Na Opolszczyźnie sytuacja demograficzna jest trudniej-sza niż w pozostałych regionach Polski. Wynika to z faktu, że region od lat czterdziestych XX w. był obszarem, z któ-rego emigrowano. Wyjeżdżała głównie ludność autochto-niczna na stałe lub okresowo w poszukiwaniu pracy do Niemiec. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i otwarciem granic dla pracowników z Polski emigracja stała się popularna jako sposób zarobkowania wśród ludności napływowej. Z Opolszczyzny wyjechało czasowo do pra-cy za granicą w stosunku do liczby mieszkańców regionu najwięcej ludzi z Polski, do 2004 r. aż 12% mieszkańców.
Z danych spisowych z 2002 r. wynika, że za granicą było 100 tys. osób zameldowanych na Opolszczyźnie, w
zdecy-3 Majek R., Czy macierzyństwo przekreśla karierę?, dziennik.pl, http://
gospodarka.dziennik.pl/praca/artykuly/125784,czy-macierzynstwo-prze-kresla-kariere.html, [23.10.2012].
43 - 44 mln. Tak się jednak nie stało. Na początku lat 90. XX wieku trend ten wyraźnie wyhamował. Przyczyn tego zja-wiska można się doszukiwać w zmianach, do jakich doszło w Polsce na początku lat 90. Zmiany ustrojowe i otwarcie granic spowodowało, że nastąpiła zmiana sposobu życia wielu mieszkańców Polski. Podniósł się poziom życia Pola-ków i wiele dóbr stało się powszechnie dostępnych. Zmniej-sza się również w życiu polskich kobiet waga posiadania dzieci, a kobieta świadomie odstępująca od macierzyństwa nie jest już społecznie potępiana. Na niższą dzietność skła-da się kilka czynników. Po pierwsze, pojawienie się skutecz-nej antykoncepcji. Po drugie - wzrost ogólnego dobrobytu i zmiany kulturowe. Perspektywa uwolnienia się od obo-wiązków macierzyńskich i związanych z nimi oboobo-wiązków domowych radykalnie poszerza sferę wolności i czasu wol-nego, które pozwalają otworzyć się na nowy styl życia, jaki oferuje społeczeństwo konsumpcyjne. Trzecim czynnikiem jest wzrost aspiracji emancypacyjnych kobiet, które częściej chcą się kształcić i być niezależne (Szafraniec 2011: 200).
Chęć zdobycia wyższego wykształcenia oraz poświęcenie się karierze zawodowej powodowało odkładanie w czasie decyzji o założeniu rodziny, a zwłaszcza rodzeniu dzieci.
W badaniach prowadzonych przez CBOS, dotyczących aspi-racji młodzieży, jako najważniejszą wartość respondenci wskazują stworzenie szczęśliwej rodziny. Następują jednak zmiany postaw matrymonialnych (późniejsze zawieranie małżeństw, częstsze tworzenie związków kohabitacyjnych, częstsze również życie w pojedynkę) zdają się świadczyć, że aprecjacja życia rodzinnego ma jedynie charakter de-klaratywny.1 Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jedna trzecia Po-laków w ogóle nie zamierza mieć dzieci. Młodych ludzi nie przekonują kampanie, artykuły, programy telewizyjne czy zapowiedzi przeprowadzenia reform. Polska średnia to dzisiaj 120 dzieci na 100 kobiet (aby następowało proste odtwarzanie liczby ludności, każda kobieta powinna urodzić dwoje dzieci). Ponadto kobiety coraz później decydują się na urodzenie dziecka – przeciętny wiek urodzenia dziec-ka w 2009 roku wyniósł 29 lat. Również wiek osób zawie-rających małżeństwo jest coraz późniejszy, co wpływa na zmniejszenie liczby urodzonych w rodzinie dzieci. Główny-mi powodaGłówny-mi takiego stanu rzeczy są: niskie pensje, nie-pewność na rynku pracy oraz brak kompleksowej pomocy ze strony państwa.2 Obecnie zwalnianie po urlopach ma-cierzyńskich czy mówienie wprost, by kobieta zapomniała
1 Odpowiedź p.o. prezesa Rządowego Centrum Studiów Strategicznych z upoważnienia prezesa Rady Ministrów na interpelację nr 9530 w spra-wie niskiej dzietności polskiego społeczeństwa http://orka2.sejm.gov.pl/
IZ4.nsf/main/4A5EE506, [19.10.2012].
