Proponowany model racjonalnego stylu wyjaśniania zdarzeń

Źródło: opracowanie własne

4.3.2. Tworzenie dzieciom warunków do wzbudzania pozytywnej

motywacji

Prezentacja tej propozycji działania składanej nauczycielom zostanie poprzedzona krótką charakterystyką sposobów radzenia sobie ze stresem, zadań mistrzowskich, jako propozycji przewartościowania pozytywnego oraz sposobów jej wzbudzania pochodzących z terapii akceptacji i zaangażowania.

Koncepcje radzenia sobie ze stresem

Philip Zimbardo (1999, s. 500–501) twierdzi, że skuteczne metody radzenia sobie ze stresem polegają na zmianie naszych ocen stresorów i naszych samospełniających się przekonań o daremności stosowanych przez nas sposobów radzenia sobie z nimi. Musimy znaleźć inny sposób myślenia o danej sytuacji, o naszej roli w niej i o atrybu-cjach przyczynowych, których dokonujemy w celu wyjaśnienia niepożądanego wyni-ku. Dwa sposoby psychicznego radzenia sobie ze stresem to zmiana oceny charakte-ru samych stresorów oraz restcharakte-rukturyzacja procesów poznawczych odnoszących się do naszych reakcji stresowych. Uczenie się innego sposobu myślenia o pewnych stre-sorach, innego ich określania lub wyobrażania ich sobie w mniej groźnym (być może nawet zabawnym) kontekście – oto formy zmiany oceny poznawczej, które mogą zredukować stres.

Wielu badaczy na podstawie modelu przedstawionego przez Lazarusa tworzy-ło koncepcje radzenia sobie ze stresem. Jak piszą Heszen i Sęk (2010, s. 717) zwykle zakłada się, że aktywna postawa w obliczu stresu i podejmowanie wysiłków w celu jego przezwyciężenia jest korzystniejsza niż postawa bierna, czy rezygnacja z działa-nia. Zaznaczają jednak, że wyniki badań nad efektami radzenia sobie, zdają się tej te-zie przeczyć. Bowiem najbardte-ziej jednoznaczny rezultat to pozytywny związek po-między intensywnością radzenia sobie, a nasileniem negatywnych emocji (Carver, Scheier 1994; Folkman, Moskowitz 2004 całość za Heszen i Sęk 2010), zwłaszcza gdy radzenie sobie było ukierunkowane na emocje (Ben-Zur 2005 za: Heszen, Sęk 2010). Jednym z proponowanych wyjaśnień takiego stanu rzeczy jest koncepcja kosztów ra-dzenia sobie (Schönpflug, Battman 1988 za: Heszen i Sęk 2010). Zgodnie z jej założe-niami jednostka podejmując zadanie radzenia sobie, podejmuje wysiłek, wydatkuje zasoby, a więc obciąża się dodatkowo, co w konsekwencji nie wywołuje zmiany sytu-acji stresowej, a może doprowadzić nawet do jej pogorszenia.

Ilustracją tego założenia może być koncepcja radzenia sobie Normana Endlera i Jamesa Parkera (1990 za: Siudem 2005). Wyodrębnili oni trzy różne style radze-nia sobie ze stresem tj. skoncentrowany na zadaniu, skoncentrowany na emocjach oraz skoncentrowany na unikaniu. Styl skoncentrowany na zadaniu to radzenie sobie ze stresem, polegające na podejmowaniu działań zaradczych, a więc wysiłków zmie-rzających do rozwiązania problemu poprzez poznawcze przekształcenia (myślenie o problemie i możliwych rozwiązaniach) lub próby zmiany sytuacji. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że jednostka musi podjąć wysiłek, w sytuacji gdy tak napraw-dę czuje, że brakuje jej zasobów. Styl skoncentrowany na emocjach charakteryzuje się takimi zachowaniami w sytuacji stresowej, jak: koncentrowanie się na sobie i wła-snych przeżyciach emocjonalnych (złości, poczuciu winy i napięciu), myślenie ży-czeniowe, fantazjowanie. Działania podejmowane w ramach tego stylu mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową, choć w rze-czywistości mogą prowadzić do efektów odwrotnych. Zasadniczo bowiem, uwaga skoncentrowana jest na emocjach negatywnych, a myślenie życzeniowe czy fantazjo-wanie to nic innego jak wysiłek w postaci próby zmiany własnego myślenia o sytu-acji, bądź poznawczego oderwania się od niej, co w efekcie może prowadzić do jesz-cze większej ilości natrętnych myśli. Styl skoncentrowany na unikaniu jest natomiast stylem charakterystycznym dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują ten-dencję do angażowania się w czynności zastępcze. Jeśli są nimi alkohol, środki odu-rzające, czy inne używki nie wydaje się dziwne, że zasoby ulegają wyczerpaniu.

