2 Profilaktyka w szkołach
2.3 Wyniki badań
2.3.4 Profilaktyka dla uczniów w wieku 10-13 lat
Ocena nasilenia zachowań ryzykownych uczniów została określona za pomocą skal samoopisowych. Na uwagę zwraca różnica w nasileniu częstotliwości palenia papie-rosów i picia alkoholu, która jest niska w porównaniu z wysokim nasileniem zachowań agresywnych i dręczenia. Analiza zmiany badanych indeksów w pierwszym i drugim po-miarze wskazuje, że nasilenie zachowań ryzykownych zwiększyło się w każdym z bada-nych indeksów (por. Rysunek 1). Największy – dwukrotny wzrost indeksów zaobserwo-wać można w przypadku częstotliwości palenia papierosów (z 0,285 do 0,565) i picia al-koholu (z 0,32 do 0, 629). Indeks częstotliwości zachowań agresywnych i dręczenia rów-nież charakteryzuje się wzrostem, lecz jest on nieznaczny. Znaczący wzrost indeksów częstotliwości palenia papierosów i picia alkoholu znajduje swoje odzwierciedlenie w ogólnym indeksie zachowań ryzykownych.
Rysunek 1. Zmiany w nasileniu zachowań ryzykownych.
Zmiany nasilenia zachowań ryzykownych w podziale na zmienne kontrolowane W celu określenia dynamiki zmian zachowań ryzykownych uczniów w wieku 10-13 lat w ciągu jednego roku uwzględniającej wpływ kontrolowanych w badaniu czynni-ków przeprowadzono jednoczynnikową analizę wariancji z powtórzonym pomiarem.
W przeprowadzonej analizie zmienną zależną było nasilenie zachowań ryzykownych.
Czynnikiem wewnątrzobiektowym był czas (pierwszy i drugi pomiar). Czynnikami mię-dzyobiektowymi były zmienne kontrolowane: rodzaj zajęć, realizator zajęć, liczba działań profilaktycznych i łączny czas realizacji zajęć.
Na ogólny indeks zachowań ryzykownych składała się częstotliwość występowa-nia trzech zachowań: picia alkoholu, palewystępowa-nia tytoniu oraz stosowawystępowa-nia agresji i dręczewystępowa-nia
3,617
120
innych. Przeprowadzona analiza wskazuje, że zmiana nasilenia częstotliwości picia alko-holu zależy od rodzaju działań profilaktycznych i realizatora zajęć. Pozostałe dwie kon-trolowane zmienne liczba działań i czas trwania zajęć nie mają istotnie statystycznego wpływu na zachowania ryzykowne. Podstawowe statystyki przeprowadzonych analiz znajdują się w Tabeli 1.
Tabela 1
Wpływ działań profilaktycznych prowadzonych w szkole na zmiany zachowań ryzykownych
Czyn-nik Zmienna Interakcja: czynnik x czas
F p η2
subst. psychoaktywnych, agresja) 1,939 0,085 0,007
Częstość picia alkoholu 3,965 0,001 0,014
Częstość palenia tytoniu 0,565 0,727 0,002
Częstość stosowania agresji i dręczenia innych 2,135 0,059 0,007
Reali-zator zajęć
Częstość zachowań ryzykownych (stosowanie
subst. psychoaktywnych, agresja) 0,782 0,504 0,002
Częstość picia alkoholu 3,026 0,029 0,006
Częstość palenia tytoniu 0,044 0,988 0,000
Częstość stosowania agresji i dręczenia innych 0,582 0,627 0,001 Liczba
dzia-łań
Częstość zachowań ryzykownych (stosowanie
subst. psychoaktywnych, agresja) 0,215 0,886 0,000
Częstość picia alkoholu 1,144 0,330 0,002
Częstość palenia tytoniu 1,178 0,317 0,002
Częstość stosowania agresji i dręczenia innych 1,040 0,374 0,002 Czas
trwa-nia
za-jęć
Częstość zachowań ryzykownych (stosowanie
subst. psychoaktywnych, agresja) 1,807 0,125 0,005
Częstość picia alkoholu 1,221 0,300 0,003
Częstość palenia tytoniu 1,704 0,147 0,004
Częstość stosowania agresji i dręczenia innych 1,063 0,373 0,003
Rodzaj zajęć profilaktycznych jako moderator zmian w zachowaniach pożąda-nych i niepożądapożąda-nych uczniów
Na średnią częstotliwość picia alkoholu wpływ ma rodzaj prowadzonych zajęć.