2 TVP INFO, http://tvp.info/informacje/ludzie/mlodzi-polacy-nie-chca-dzieci/3798587,[20.10.2012].
dowanej większości pochodzenia niemieckiego. Do tego trzeba dodać 100 tys. osób, które wyjechały z regionu po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Tu zdecydowaną więk-szość stanowi ludność napływowa na te ziemie po II wojnie światowej. Z szacunków Kazimierza Szczygielskiego wynika, że za granicą, na stałe lub czasowo, jest 200 tys. mieszkań-ców Opolszczyzny.4 Obecna sytuacja demograficzna Śląska Opolskiego wskazuje na zarysowu jący się kryzys demogra-ficzny, wyrażający się spadkiem liczby urodzeń i przyrostu naturalnego, starzeniem się społeczeństwa, a zwłaszcza ludności w wieku produkcyjnym, oraz spad kiem przeciętnej wielkości gospodarstwa domowego (Rauziński, Szczygielski 2010: 62).
Wykres 3. Wielkość populacji województwa opolskiego w la-tach 2000 – 2011 (stan w dniu 31 XII)
źródło: Opracowanie własne na podstawie Województwo opolskie, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole 2011, s. 48, GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011.
W wyniku emigracji oraz spadku liczby narodzin popu-lacja Opolszczyzny w ciągu ostatnich dwunastu lat (od roku 2000 do 2011) zmalała z 1 070 598 do 1 016 200 miesz-kańców. Jeśli ten niekorzystny trend się utrzyma, to w roku 2035 liczba mieszkańców Opolszczyzny według prognoz demograficznych GUS, zmniejszy się do niespełna 900 tys.
Ta niekorzystna tendencja będzie kreować mało atrakcyjny wizerunek w oczach inwestorów. Problemem może oka-zać się nie tylko malejąca liczba mieszkańców, ale również struktura wiekowa ludności. Wzrost liczby osób w wieku emerytalnym, spadek liczby młodzieży i ludzi w wieku pro-dukcyjnym może stać się poważnym problemem w rozwoju województwa opolskiego. Konsekwencje tak poważnego zwiększenia się liczby ludności w wieku poprodukcyjnym będą wielorakie. Przede wszystkim wzrośnie obciążenie ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku niepro-dukcyjnym, co będzie miało wpływ na sytuację finansową w sferze zaopatrzenia emerytalnego i rentowego.
4 Kuglarz A., Młodzi wyjadą do Niemiec i już nie wrócą, Wyborcza.biz, 2011-01-31,http://m.wyborcza.biz/biznes/1,106501,9027350,Mlodzi_
wyjada_do_Niemiec_i_juz_nie_wroca.html, [5.01.2013].
Wykres 4. Prognoza ruchu naturalnego i migracyjnego ludno-ści na terenie województwa opolskiego w latach 2008-2035
źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Znacznie powiększy się zapotrzebowanie na usługi w sferze służby zdrowia i opieki społecznej. Zwiększy się zapotrzebo-wanie na miejsca w specjalistycznych szpitalach, domach starców i hospicjach (Jelonek 2006: 433). Zagrożone może być nawet istnienie województwa opolskiego ze względu na niezdolność regionu do absorpcji inwestycji i słabnące wskaźniki ekonomiczne.
