Propozycje doktryny

Przed zaprezentowaniem prac Komisji Kodyfikacyjnej oraz przyjętej w wyniku jej działań wersji instytucji warunkowego zawieszenia wykonana kary ujętej w kodeksie karnym z 1932 roku, wspomnieć należy o pracach wybitnych przedstawicieli polskiej nauki prawa karnego, którzy jeszcze przed powołaniem Komisji podjęli się dzieła zaprezentowania propozycji kształtu nowego kodeksu karnego, w tym o dość oryginalnej propozycji części ogólnej kodeksu karnego, opracowanej przez A.

Mogilnickiego oraz E.S. Rappaporta w 1916 r.⁸¹

Propozycja zawierała połączenie rozwiązań prawa karnego materialnego, procesowego, wykonawczego, spraw nieletnich i przekroczeń (wykroczeń – uwaga moja), czyli dziedzin co do których istnieje obecnie tendencja wyodrębniająca i specjalizacyjna w zakresie regulacji.

Propozycja posługiwała się pojęciem zawieszenia wyroku, umieszczonego w rozdziale II zatytułowanym: „O zbrodniach i występkach”⁸². Obydwaj autorzy nie byli zgodni co do wszystkich szczegółów uregulowania. A. Mogilnicki w art. 27 zaproponował, że: „jeżeli sąd uzna, że oskarżony, który spełnił przestępstwo po raz pierwszy, nie jest, ze względu na jego charakter i okoliczności czynu, niebezpieczny dla

78 Ibidem, s. 516-521.

79 Zob. E. Krzymuski, O uwolnieniu warunkowem i o warunkowych wyrokach skazujących (dokończenie), GSW 1889, nr 36, s. 570-571.

80 Ibidem.

81 A. Mogilnicki, E.S. Rappaport, Projekt Kodeksu Karnego dla Ziem Polskich, Warszawa 1916.

82 Ibidem, s. 20.

Strona | 25 ogółu, sąd może [obok uwolnienia od odpowiedzialności, skazania na areszt lub grzywnę albo na areszt i grzywnę razem – uwaga moja] orzec zamknięcie w więzieniu, twierdzy lub areszcie i zawiesić wykonanie wyroku na czas od lat 3 do 5. (…) Artykuł niniejszy może mieć zastosowanie i do skazanych z powodu zbrodni lub występku po raz drugi:

1) jeżeli od chwili wykonania lub umorzenia kary [po korzystnym upływie okresu próby – uwaga moja], orzeczonej skutkiem poprzedniego przestępstwa, upłynęły terminy przedawnienia (…) [odpowiadające uregulowaniu w art. 101§1 k.k. – uwaga moja]; albo też

2) jeżeli przestępstwo nie jest zbliżone do spełnionego poprzednio, a przytem oskarżony nie odbywał jeszcze kary więzienia.”⁸³

E.S. Rappaport przedstawił następujące brzmienie tegoż artykułu: „Jeżeli oskarżony, który spełnił występek po raz pierwszy, zasługuje na szczególne względy, sąd może: [obok skazania na areszt lub grzywnę, lub na areszt i grzywnę razem – uwaga moja] orzec zamknięcie w więzieniu, twierdzy lub areszcie i zawiesić wykonanie wyroku na czas od lat 3 do 5. (…) Artykuł niniejszy może mieć zastosowanie i do skazanych z powodu występku po raz drugi:

1) jeżeli od chwili umorzenia lub wykonania kary, orzeczonej skutkiem poprzedniego występku, upłynęło lat 5, albo też

2) jeżeli występek nie jest zbliżony do spełnionego poprzednio, a przytem oskarżony nie odbywał jeszcze kary więzienia.”⁸⁴

Zgodnie natomiast autorzy w art. 28 wskazali okoliczności, „które mogą wpływać na szczególne złagodzenie wyroku w myśl art. 27”, w tym między innymi zawieszenie jego wykonania. Były nimi:

„a) młody wiek oskarżonego, nie przenoszący w chwili spełnienia przestępstwa lat 24;

b) wywołanie przestępstwa przez postępowanie osoby, przeciwko której bezpośrednio lub pośrednio zostało skierowane;

c) spełnienie przestępstwa w stanie częściowego zamroczenia świadomości, wywołanego przez przejściowy stan chorobliwy, szczególne rozdrażnienie, środek upajający i t. p., o ile zamroczenie nie było spowodowane rozmyślnie przez sprawcę lub za jego zgodą celem umożliwienia lub ułatwienia spełnienia przestępstwa;

d) przekroczenie granic obrony koniecznej lub stanu wyższej konieczności;

e) rozkaz przełożonego w zakresie czynności, należących do jego kompetencji;

f) dokonanie przez sprawcę, niezwłocznie po spełnieniu przestępstwa i z własnej inicjatywy, czynów, skierowanych ku odwróceniu lub złagodzeniu skutków spełnionego przestępstwa.”⁸⁵

