Do prac nad digitalizacją zgłosili się (zachęceni uprzednio przez opiekuna roku – dra Jacka Tomaszczyka) studenci II roku informacji naukowej i bibliotekoznawstwa UŚ. Od marca do maja 2006 zdigitalizowali 40% katalogu, czyli ok. 140 tys. kart. Pozostałe zostały zeskanowane do końca roku przez bibliotekarzy BUŚ, Biblioteki Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska oraz praktykantów. W sumie na serwerze znalazło się ok. 350 tys. obrazów kart z 432 szuflad katalogu.
Do skanowania kart użyto dwóch skanerów marki Fujitsu fi-5750c. Skanowano pojedyn-czo każdą kartę, która zapisywana była formacie tiff, w odcieniach szarości, w rozdzielpojedyn-czości 300 dpi. Techniczną pieczę nad katalogiem sprawował Mariusz Tomaszewski, który kopiował pliki, zmniejszając je tak, aby karta uzyskała 550 pikseli szerokości, a następnie konwertował do formatu jpg, z zachowaniem kopii zapasowej w formacie tiff. Początkowo pliki zapisywane były z zachowaniem podziału szufladkowego. Po konwersji na format jpg, ustanowiono nowe zakresy literowe.
W międzyczasie karty były przeglądane pod kątem czytelności uzyskanych obrazów i w miarę potrzeby były skanowane ponownie lub poprawiane w programie graficznym.
Do administrowania zestawem kart opublikowano moduł umożliwiający dodawanie, usu-wanie i zastępousu-wanie ich w serwisie. Dla zapewnienia bezpieczeństwa, dostęp do niego chro-niony jest za pomocą systemu logowania dającego się uruchomić wyłącznie z konkretnych komputerów (ochrona po numerze IP). Moduł ten posiada funkcje „prostego” dodawania i usu-wania plików z poziomu przeglądarki internetowej. Dla zachousu-wania odpowiedniej kolejności wyświetlania następuje wtedy przenumerowanie plików na serwerze.
Trochę inaczej działa funkcja „Zastąp”. Używając jej zapisujemy aktualnie wyświetlany plik na dysku twardym komputera, następnie przeprowadzamy redakcję karty (np. zamaza-nie sygnatury książki, która została zagubiona). Wreszcie poprawiona karta zastępuje jej zamaza- nie-aktualną wersję.
W 2007 przystąpiliśmy do prac nad digitalizacją alfabetycznego katalogu kartkowego Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, który obejmował informacje o tych książkach i czasopis-mach, które nie zostały jeszcze opracowane w zintegrowanym systemie bibliotecznym PROLIB.
Koordynacją prac nad tym projektem zajęła się Aneta Drabek. W skanowanie zaangażowany był przede wszystkim zespół Oddziału Udostępniania Zbiorów i Informacji Naukowej. Mo-gliśmy też liczyć na pomoc koleżanek z Oddziału Gromadzenia, Uzupełniania i Opracowa-nia Zbiorów. Praca wykonywana była na 4 skanerach jednocześnie, dlatego udało się ją prze-prowadzić rekordowo – w ciągu 2 miesięcy zgromadziliśmy cyfrowe obrazy ok. 270 tys. kart.
Oprócz wykorzystywanych wcześniej skanerów Fujitsu używane były również 2 nowe skane-ry książkowe Avision FB6000E.
Rys. 1. Katalog kartkowy bibliotek specjalistycznych
Rys. 2. Katalog kartkowy bibliotek specjalistycznych – moduł admini-stratora
Projekty digitalizacyjne w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego
W drugim etapie, podobnie jak w przypadku katalogu bibliotek specjalistycznych, obra-zy kart były pomniejszane i konwertowane, a następnie sprawdzane i – w razie konieczności – poprawiane. Na studentów powracających w październiku z wakacji czekał, już nie papierowy, ale wirtualny katalog kartkowy BUŚ dostępny dla wszystkich korzystających z Internetu.
