regionach jest dość zróżnicowane.

Na podstawie danych GUS można stwierdzić, że w 2005 roku region Ma-zowsze i Podlasie – w stosunku do całego kraju – charakteryzował się najwięk-szym udziałem powierzchni zasiewów owsa (48,8%). Znacznie mniejszy udział miał region Pomorze i Mazury – 19,8%. Natomiast powierzchnia zasiewów w regionie Wielkopolska i Śląsk oraz Małopolska i Pogórze była zbliżona, udział w powierzchni zasiewów owsa ogółem wynosił po 15,7%. Należy za-uważyć, że w 2005 roku – w porównaniu do 2004 roku – powierzchnia zasie-wów owsa była większa o 3,7%, wynosiła 539211 ha²⁷.

Dla potrzeb prezentowanej analizy indywidualne gospodarstwa rolne bę-dące w próbie badawczej w 2005 roku pogrupowano według ich położenia re-gionalnego. Zaobserwowano, że w gospodarstwach regionu Pomorze i Mazury, średnia powierzchnia uprawy owsa wynosiła 19,82 ha i była kilkakrotnie więk-sza w porównaniu do pozostałych regionów. W regionie Wielkopolska i Śląsk wynosiła 5,89 ha, natomiast na Mazowszu i Podlasiu oraz w regionie Małopolska i Pogórze była bardzo zbliżona, wynosiła odpowiednio 4,77 i 4,74 ha na 1 gospodarstwo.

Należy zauważyć, że na Pomorzu i Mazurach oraz w regionie Wielkopol-ska i Śląsk gospodarstwa, w których przeprowadzono badania w zakresie eko-nomicznych wyników uprawy owsa, są to gospodarstwa wielkoobszarowe; ob-szar gruntów ornych wynosił odpowiednio 121,92 i 100,41 ha. Ponadto w

27 Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2005 r. GUS, Warszawa 2005.

nie Pomorze i Mazury – w relacji do pozostałych – odnotowano największy udział owsa w strukturze powierzchni zbiorów ogółem (15,6%) oraz strukturze zbóż ogółem (23,0%).

Prezentowane dane wskazują, że najlepsze warunki produkcyjne odnoto-wano właśnie w regionie Pomorze i Mazury. Uzyskany plon (33,9 dt/ha) był o 4,6% wyższy niż średnio w całym badanym zbiorze gospodarstw (32,4 dt/ha), ale aż o 38,9% przewyższał plon owsa uzyskany w gospodarstwach indywidual-nych w kraju (24,4 dt/ha). W regionie Mazowsze i Podlasie oraz Małopolska i Pogórze średni poziom plonu był zbliżony, wynosił odpowiednio 31,5 i 31,0 dt/ha. Najniżej owies plonował w regionie Wielkopolska i Śląsk (29,0 dt/ha), mimo to przewyższał aż o 18,9% średni jego poziom w kraju (24,4 dt/ha) – tabela VIII.3.

Rozpatrując warunki cenowe owsa można zauważyć, że średnia cena sprzedaży uzyskana przez rolników we wszystkich regionach rolniczych była niższa od ceny owsa według GUS w obrocie targowiskowym (37,02 zł/dt), a w regionie Mazowsze i Podlasie (26,99 zł/dt) także od średniej ceny skupu owsa i mieszanek zbożowych (29,15 zł/dt). Najkorzystniejsza sytuacja cenowa wystąpiła w regionie Wielkopolska i Śląsk, uzyskana cena (32,27 zł/dt) zrekom-pensowała najniższy poziom plonu, w efekcie wartość produkcji uplasowała się na drugiej pozycji.

Poziom nadwyżki bezpośredniej uzyskanej z uprawy owsa uzależniony jest również od wysokości poniesionych kosztów. Wyniki obliczeń jednoznacz-nie wskazują, że najwyższe koszty bezpośredjednoznacz-nie pojednoznacz-nieśli rolnicy w regiojednoznacz-nie Pomorze i Mazury (469 zł/ha), co niewątpliwie związane było z najwyższym w tych gospodarstwach poziomem nawożenia owsa (166 kg NPK/ha). Jednak jego efektywność nie była najwyższa, uplasowała się na trzeciej z kolei pozycji, na 1 kg NPK przypadało 20,37 kg plonu ziarna. Natomiast najniższe koszty związane z uprawą owsa odnotowano w regionie Mazowsze i Podlasie (366 zł/ha), najniższe było również nawożenie NPK (124 kg NPK/ha). Przecięt-na efektywność Przecięt-nawożenia brutto, rozumiaPrzecięt-na jako poziom plonu wyrażony w kg przypadający na 1 kg zastosowanego nawożenia NPK, w regionie tym była najwyższa (25,37 kg).

Analizując wydatki rolników poniesione na zakup nawozów mineralnych, największy ich udział w strukturze kosztów bezpośrednich ogółem, odnotowano w gospodarstwach uprawiających owies w regionie Pomorze i Mazury (63,6%)

oraz Małopolska i Pogórze (63,5%). Natomiast największy udział kosztu mate-riału siewnego zaobserwowano w gospodarstwach Wielkopolski i Śląska (26,9%), a kosztu środków ochrony roślin na Mazowszu i Podlasiu (17,2%).

Na podstawie danych wynikowych zgromadzonych w bazie, określono wielkość produkcji towarowej w relacji do zbioru owsa w badanych gospodar-stwach. Poniżej zamieszczono procentowe wskaźniki produkcji towarowej, średnio w całym zbiorze gospodarstw oraz w poszczególnych regionach; dane dotyczą wielkości sprzedaży ze zbioru w 2005 roku.

Wskaźnik Średnio Pomorze

i Mazury Wielkopolska

i Śląsk Mazowsze

i Podlasie Małopolska i Pogórze wielkość produkcji

towarowej [proc.] 69,7 85,4 98,8 57,7 56,6

Wyniki obliczeń wskazują, że w regionie Wielkopolska i Śląsk oraz Po-morze i Mazury zdecydowana większość zbioru owsa znalazła się w obrocie rynkowym, odpowiednio 98,8 i 85,4%. Wolumen ten znacznie przewyższył udział produkcji towarowej średnio w badanej zbiorowości gospodarstw – o 29,1 i 15,7 punktu procentowego. W pozostałych regionach produkcja, jaką rolnicy przeznaczyli na sprzedaż kształtowała się na poziomie 57,7-56,6% wiel-kości zbioru.

W badanej zbiorowości, średnio 30,3% zbioru owsa nie znalazło się w obrocie. Natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie oraz Małopolska i Pogó-rze wolumen produkcji, jaki pozostał w zapasie kształtował się na poziomie 42,3-43,4%. Oznacza to, że część rolników przechowywała zebrane ziarno z zamiarem przeznaczenia go do sprzedaży w terminie późniejszym, ewentual-nie był to zapas na potrzeby prowadzonej produkcji zwierzęcej.

Analizując sytuację ekonomiczną uprawy owsa w poszczególnych regio-nach można stwierdzić, że w 2005 roku najlepsze wyniki uzyskali rolnicy z Pomorza i Mazur. W gospodarstwach zlokalizowanych w tym regionie, po-mimo najwyższych bezpośrednich kosztów uprawy, nadwyżka bezpośrednia jako implikacja wartości produkcji i określonych składników kosztów była naj-wyższa (829 zł/ha). Głównie zadecydowały o tym wyjątkowo korzystne warunki produkcyjne.

Tabela VIII.3