Realizacja krótkotrwałych działań profilaktycznych, obejmujących tylko tematyczne go-dziny wychowawcze i lekcyjne prowadzi do zwiększenia częstotliwości picia alkoholu.
Wraz ze wzrostem stopnia standaryzacji i walidacji prowadzonych programów profilak-tyki zmniejsza się wzrost średniej częstotliwość picia alkoholu przez 10-13 latków (por.
Rysunek 2).
121
Rysunek 2. Wpływ rodzaju działań profilaktycznych na częstotliwość picia alkoholu.
Realizator zajęć profilaktycznych jako moderator zmian w zachowaniach pożą-danych i niepożąpożą-danych uczniów
Wyższy poziom natężenia średniej częstotliwości picia alkoholu w rok po pierw-szym badaniu jest niezależny od realizatora działań. Jednocześnie osoba będąca realiza-torem działań wpływa na dynamikę tego wzrostu. Największy wzrost średniej częstotli-wości picia alkoholu przez 10-13 latków wpływ mają nauczyciele jako realizatorzy działań profilaktycznych, a najmniejszy prowadzący spoza szkoły (por. Rysunek 3).
Rysunek 3. Wpływ realizatora działań profilaktycznych na częstotliwość picia alkoholu.
122
Korelaty zmian kontrolowanych czynników osobowościowych i środowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych pod wpływem działań profilaktycznych
W dalszej kolejności przeprowadzono jednoczynnikową analizę wariancji z po-wtórzonym pomiarem dla zbadania dynamiki zmian 32 zmiennych, w analizie pełniących rolę zmiennej wyjaśnianej (lista zmiennych przedstawiona jest w rozdziale 2.1 Cel i me-toda badania). Czynnikiem wewnątrzobiektowym był czas, a czynnikami międzyobiekto-wymi były zmienne kontrolowane: rodzaj zajęć, realizator zajęć, liczba działań profilak-tycznych i łączny czas realizacji zajęć. Istotne statystycznie rezultaty przeprowadzonych analiz znajdują się w tabeli 2.
Tabela 2
Wpływ działań profilaktycznych prowadzonych w szkole na osobowościowe i środowiskowe uwarunko-wania zachowań ryzykownych
Czynnik Zmienna Interakcja: czynnik x czas
F p η2
Rodzaj działań
Udział w zorganizowanych zajęciach pozaszkolnych 4,282 0,001 0,015
Własna aktywność rozwojowa 2,377 0,037 0,008
Aktywność w relacjach z rówieśnikami 2,240 0,048 0,008
Wsparcie od wychowawcy 6,698 0,000 0,023
Reakcje na stres: Typ emocjonalny 3,254 0,006 0,011
Aktywność internetowa: Zaniedbywanie obowiązków 2,944 0,012 0,010
Oceny szkolne 2,840 0,015 0,010
Realizator zajęć
Wsparcie od wychowawcy 2,742 0,042 0,005
BIS-I – Impulsywność 4,646 0,003 0,009
Typ reakcji na stres - sport, twórczość, kultura,
du-chowość 2,802 0,039 0,005
Ocena z zachowania 2,954 0,032 0,006
Liczba działań
Wsparcie od wychowawcy 6,307 0,000 0,012
Wsparcie od nauczycieli 3,534 0,014 0,007
Postawa wobec szkoły 2,869 0,035 0,005
Ocena z zachowania 3,801 0,010 0,007
Łączny czas
Aktywność w relacjach z rówieśnikami 3,315 0,010 0,009
Wsparcie od wychowawcy 4,237 0,002 0,011
Typ reakcji na stres - stosowanie substancji
psychoak-tywnych, agresja 2,892 0,021 0,007
Typ reakcji na stres - sport, twórczość, kultura,
du-chowość 3,306 0,010 0,008
Oceny szkolne 2,378 0,050 0,006
Niżej przedstawiona zostanie analiza istotnych statystycznie interakcji, wyjaśnia-jących największy procent zmienności dla kontrolowanych czynników działań profilak-tycznych.