Na początku część czytelników była niezadowolona z tych zmian, ale nowa forma kata-logu, a przede wszystkim jego ogólna dostępność, zyskała powszechną aprobatę. Wykorzysta-nie katalogu stale wzrasta, co bardzo łatwo można zauważyć analizując zamówienia na książki z tego zbioru. Pod każdym obrazem karty znajduje się link „Zamów tę pozycję”, który przeno-si do specjalnego formularza, który jest swego rodzaju elektronicznym rewersem.
Rys. 3. Katalog kartkowy Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego
Wypełnienie wszystkich obowiązkowych pól (sygnatury, tytułu dokumentu, numeru karty bibliotecznej, nazwiska i imienia czytelnika) oraz kliknięcie w przycisk „Zamawiam” powodu-je wysłanie zamówienia do magazynu. Funkcja ta stanowi znaczne ułatwienie. Do tej pory
czy-telnik musiał odwiedzić bibliotekę, przejrzeć katalog, wypełnić tradycyjny rewers, a następnie czekać na realizację, bądź też na odpowiedź z magazynu, że książka jest wypożyczona. Nowa funkcja pozwala na zamówienie książki o dowolnej porze i z dowolnego komputera, a oprócz tego po zalogowaniu do katalogu elektronicznego czytelnik otrzymuje informację, że doku-ment czeka na niego w wypożyczalni.
Rys. 4. Formularz zamówienia książki z katalogu kartkowego
W BUŚ informacja o czasopismach rozproszona była w czterech niewielkich katalogach usytuowanych w różnych miejscach, dlatego też podjęto decyzję o zeskanowaniu tych kata-logów oraz ich włączeniu do katalogu alfabetycznego. W ten sposób do końca stycznia 2008 udało się zgromadzić w jednym miejscu informacje o zbiorach wydawnictw zwartych i cią-głych BUŚ.
Projekty digitalizacyjne w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego
Dodać należy, iż katalog jest stale poprawiany. W Bibliotece trwa retrokonwersja, więc usuwane są karty książek, których opisy trafiły do katalogu elektronicznego; nanoszone są też zmiany na podstawie protokołów ubytków, a także poprawiane inne zauważone błędy.
Skanowanie katalogu było ważnym projektem przeprowadzonym w Bibliotece. Wykorzy-stując doświadczenie nabyte przy nim podjęliśmy próby skanowania książek. Pierwszymi zeska-nowanymi publikacjami były książki z Oddziału Zbiorów Specjalnych, których cyfrowe kopie miały być udostępniane czytelnikom. Natomiast oryginały, często w bardzo złym stanie, trafi-ły do bezkwasowych pudełek. Początkowo bytrafi-ły one umieszczane na stronie WWW Biblioteki w plikach pdf stworzonych z zeskanowanych obrazów poszczególnych stron. Jednakże ta for-ma prezentacji nie była wygodna, ponieważ pliki były duże i niezależnie od tego, którą stronę czytelnik życzył sobie oglądać, musiał pobrać całość na dysk komputera. Poza tym liczba pub-likacji rosła i coraz trudniej było wyszukać, czy nawet przejrzeć umieszczone na stronie doku-menty. Konieczne było znalezienie innego rozwiązania eliminującego utrudnienia.
Na początku czerwca 2006 podjęliśmy współpracę z Biblioteką Śląską, której efektem jest Śląska Biblioteka Cyfrowa (ŚBC). Działa ona na mocy porozumienia podpisanego w 2006 (20 VII) przez Uczestników-Założycieli, czyli Uniwersytet Śląski oraz Bibliotekę Śląską. Pro-jekt jest otwarty, może do niego przystąpić każda instytucja, której bliskie są cele działania ŚBC i która podpisze „Porozumienie o współtworzeniu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej”. Do koń-ca czerwkoń-ca 2008 przystąpiły do projektu 33 instytucje. Są wśród nich (oprócz Uczestników-Za-łożycieli) uczelnie państwowe, uczelnie niepaństwowe i największe biblioteki publiczne woje-wództwa śląskiego oraz 2 instytucje z wojewoje-wództwa opolskiego.