Żaden z projektów nie wymagał od sprawcy pozytywnej prognozy kryminologicznej, kładziono natomiast nacisk na dotychczasową karalność sprawcy, a także odbywanie przez niego w przeszłości kary więzienia. Podstawą zawieszenia w projekcie A. Mogilnickiego było ustalenie stopnia niebezpieczeństwa dla społeczeństwa. Miał on być oceniany na podstawie charakteru sprawcy i okoliczności

83 Ibidem, s. 20.

84 Ibidem, s. 21.

85 Ibidem, s. 21-22.

Strona | 26 czynu. Równie ogólnie, odnośnie przesłanki zawieszenia wypowiadał się E.S.

Rappaport, który przyjmował możliwość zawieszenia w stosunku do sprawcy zasługującego na „szczególne względy”. Dawał tym samym sądowi dużą swobodę przy ocenie podstaw zawieszenia. Z drugiej strony sformułowanie to podkreślało wyjątkowość tej instytucji.

Nie można zapomnieć o Projekcie Kodeksu Karnego Polskiego z 1918 r.⁸⁶ autorstwa E. Krzymuskiego, w którym zawarto instytucję zawieszenia wykonania kary.

Umiejscowiona została ona w rozdziale V projektu zatytułowanym: „Wymiar kary”.

Przepis artykułu 57 stanowił:

1. „§1. Sąd z uwagi na okoliczności łagodzące, wskazane w artykule poprzednim, nietylko będzie mógł, przy wymiarze kary, zejść do jej najniższej granicy ustawowej, ale także będzie mocen, skoro uzna, że dla powstrzymania sprawcy od dalszych przestępstw nie potrzeba kary, orzec zawieszenie wykonania kary na przeciąg pewnego w wyroku mającego być oznaczonym okresu próby, wszakże tylko o tyle, o ile chodzi co najwyżej o karę za występek nie ponad trzy miesiące więzienia, tudzież o ile skazaniec nie był jeszcze sądownie karany na wolności surowiej, niż ośmiodniowym aresztem za przekroczenie.

2. §2. Okres próby ma rozpoczynać się od prawomocności wyroku, a ciągnąc się może od dwóch do pięciu lat.”⁸⁷

Jeżeli chodzi o okoliczności łagodzące wymienione w art. 56 projektu, to były to wszystkie okoliczności, z których wynikało, że „sprawca albo mniej jasno rozeznawał przestępność swego czynu lub mniej zahartowaną rozporządzał wolą, np. wiek młodzieńczy poniżej dwudziestu czterech lat; albo dał się uwieść jakimś niezwykle silnym pokusom, np. dotkliwa nędza, omotanie przez bardzo przebiegłego podżegacza, ułatwiona przez cudze niedbalstwo okazja do przestępstwa; albo przedstawia na przyszłość mniej niebezpieczeństwa dla ogółu, np. jeżeli sprawca dobrowolnie powstrzymał się od większego udziału w przestępstwie lub od wyrządzenia większej szkody, a także jeżeli sprawca, już po spełnieniu czynu, okazał skruchę, dołożył starań, by w miarę sił swoich naprawić wyrządzoną szkodę, lub przez dłuższy czas sprawował się całkiem beznagannie.”⁸⁸

Szczególne uregulowanie zawierał projekt, odnośnie wzwk sprawcom młodocianym. Poświęca temu zagadnieniu osobną część rozdziału: „O przestępcach młodocianych”. Jeżeli zatem nieletni (od rozpoczętego piętnastego roku życia do ukończenia osiemnastego roku życia – art. 77§1 in principio projektu) nie był dotychczas sądownie skazany na karę surowszą niż jeden miesiąc więzienia za występek, a skazany został na karę do 1 roku więzienia, to sąd, uznając, że dla powstrzymania go od popełniania dalszych przestępstw nie jest niezbędne wymierzenie kary, mógł orzec zawieszenie wykonania nałożonej kary na oznaczony w wyroku okres próby⁸⁹. Jeżeli w chwili uprawomocnienia wyroku sprawca nie ukończył jeszcze szesnastu lat, okres próby miał trwać co najmniej do ukończenia przez niego

86 E. Krzymuski, Projekt Kodeksu Karnego Polskiego, Warszawa 1918.

87 Ibidem, s. 50-51.

88 Ibidem, s. 50.

89 Ibidem, s. 62.

Strona | 27 osiemnastego roku życia, a gdyby był starszy, do ukończenia dwudziestego roku życia.