Wykres 5. przedstawia wielkość emigracji z obszaru województwa opolskiego i imigracji na teren Opolszczyzny na przestrzeni ostatnich lat. Od roku 2003 zmniejszała się liczba emigrantów, aż do roku 2005, kiedy nastąpiło odwró-cenie trendu i wzrost liczby emigrantów, co było rezulta-tem przystąpienia Polski z dniem 1 maja 2004 roku do Unii Europejskiej. Pojawiły się wówczas możliwości podjęcia legalnej pracy zarobkowej w wybranych krajach Unii. Wiel-ka Brytania i Irlandia stały się miejscem docelowym nowej fali emigracji zarobkowej nie tylko ze względu na możli-wość podjęcia w tych krajach legalnej pracy, ale również ze względu na fakt znajomości języka angielskiego.
Wykres 5. Wielkość emigracji i imigracji na terenie wojewódz-twa opolskiego w latach 2003- 2010
źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W ten sposób dla wszystkich mieszkańców regionu otworzyła się możliwość zarobkowania poza Polską. Po
1 070 598
2000 2002 2005 2007 2008 2009 2010 1011
2009 38 100 651 1 028 079 2 868 871 4 626 468 2009
2010 2015 2020 2025 2030 2035
emigranci
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wykres 6. Łączna liczba osób, które wyjechały z Opolszczyzny lub osiedliły się na Opolszczyźnie w latach 2003-2010 (narastająco)
źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Przez wiele lat krajem docelowym emigracji z woje-wództwa opolskiego były Niemcy. Wraz ze wstąpieniem do Unii Europejskiej i otwarciem nowych rynków pracy, tym razem dla wszystkich, pojawiły się nowe popularne kierunki emigracji. Do najbardziej popularnych należą, oprócz Nie-miec, takie kraje jak: Wielka Brytania, Irlandia i Holandia.
Młodzi ludzie często odrzucają uczestnictwo w lokalnym rynku pracy. Brak pracy, niskie zarobki, a także chęć prze-życia przygody, nauki języka, poszerzenia swojej wiedzy, to podstawowe czynniki skłaniające młodych ludzi do podej-mowania decyzji migracyjnych. Masowe migracje młodych, mimo że przyczyniają się do podnoszenia poziomu życia, bogacenia, to jednak tak licz ne stanowią wielokrotnie pod-kreślane niebezpieczeństwa dla rozwoju regionu, którego rozwojowi zagrażają procesy starzenia się mieszkańców, a tym samym ograniczają jego innowacyjność i przedsię-biorczość. Wydaje się, że obecnie sta nowią podstawową strategię na dalsze życie przyjmowaną przez młode poko-lenie (Sołdra-Gwiżdż 2010: 45-46).
Wykres 7. Kraje docelowe emigracji z woj. opolskiego w la-tach 2003-2010
źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
okresowym wzroście w roku 2005, po roku 2006 następuje powrót do trendu spadkowego liczby osób emigrujących.
Tabela 1. Imigracje do woj. opolskiego w latach 2003 - 2010 (wg kraju poprzedniego pobytu)
Kraj po-przedniego
pobytu
Lata
Ra-2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 zem
Niemcy 536 633 667 585 730 551 586 424 4712
Irlandia 1 1 3 11 20 24 49 29 138
Zjednoczone 21 21 15 20 27 32 31 15 182
Inne 82 118 84 76 104 76 84 82 706
Razem 686 853 862 831 1086 889 1010 726 6943
źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Choć liczba emigrantów spadła, wciąż więcej osób opuszcza Opolszczyznę niż do niej przybywa. Co ciekawe większość imigrantów w latach 2003-2010 przyjechała z Niemiec, co obrazuje tabela 1. Może to świadczyć o tym, że wracają osoby w wieku emerytalnym, które otrzymują świadczenia w Niemczech i postanowiły powrócić do miej-scowości, z których przed laty wyjechały. Nasilenie się po-wrotów osób w wieku emerytalnym mogło nastąpić dopie-ro po przystąpieniu Polski do Unii Eudopie-ropejskiej, co wynika z faktu, że wiele osób tylko część swojego okresu zatrud-nienia odbywało na terenie Niemiec, natomiast lata pracy w Polsce zostały uznane przez niemieckie instytucje i nali-czono świadczenia w taki sposób, jakby ten okres również był przepracowany w Niemczech. Strona niemiecka brała na siebie ciężar wypłaty tych świadczeń pod warunkiem, że stałe miejsce zamieszkania takiego emeryta znajdowało się na terenie Niemiec lub innego kraju Unii Europejskiej. Po-nieważ Polska jest obecnie członkiem Unii, emeryci mogą korzystać z prawa swobodnego osiedlania się na terenie całej Unii, w tym również Polski, bez ryzyka utraty części świadczeń.