Celem działania ŚBC jest internetowa prezentacja publikacji związanych ze Śląskiem, na-ukowego dorobku regionu oraz materiałów dydaktycznych. Wszystkie publikacje udostępnio-ne są bezpłatnie. Każdy uczestnik projektu we własnym zakresie reguluje kwestię ochrony praw autorskich, czyli albo publikuje materiały twórców zmarłych przed co najmniej siedemdzie-sięcioma laty, albo podpisuje z właścicielem praw autorskich stosowną umowę, dzięki której tekst może być umieszczony w ŚBC. Każdy z uczestników ŚBC zachowuje prawa do cyfrowej publikacji i decyduje o okresie jej udostępniania.
Prace nad ŚBC koordynuje Kolegium Naukowe oraz Zespół Koordynacyjny. Siedmiooso-bowy Zespół Koordynacyjny wykonuje i nadzoruje bieżącą realizację zadań wspólnych i zadań Uczestników-Założycieli ŚBC. Koordynatorem stałym z ramienia Uniwersytetu Śląskiego jest Ane-ta Drabek. Kolegium Naukowe składa się z przedsAne-tawicieli instytucji naukowych, które podpisały Porozumienie. Zadaniem Kolegium jest doradzanie i opiniowanie w zakresie ogólnych kierunków rozwoju cyfrowych kolekcji o charakterze naukowo-badawczym, edukacyjnym i dydaktycznym.
Rys. 5. Śląska Biblioteka Cyfrowa
Projekty digitalizacyjne w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego
Śląska Biblioteka Cyfrowa działa wykorzystując program dLibra przygotowany przez ze-spół programistów Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. W połowie 2007 ukazała się wersja 3.0 dLibry. Dzięki temu, iż większość polskich bibliotek cyfrowych oparta jest na tym oprogramowaniu, biblioteki te (w tym również ŚBC) tworzą krajowy system biblio-tek cyfrowych, co umożliwia sprawne wyszukiwanie informacji we wszystkich cyfrowych księ-gozbiorach jednocześnie. Warto dodać, że wyszukiwanie można przeprowadzać także za po-mocą ogólnie znanych wyszukiwarek internetowych (np. Google), gdyż opisy publikacji ŚBC są przez nie indeksowane.
Strony ŚBC wyposażono w kilka języków; wersję polską i angielską, a ponadto w trzy nowo przygotowane – czeską, niemiecką oraz francuską; tłumaczenia wykonali pracownicy Biblioteki Śląskiej oraz Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego. Obcojęzyczne interfejsy z pewnoś-cią ułatwiają poruszanie się i wyszukiwanie informacji przez czytelników, którzy nie znają ję-zyka polskiego. Specjalnie dla ŚBC zostało zaprojektowane oryginalne logo. Autorką projektu jest Aleksandra E. Adamczyk z BUŚ.
Rys. 6. Logo ŚBC zaprojektowane przez Aleksandrę E. Adamczyk
Publikacje umieszczane w ŚBC przydzielane są do specjalnie utworzonych kolekcji tema-tycznych. Są to:
• Dziedzictwo kulturowe, czyli najcenniejsze i najciekawsze zabytki przechowywane na Ślą-sku. Umieszczane są tutaj nie tylko książki, ale również stare druki, rękopisy, ulotki, gra-fika, pocztówki i fotografie.
• Materiały dydaktyczne i naukowe, wśród których znaleźć można podręczniki, skrypty, czasopisma naukowe, prace doktorskie oraz inne materiały przydatne w procesie dydak-tycznym.
• Miscellanea, czyli materiały związane z religią, a także judaika i masonika.
• Regionalia prezentujące dokumenty dotyczące Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego oraz Kre-sów Wschodnich.
• Zbiory bibliofilskie. Kolekcję tę tworzą wydawnictwa związane z ruchem bibliofilskim.
Śląską Bibliotekę Cyfrową znaleźć można w Internecie pod dwoma adresami: www.sbc.org.pl oraz www.digitalisilesia.eu).
Digitalizacja zbiorów bibliotecznych to nie tylko skanowanie i umieszczanie przetworzo-nych dokumentów w Internecie; składa się nań wiele czynności niezbędprzetworzo-nych do właściwej ar-chiwizacji. W BUŚ powstał regulamin, w którym wszystkie te czynności zostały scharaktery-zowane i przyporządkowane do działu odpowiedzialnego za ich wykonanie.
Na obieg dokumentu przeznaczonego do digitalizacji składają się wymienione poniżej działania.