Choć adaptacyjna rola pozytywnych emocji była już opisywana we wczesnych koncepcjach Lazarusa i współpracowników (Lazarus i in. 1980 za: Heszen, Sęk 2010, s. 710), to aż do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia ich znaczenie nie budziło zainteresowania w badaniach nad stresem. Heszen i Sęk piszą, że to Folkman

(1997) zaproponowała rozszerzenie modelu Lazarusa o emocje pozytywne. W wyni-ku dalszych badań Folkman i Moskowitz (2000 za: Heszen, Sęk 2010) zaprezentowały nowe spojrzenie na sytuację stresową, twierdząc, iż nawet w negatywnych sytuacjach po pierwsze mogą pojawiać się pozytywne emocje, a po drugie mogą odgrywać one znaczną rolę w procesie radzenia sobie ze stresem. Ich źródła zostały określo-ne jako pozytywokreślo-ne przewartościowanie, radzenie sobie skoncentrowaokreślo-ne na proble-mie oraz kreowanie pozytywnych zdarzeń i nasycanie zwykłych zdarzeń pozytyw-nym afektem.

Pozytywne przewartościowanie polega na takim poznawczym przekształceniu

sytuacji stresowej, aby ukazała się w lepszym świetle. Może to być potraktowanie zdarzenia jako okazji do osobistego rozwoju, nabywania mądrości, doceniania ży-cia, świadomości tego, co jest w nim ważne, umacniania wiary i duchowości oraz poprawy stosunków z innymi. Radzenie sobie skoncentrowane na problemie wy-daje się ograniczone, wtedy gdy źródła stresu nie da się opanować. Jednak chodzi tu o znalezienie obszarów poddających się kontroli, tak by one stały źródłem pozytyw-nych emocji. Działanie winno być więc ukierunkowane na cel, który wzmacnia po-zytywnie, a nie na niekontrolowane źródło stresu. Natomiast nasycanie zwykłych

zdarzeń pozytywnym afektem jest ukierunkowane na poprawę stanu

emocjonalne-go, poprzez kreowanie pozytywnych zdarzeń, które pozwalają na czasowe opuszcze-nie obszaru objętego stresem. Może to być celowo wykreowana aktywność taka jak na przykład spotkanie z kimś bliskim, rozrywka, ale także czerpanie pozytywnych doznań z codziennych czynności, co wiąże się z ich przewartościowaniem (Folkman, Moskowitz 2000 za: Heszen, Sęk 2010).

Pozytywne przewartościowanie – zadania mistrzowskie

Carol Dweck (1986 za: Maruszewski i in. 2008), która badała reakcje uczniów na suk-cesy i porażki zauważyła, że niepowodzenia rozbijają emocjonalnie tych uczniów, którzy chcieli osiągnąć cel po to, by zdobyć przewagę nad innymi. Rywalizacja może być mobilizująca, ale nie może być celem samym w sobie. Ważne jest zatem tworze-nie dzieciom warunków sprzyjających traktowaniu nauki jako działania, które po-zwala im się rozwijać, zdobywać nowe umiejętności ważne teraz lub w przyszłości. Trzeba pomóc im zrozumieć, że ich mózg jest jak mięsień, który można trenować. Nie powinny wierzyć w zgubny dogmat, że zdolności są wrodzone i nic nie można zmienić.

Dweck (1986, za: Maruszewski i in. 2008) dzieli zadania na ukierunkowane na mistrzostwo (ang. mastery goals) oraz zadania ukierunkowane na wykonanie (ang.

performance goals). Martin Maehr (1989, za: Maruszewski i in. 2008) stworzył listę

konsekwencji związanych z wyborem jednej z przedstawionych opcji. Każda z tych opcji implikuje inne sposoby postrzegania sukcesu, sensu działania oraz zadowolenia

z siebie. Sukces w zadaniach mistrzowskich to rozwój, poprawa jakiejś sprawności, a istotą podejmowanych działań jest wysiłek i przedsiębiorczość. W tym wypadku zadowolenie z siebie wynika z uzyskanego postępu, rozwoju, zdobycia nowej umie-jętności. Natomiast w zadaniach wykonaniowych sensem działania jest bycie lep-szym od innych, tak więc działanie ukierunkowane jest na pokonanie przeciwników, a samozadowolenie przynosi zwycięstwo. Można by uznać, że taki sposób myśle-nia jest odbiciem wiary w to, że życie jest grą o sumie zerowej czyli, że sukces moż-liwy jest tylko kosztem porażki innych. Oba style myślenia o zadaniach ilustruje ry-cina 4.12. Zadania ukierunkowane na mistrzostwo Chcę być kompetentny, chcę zyskać wiedzę i umiejętności Zadania ukierunkowane na wykonanie Chcę być postrzegany jako kompetentny, chcę być lepszy od innych Cele