Jednak w żadnym wypadku okres próby nie mógł przekraczać pięciu lat⁹⁰. Projekt słusznie uznawał, że niedojrzałość wieku jest niedojrzałością charakteru, dobrych i złych instynktów czy też uczuć i z tego względu, należy w stosunku do osób młodocianych przyjąć wyjątkowe kryteria stosowania tej instytucji, przede wszystkim w celu ochrony młodej osoby przed szczególnie negatywnym wpływem na jego rozwój, jaki wywiera pobyt w warunkach izolacji więziennej. Wiek taki sprawia, iż społeczeństwo powinno w większym stopniu aniżeli w odniesieniu do innych osób podchodzić do niego z wyrozumiałością, troską, aby sprowadzić go na dobrą drogę⁹¹.

Powyższe propozycje stawiały przed sprawcami wysokie wymagania, jeżeli chodzi o możliwość skorzystania ze złagodzonej odpowiedzialności karnej. Był to przede wszystkim wymóg uprzedniej niekaralności, a wyjątkowo, co najwyżej karalności jednokrotnej, przy jednoczesnym spełnieniu dodatkowych warunków. E.

Krzymuski ponadto uzależniał zastosowanie zawieszenia od wymiaru orzeczonej za występek kary, która nie mogła przekroczyć 3 miesięcy więzienia⁹². Rozwiązanie to, podobnie jak cały projekt, było słusznie krytykowane jako urzeczywistniające rozwiązania klasycznej szkoły prawa, co rozmijało się z oczekiwaniami, jakie wiązano z nowym kodeksem i postulatami racjonalizacji prawa karnego, indywidualizacji kary i swobody sądu⁹³.

Propozycje miały rozbudowaną treść, w porównaniu z wprowadzonymi później do obrotu prawnego regulacjami. Rozbudowany zakres dotyczył wymienionych przykładowo okoliczności, jakie sąd powinien wziąć pod uwagę przy ocenie podstaw do złagodzenia wyroku, w tym zastosowania zawieszenia. Nie zostało ono bowiem uregulowane samodzielnie, lecz jako jeden ze sposobów łagodzących odpowiedzialność karną.

Propozycje nie wyszczególniały katalogu środków probacyjnych i z tego względu można mieć wątpliwości, jakiego rodzaju instytucjami były opisane wyżej:

zawieszenie wyroku i kary. Żadna z propozycji nie posługiwała się pojęciem zawieszenia „warunkowego”, a projekt A. Mogilnickiego i E.S. Rappaporta nawet pojęciem „próby”. Wykładnia celowościowa i systemowa przemawia za uznaniem wyżej omówionych instytucji, za rodzaj złagodzenia kary - projekt E. Krzymuskiego – który na podstawie tych samych przesłanek umożliwiał alternatywnie zejście „do jej najniższej granicy ustawowej”, a nawet nadzwyczajnego złagodzenia kary - projekt A.

Mogilnickiego i E.S. Rappaporta – w którym zresztą wspomina się o takim rozwiązaniu w art. 28 in principio projektu, poprzez użycie sformułowania „okoliczności, które mogą wpłynąć na szczególne złagodzenie wyroku w myśl art. 27”⁹⁴. Wskazuje na to

90 Ibidem, s. 62-63.

91 Por. E. Krzymuski, Uwagi autora projektu o jego duchu, systemie i stylizacji, [w:] Projekt Kodeksu Karnego Polskiego, Warszawa 1918, s. 16.

92 Krytycznie o wprowadzaniu ustawowych ograniczeń swobody sędziowskiej przy stosowaniu warunkowego zawieszenia wypowiedział się S. Zaleski, zob. tegoż, Z powodu projektu Kodeksu Karnego prof. Krzymuskiego, KPCiK 1919 (Rok II), s. 17.

93 Zob. S. Zaleski, Z powodu projektu Kodeksu Karnego prof. Krzymuskiego, KPCiK 1919 (Rok II), s.

24-25.

94 Zob. A. Mogilnicki, E.S. Rappaport, Projekt Kodeksu ..., s. 21.

Strona | 28 również usytuowanie w odpowiednich rozdziałach projektów, a także konkretnych artykułach, zakres regulacji tych przepisów, które obejmowały oprócz zawieszenia wyroku lub kary, również: uwolnienie od odpowiedzialności - przy przyjęciu popełnienia przestępstwa, orzeczenie aresztu lub grzywny – niezależnie od tego, jakiego rodzaju karą zagrożone było przestępstwo, orzeczenie kary w jej najniższej granicy ustawowej.

Projekt E. Krzymuskiego posługiwał się bardziej właściwym pojęciem zawieszenia wykonania kary⁹⁵ w odróżnieniu od projektów E.S. Rappaporta i A.

Mogilnickiego, którzy używali sformułowania: „zawieszenie wykonania wyroku”⁹⁶. To drugie było niezbyt ścisłe, gdyż w rzeczywistości zawieszeniu podlegało wykonanie kary orzeczonej wyrokiem, a nie on sam. Wyrok bowiem był jak najbardziej wykonalny. Mogły w nim przecież znaleźć się inne rozstrzygnięcia, których wykonalność była niezależna od zawieszenia wykonania samej kary.