1. Typowanie dokumentów do digitalizacji:
• wybór dokumentów do digitalizacji,
• sprawdzenie czy wytypowany dokument nie ma swego odpowiednika cyfrowego w innej polskiej bibliotece cyfrowej lub nie jest przygotowywany przez Bibliotekę Śląską lub inną instytucję współtworzącą ŚBC,
• akceptacja listy wytypowanych książek,
• sprawdzenie stanu technicznego książki i podjęcie decyzji w jaki sposób książka powin-na być zdigitalizowapowin-na i czy nie jest konieczne jej uprzednie zabezpieczenie,
• współpraca z bibliotekami specjalistycznymi w celu współtworzenia kolekcji „Dziedzi-ctwo kulturowe” (kompletowanie publikacji wielotomowych, wyszukiwanie egzemplarzy w lepszym stanie technicznym itp.),
• ustalenie kolejności w jakiej powinny być digitalizowane publikacje i przekazanie ich do Oddziału Gromadzenia, Uzupełniania i Opracowania Zbiorów.
2. Opis formalny i rzeczowy:
• przygotowanie opisu formalnego i rzeczowego do katalogu elektronicznego BUŚ oraz do katalogu NUKAT,
• przygotowanie haseł przedmiotowych (wg języka haseł przedmiotowych) oraz słów klu-czowych na potrzeby Śląskiej Biblioteki Cyfrowej.
3. Digitalizacja dokumentu:
• ponowne sprawdzenie czy wytypowany dokument nie ma swego odpowiednika cyfrowe-go w innej polskiej bibliotece cyfrowej,
• dodanie opisu do publikacji planowanych,
Projekty digitalizacyjne w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego
• skanowane dokumentu,
• obróbka graficzna zeskanowanego dokumentu, • zapisanie dokumentu w formacie djvu,
• przygotowanie miniatury okładki lub strony tytułowej, • umieszczenie publikacji w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej,
• sporządzenie kopii zapasowej przygotowanego dokumentu i umieszczenie go na serwerze.
Publikacje umieszczane przez Bibliotekę w ŚBC podzielić można na trzy grupy.
Pierwszą z nich stanowią zbiory własne Biblioteki. Są one digitalizowane według opisane-go wcześniej wzorca. Warto dodać, że na kształt kolekcji cyfrowej BUŚ wpływ mają i czytelni-cy, którzy przekazują sugestie i propozycje bezpośrednio, e-mailowo, albo za pośrednictwem forum internetowego1. Jeśli tylko nie ma przeszkód związanych z prawem autorskim, propo-zycje te realizowane są w pierwszej kolejności.
Druga grupa zbiorów, to książki i czasopisma publikowane w Wydawnictwie Uniwersy-tetu Śląskiego. Zgodnie z podpisaną między Biblioteką a Wydawnictwem umową wersje elek-troniczne publikacji przekazywane są bibliotekarzom, którzy umieszczają je w ŚBC opatrując materiały odpowiednim opisem. Obecnie (czerwiec 2008) w ŚBC znaleźć można następujące czasopisma: „Chowanna”, „Romanica Silesiana”, „Folia Philosophica” i „Neophilologica” oraz cztery wydawnictwa zwarte. Każda publikacja opatrzona jest logo Wydawnictwa.
Trzecia grupa publikacji umieszczana w ŚBC, to prace doktorskie. W myśl obowiązujące-go od 8 grudnia 2006 roku Zarządzenia Rektora2 autor pracy doktorskiej może udzielić licen-cji na „rozpowszechnianie pracy poprzez publiczne udostępnianie pracy w wersji elektronicz-nej w sieci Internet w domenie us.edu.pl oraz w innych serwisach internetowych, tworzonych z udziałem Uniwersytetu Śląskiego”.
Śląska Biblioteka Cyfrowa działa od zaledwie półtora roku, a już do stycznia 2008 docze-kała się już ponad 6 tysięcy publikacji i ponad 2 milionów wirtualnych czytelników.