Rodzaj działań profilaktycznych jako moderator zmian osobowościowych i śro-dowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych
Efekty interakcji rodzaju działań profilaktycznych są istotne statystycznie z sied-mioma osobowościowymi i środowiskowymi uwarunkowaniami zachowań ryzykownych uwzględnionych dwóch pomiarach badania. Rodzaj działań profilaktycznych wyjaśnia
123
korelaty związane z aktywnością podejmowaną przez uczniów (udział w zorganizowa-nych zajęciach pozaszkolzorganizowa-nych, własna aktywność rozwojowa, aktywność internetowa - zaniedbywanie obowiązków), relacjami z innymi (aktywność w relacjach z rówieśnikami, wsparcie od wychowawcy), ocenami szkolnymi, a także związane z cechami psychome-trycznymi (reakcje na stres - typ emocjonalny).
Rodzaj działań profilaktycznych istotnie statystycznie wpływa na zmienność średniej postrzegania wsparcia uzyskiwanego od wychowawcy. W przypadku większości rodzajów działań profilaktycznych następuje zmniejszenie nasilenia średniej odczuwa-nego wsparcia od wychowawcy. Wyjątkiem jest uczestnictwo w działaniach profilaktycz-nych polegających na realizowaniu wyłącznie programów rekomendowaprofilaktycz-nych (por. Rysu-nek 4). Omówiony efekt interakcji wyjaśnia 2,3% zmienności.
Rysunek 4. Wpływ rodzaju szkolnych działań profilaktycznych na wsparcie od wycho-wawcy.
Rodzaj realizowanych programów profilaktyki moderuje udział w zorganizowa-nych zajęciach pozaszkolzorganizowa-nych (por. Rysunek 5). Średnie natężenie udziału w zorganizo-wanych zajęciach pozaszkolnych po upływie roku wzrosło, gdy realizowane były pro-gramy rekomendowane, natomiast średnie natężenie zmniejszyło się w przypadku wszystkich pozostałych rodzajów działań. Omówiony efekt interakcji wyjaśnia 1,5%
zmienności.
124
Rysunek 5. Wpływ rodzaju szkolnych działań profilaktycznych na oceny szkolne.
Realizator działań profilaktycznych jako moderator zmian osobowościowych i środowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych
Osoba realizator działań profilaktycznych jest istotnym statystycznie moderato-rem z cztemoderato-rema osobowościowymi i środowiskowymi uwarunkowaniami zachowań ryzy-kownych uwzględnionych dwóch pomiarach badania, w tym dwóch związanych z ce-chami psychometrycznymi (BIS impulsywność i typ reakcji na stres - aktywny), wspar-ciem od wychowawcy i oceną z zachowania. Wpływ realizatora działań profilaktycznych jest nieznaczny, wyjaśnia mniej niż 1% wariancji.
Wyniki analiz wskazują, że realizator działań profilaktycznych istotnie wpływa na poziom średniego natężenia impulsywności badanych uczniów. Poziom ten wzrasta, gdy realizatorami działań są nauczyciele i prowadzący spoza szkoły, natomiast pozostaje bez zmian w porównaniu do pierwszego badania, kiedy zajęcia prowadzi psycholog lub pedagog szkolny (por. Rysunek 6).
Rysunek 6. Wpływ realizatora działań profilaktycznych na impulsywność.