Inną grupę stanowią osoby, które osiągnęły sukces za-wodowy lub finansowy, zdobyły doświadczenie i zdecydo-wały się na powrót do Polski w celu założenia własnej dzia-łalności gospodarczej. Dla wielu osób przyczyną powrotu stała się również chęć zaopiekowania się starszymi i często już niedołężnymi rodzicami, których funkcjonowanie bez wsparcia ze strony dzieci byłoby bardzo trudne.
Wyjechali 2003 2004 2005 2006 2007
z opolskiego 3414 3444 3358 3662 3872
emigranci 4381 3829 3414 4792 4385
Razem 7795 7273 6772 8454 8257
2003 2004 2005 2006 2007
migracje do opolskiego 2874 3023 2725 2825 3127
imigranci 686 853 862 831 1086
migracje z opolskiego 3414 3444 3358 3662 3872
emigranci 4381 3829 3414 4792 4385
2003 2004 2005 2006 2007
osiedliło się 3560 3876 3587 3656 4213
wyjechało 7795 7273 6772 8454 8257
5000
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
osiedliło się wyjechało
Irlandia 3 10 18 135 112
Holandia 59 105 102 168 184
Wielka Brytania 17 21 145 772 361
Stany Zjednoczone 63 60 62 77 70
Razem 4381 3829 3414 4792 4385
Polska jest członkiem Unii Europejskiej od 1 maja 2004
4381
W rezultacie powyższych zjawisk nie powstają w re-gionie nowe miejsca pracy, co skłania kolejne grupy miesz-kańców do poszukiwania zatrudnienia za granicą (Heffner 2008: 157). Rozwój regionalny jest procesem w znacznym stopniu zależnym od aktywności i kreatywności społeczno-ści lokalnej oraz jej samorządowej reprezentacji. Źródłem takiej aktywności jest uświadomienie sobie przez społecz-ność lokal ną własnych możliwości w zakresie formułowania i rozwiązywania lo kalnych problemów. Rozwój regionalny jest zatem wyrazem poszukiwa nia niezależności i autonomii oraz tożsamości regionalnej (Strahl 2006: 19).
W ostatnich latach narasta również proces migracji wewnątrz województwa opolskiego. Miejscem docelowym jest stolica województwa – Opole, co jest spowodowane m.in. lepszymi możliwościami zatrudnienia w Opolu niż w małych miejscowościach województwa. Również dostęp do różnych usług komunalnych, instytucji kultury, a przede wszystkim do opieki zdrowotnej. W związku z problemami finansowymi służby zdrowia, w małych miejscowościach coraz trudniej o opiekę medyczną na odpowiednim pozio-mie. Z tego powodu wiele osób w wieku emerytalnym de-cyduje się na zamieszkanie w większym mieście, np. Opolu, by mieć dostęp do opieki medycznej. Innym powodem ta-kich decyzji jest fakt, że dzieci coraz częściej wyjeżdżają do pracy za granicą, co powoduje, że rodzice będąc już w za-awansowanym wieku wolą sprzedać dom, którego utrzy-manie w dobrym stanie wymaga dużo pracy oraz wiąże się z kosztami i przenieść się do mieszkania w nowym aparta-mentowcu, gdzie wszelkie prace związane z bieżącym utrzy-maniem należą do obowiązków administratora. W konse-kwencji powoduje to wyludnianie się mało atrakcyjnych, ze względu na warunki życia, obszarów województwa, zwykle oddalonych od głównych szlaków komunikacyjnych wsi, na rzecz większych miast, a zwłaszcza Opola.