Według stanu na koniec maja 2008 Uniwersytet Śląski umieścił w ŚBC 701 publikacji łącz-nie; w tym: Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego – 507 (razem z 66 doktoratami) i Wydawnictwo
1 Biblioteka 2.0 – Forum społeczności czytelników i bibliotekarzy cyfrowych [online]. Katowice, 2007–2008 [dostęp: 2008-01-19]. Dostępny w World Wide Web: http://forum.biblioteka20.pl/.
2 Zarządzenie nr 57/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r., Rektora Uniwersytetu Śląskiego w sprawie publicznego udostępniania niepublikowanych prac dyplomowych i rozpraw doktorskich zgromadzonych w Archiwum Uniwer-sytetu Śląskiego oraz rozpraw doktorskich zgromadzonych w Bibliotece UniwerUniwer-sytetu Śląskiego [online]. Katowi-ce: Uniwersytet Śląski, 2006-12-13 [dostęp: 2008-01-19]. Dostępny w World Wide Web: http://www.us.edu.pl/
uniwersytet/prawo/tekst/zarz200657.html.
Uniwersytetu Śląskiego – 204. Razem daje blisko 100 tys. stron. Publikacje BUŚ zostały odsło-nięte prawie 14 tys. razy, a Wydawnictwa ponad 6 tys. razy.
Rys. 7. Opis książki w ŚBC
Najczęściej przeglądanymi publikacjami, zarówno spośród tych umieszczonych przez UŚ, jak i w ogóle wszystkich publikacji w ŚBC są: Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte… Johanna Georga Knie, wydana we Wrocławiu w 1845 (do tej pory pub-likacja odnotowała blisko 12 tys. wejść), Schlesien: eine Landeskunde für das deutsche Volk. T. 2, Landschaften und Siedelungen Ferdinanda Hirta, Wrocław 1911 (ponad 8 tys. wejść) i Handbuch für die Provinz Schlesien, Wrocław 1876 (ponad 4,6 tys. wejść). Najczęściej przeglądanym dokto-ratem (ponad 4,7 tys. wejść w niespełna 9 miesięcy) jest Rekonstrukcja wzorów zachowań kon-sumpcyjnych wśród kobiet na przykładzie województwa śląskiego autorstwa Doroty Nowalskiej-Kapuścik przygotowana pod przewodem prof. Kazimiery Wódz. Dane te zmieniają się jednak bardzo szybko. Przybywa czytelników, którzy coraz częściej sięgają po tę formę prezentacji wiedzy.
Projekty digitalizacyjne w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego
Rys. 8. Opis artykułu z czasopisma publikowanego przez Wy dawnictwo UŚ
Od podjęcia pracy nad pierwszym projektem digitalizacyjnym minęły 3 lata. W tym cza-sie udało się przygotować cyfrową prezentację katalogu bibliotek specjalistycznych oraz ka-talogu alfabetycznego BUŚ. Wypełniona została istotna luka informacyjna. Do tej pory opisy większości zbiorów BUŚ wydanych przed 1995 przeglądać można było osobiście w Bibliotece.
Obecnie każdy czytelnik może wyszukać potrzebne dane oraz zamówić poszukiwaną książkę bez konieczności wychodzenia z domu.
Upowszechnianie publikacji w ramach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej umożliwiło udostęp-nienie ich szerokiemu gronu czytelników oraz zapewniło ich ochronę przed zniszczeniem.
Obecnie trwają prace nad przygotowaniem projektu udostępnienia cyfrowych wersji pub-likacji studentom z dysfunkcją wzroku, a także nad stworzeniem odrębnej Biblioteki Cyfro-wej Uniwersytetu Śląskiego.
A b s t r a c t
The article is devoted to the digitalization projects ran in the University of Silesia Library in 2006–2007.
First project is scanning traditional card catalogues. For two years, there have been placed on the Uni-versity of Silesia Library servers pictures of the card catalogues of the UniUni-versity specialist libraries and alphabetical catalogue. Searching the cards is possible thanks to specially designed program. Second project is Silesian Digital Library – the effect of cooperation of the University of Silesia and Silesian Li-brary as well as 33 institutions from Silesian and Opole voivodeship. In Silesian Digital LiLi-brary there are placed digital copies of publications stored in the collections of collaborated institutions. For 1,5 year the University of Silesia has placed more than 700 publications i.e. almost 100 000 pages.