125
Osoby, które są realizatorami działań profilaktycznych wpływają pozytywnie na oceny z zachowania, jakie otrzymują uczniowie. Średni poziom ocen z zachowania wzra-sta najsilniej, kiedy realizatorami zajęć profilaktycznych są nauczyciele (por. Rysunek 7).
Rysunek 7. Wpływ realizatora działań profilaktycznych na oceny z zachowania.
Liczba działań profilaktycznych jako moderator zmian osobowościowych i śro-dowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych
Liczba działań profilaktycznych istotnie statystycznie wpływa na cztery osobo-wościowe i środowiskowe uwarunkowania zachowań ryzykownych uwzględnione w ba-daniu. Dwa z nich związane są z relacjami uczniów z wychowawcą i nauczycielami, po-zostałe dotyczą postaw uczniów wobec szkoły i oceny z zachowania. Liczba działań pro-filaktycznych wyjaśnia 1,2% zmienności relacji uczniów z wychowawcą, w trzech pozo-stałych korelat siła tego efektu jest nikła (poniżej 0,7%).
Zmiana średniego natężenia wsparcia od wychowawcy po upływie roku różniła się istotnie statystycznie ze względu na liczbę działań profilaktycznych, w których uczest-niczyli uczniowie (por. Rysunek 8). Najmniejsza różnica w natężeniu średnich wiązała się z realizacją jednego lub dwóch działań, a największa była w przypadku realizacji trzech lub czterech działań profilaktycznych.
126
Rysunek 8. Wpływ liczby działań profilaktycznych na wsparcie od wychowawcy.
Na efekt interakcji czasu i wsparcia, jakie uzyskują uczniowie od nauczycieli, wpływa liczba działań profilaktycznych. Średnie natężenie wsparcia od nauczycieli jest niższe po upływie roku niezależnie od liczby działań profilaktycznych. Największa róż-nica w natężeniu średnich obserwowana jest w przypadku realizacji trzech lub czterech działań profilaktycznych (por. Rysunek 9).
Rysunek 9. Wpływ liczby działań profilaktycznych na wsparcie od nauczyciela.
127
Łączny czas realizacji działań profilaktycznych jako moderator zmian osobowo-ściowych i środowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych
Łączny czas realizacji działań profilaktycznych istotnie statystycznie wpływa na pięć osobowościowych i środowiskowych uwarunkowań zachowań ryzykownych uwzględnionych w badaniu, wyjaśniając od 1,2% do 0,6% ich zmienności. Dwa z nich związane są z typem reakcji na stres (stosowaniem substancji psychoaktywnych), dwa ko-lejne dotyczą relacji z rówieśnikami (aktywność w relacjach z rówieśnikami) i z wycho-wawcą (wsparcie od wychowawcy), ostatni związany jest z ocenami szkolnymi.
Łączny czas realizacji działań profilaktycznych w okresie roku dzielącego dwa pomiary pozytywnie oddziałuje na aktywność uczniów w relacjach z rówieśnikami (por.
Rysunek 10). Średni poziom aktywności w relacjach z rówieśnikami najmniejszy był, kiedy działania profilaktyczne trwały najkrócej (do 2 godzin), następnie zwiększył się wraz z wydłużaniem się czasu trwania zajęć, osiągając największą różnicę w natężeniu średnich, kiedy łączny czas realizacji zajęć wynosił między 10 a 30 godzin. Omówiony efekt interakcji wyjaśnia 0,9% zmienności.
Rysunek 10. Wpływ łącznego czasu realizacji działań profilaktycznych na aktywność w relacjach z rówieśnikami.
Zmiany nasilenia wsparcia uzyskiwanego przez uczniów od wychowawcy różniły się ze względu na łączny czas realizacji zajęć profilaktycznych. Wyniki przedstawione na Rysunku 11 pokazują, że wraz z wydłużaniem się łącznego czasu zajęć średnie nasilenie wsparcia od wychowawcy było istotnie niższe. Efekt łącznego czasu wyjaśnia 1,1% wa-riancji wsparcia uzyskiwanego od wychowawcy.
128
Rysunek 11. Wpływ łącznego czasu realizacji działań profilaktycznych na wsparcie od wychowawcy.
Wnioski
Zmiana natężenia zachowań ryzykownych, którego miarą była częstotliwość ich występowania zwiększa się w odniesieniu każdego z badanych rodzajów zachowań. Jed-nocześnie zauważyć należy, że między poszczególnymi rodzajami zachowań ryzykow-nych występuje wyraźna różnica. Palenie papierosów i picie alkoholu występuje wyraźnie rzadziej niż agresja i dręczenie innych. Oznacza to, że sięganie po używki przez uczniów w wieku 10-13 lat jest znacząco rzadsze niż zachowania agresywne.
Badania ujawniają niepokojące zjawisko dynamicznego wzrostu częstotliwości palenia papierosów i picia alkoholu przez uczniów w wieku 10-13 lat. Indeksy tych dwóch zachowań w ciągu roku wzrosły dwukrotnie.
Na zmienność zachowań ryzykownych wpływ mają dwa czynniki związane z re-alizowanymi programami profilaktycznymi, są to: rodzaj działań i realizator. Oba czyn-niki w istotny sposób wpływają na częstotliwość picia alkoholu. Natężenie częstotliwości picia alkoholu przez 10-13 latków zmniejsza się wraz ze wzrostem walidacji i standaryza-cji działań profilaktycznych, których są uczestnikami. Drugim czynnikiem wpływającym na zmianę natężenia częstotliwości picia alkoholu jest realizator działań. Największy wzrost natężenia częstotliwości picia alkoholu występuje, gdy realizatorami działań pro-filaktycznych są nauczyciele, wzrost jest mniejszy, gdy działania prowadzi psycholog lub pedagog szkolny, a najniższy, gdy realizatorami działań były osoby spoza szkoły.
Kontrolowane w badaniu czynniki związane z prowadzeniem działań profilak-tycznych (rodzaj działań, realizator, liczba działań, łączny czas) są istotnymi moderato-rami osobowościowych i środowiskowych korelat zachowań ryzykownych uczniów w wieku 10-13 lat. Podzielić je można na cztery grupy, które mogą być rozpatrywane jako czynniki chroniące i czynniki ryzyka: (1) relacje z innymi stanowiące podstawę dla wspar-cia społecznego, (2) osiągnięwspar-cia szkolne, (2) podejmowane aktywności, (4) cechy indywi-dualne.
Realizacja działań profilaktycznych wpływa na kształtowanie się społecznych re-lacji uczniów z rówieśnikami, nauczycielami i wychowawcami. Przeprowadzone analizy ukazują dwa odmienne wzorce ich występowania. Działania profilaktyczne (ich rodzaj
129
i łączny czas trwania) pozytywnie wpływają na wzmacnianie relacje między uczniami, na-tomiast rodzaj działań, realizator, liczba działań i łączny czas niekorzystnie oddziałują na wsparcie uzyskiwane przez uczniów od wychowawców, a liczba działań również nieko-rzystnie wpływa na wsparcie uzyskiwane od nauczycieli.
Druga grupa korelat zachowań ryzykownych – osiągnięcia szkolne, na którą w badaniu składały się oceny szkolne i oceny z zachowania. Na oceny szkolne wpływ ma rodzaj działań (działania autorskie i te o wyższym poziomie walidacji i standaryzacji) i łączny czas zajęć. Z kolei na oceny z zachowania wpływa realizator działań profilak-tycznych (najsilniej jeśli jest nim nauczyciel) i liczba działań profilakprofilak-tycznych.
Na podejmowaną przez uczniów aktywności pozaszkolną (zorganizowane zaję-cia pozaszkolne i własną aktywność) wpływ ma rodzaj działań profilaktycznych, a w szczególności te działania o wyższym poziomie standaryzacji i walidacji.
Zmienność nasilenia cech temperamentu (impulsywność) i reakcja na stres mo-derowana jest przez trzy cechy działań profilaktycznych: rodzaj działań, realizator zajęć, i ich łączny czas).