wszyst-kich poziomach języka). Ich inna nazwa to grupy małomiasteczkowe.
Nie można pominąć wpływu specyfiki i charakterystyki grupy społecznej na tworzony język. Jak stwierdza Ewa Kołodziejek: „Socjolekty odnoszą się do innych obszarów rzeczywistości niż język ogólny i język potoczny (choć bliżej im do tego drugiego), inna jest w nich postawa użytkowników wobec świata, inny sposób war-tościowania rzeczywistości, inny zatem zasób pól leksykalnych i kategorii znacze-niowych” (2005: 36). Sfera zaangażowania emocjonalnego i poczucia więzi, a także zainteresowanie dziedziną, której dotyczy socjolekt, w dużym stopniu decydują
2 Funkcjonujące jako słownictwo o wąskim zasięgu, nie ogólnospołecznym (w opozycji do słow-nictwa intersocjolektalnego – o szerokim zasięgu).
3 Stosowanego w tym przypadku najczęściej w odniesieniu do użytkowników CB-radia lub kie-rowców tirów, czyli ludzi będących przez długi czas w trasie.
Część pierwsza: Lingwistyka płci i socjolingwistyka…
38
o rozbudowie i właściwościach warstwy leksykalnej. Dwustronną zależność mię-dzy społeczeństwem i językiem podkreśla Stanisław Grabias – „wprawdzie to grupa społeczna tworzy język (socjolekt), ale również i język (socjolekt) tworzy grupę spo-łeczną” (Grabias, 2001: 135). Wspomniane właściwości można potraktować jako elementy grupotwórcze.
Badacze wielokrotnie wskazują nieprecyzyjność znaczeniową pojęć odnoszą-cych się do języka danej grupy społecznej. Ów fakt sprawia, że funkcjonuje wiele terminów, a ich znaczenia się przenikają i brakuje jednoznaczności pojęciowej.
Stanisław Grabias podkreśla, że „Panujący powszechnie mętlik terminologiczny wynika z braku stabilnej klasyfikacji socjolektów, a tej dopóty nie będzie można ustalić, dopóki nie dokona się zhierarchizowanego opisu cech różnych socjolektów”
(2001: 141). Badacz wskazuje jednocześnie na drugorzędność tego problemu. Mimo upływu lat i rozwoju badań językoznawczych nowsze ujęcia teoretyczne powielają opisane zagadnienie. Fakt ten potwierdza Tomasz Piekot: „Współczesna polska socjolingwistyka nie wypracowała, jak dotąd ujednoliconego systemu precyzyjnych pojęć i terminów” (2008: 29).
Wśród terminów najogólniejszych, które różnicują warstwy współczesnej polsz-czyzny, możemy wskazać: „odmianę”, „wariant” i „styl”, doprecyzowane najczęściej przydawkami – np. społeczne/socjalne odmiany języka (Piekot, 2008: 29). Proble-mem w takim sposobie nazewniczym może być łączne traktowanie socjolektów, gwar ludowych i dialektów miejskich (Piekot, 2008: 30). Rozwiązaniem jest wyłą-czenie cechy wspólnoty terytorialnej i skupienie się jedynie na więzi społecznej.
Jednym z dość często występujących określeń, powielanym w wielu badaniach języka wybranych grup, jest „gwara”. Dla Stanisława Grabiasa gwara należy do głównych terminów stosowanych na oznaczenie socjolektów, definiuje ją jako jednostkę mniejszą, wchodzącą w skład większej. Drugim z określeń jest „język”, którego dominującą cechą w tym ujęciu jest komunikatywność (Grabias, 2001:
138–139). Aleksander Wilkoń zaleca jednak „pewną ostrożność w stosowaniu ter-minu »gwara«, np. gwara teatralna, gwara studencka, gwara wędkarska, i mno-żeniu bez końca owych rzekomych gwar w polszczyźnie współczesnej. Gwary kształtują się przede wszystkim w zamkniętych przestrzennie i społecznie gru-pach społecznych” (Wilkoń, 2000: 100). W takich przypadkach badacz wskazuje jedynie na posługiwanie się konkretnymi elementami socjolektalnymi i profesjo-lektalnymi (Wilkoń, 2000: 101). Również Tomasz Piekot neguje powyższe pojęcie, wskazując na użycie metod i pojęć dialektologii, przeniesionych w inną dziedzinę badań (Piekot, 2008: 30).
Ogólnym terminem dotyczącym socjolektu jest także „słownictwo”, występu-jące z precyzującymi określeniami, np. zawodowe, środowiskowe (Grabias, 2001:
140). Należy jednak podkreślić szeroki zakres i uniwersalność tego pojęcia. „Ten-dencję do specjalizacji znaczeniowej przejawia natomiast wywołujący najwięcej
2. Aspekty socjolingwistyczne… 39 dyskusji termin »żargon«. W podstawowym znaczeniu eksponuje on cechę tajności4 i kastowości […], obecnie dotyczy językowych osobliwości środowiska złodziej-skiego i ochweśnickiego” (Grabias, 2001: 140). Mniej popularny, według Stani-sława Grabiasa, jest termin „slang”, oznaczający przede wszystkim język środowisk młodzieżowych, oparty na spontaniczności i ekspresywności (Grabias, 2001: 141).
Tadeusz Zgółka wskazuje natomiast następujące odmiany językowe: „język fachowy”, „żargon” oraz „gwara środowiskowa”, różniące się zdefiniowanymi para-metrami (Zgółka, 2010: 38). Za Haliną Satkiewicz należy jeszcze wspomnieć o języku subkultury, czyli zamkniętej i odizolowanej od społeczeństwa grupy.
Intencją jej członków jest stworzenie własnej mowy i dążenie do systemowości (Piekot, 2008: 30).
Wiele określeń funkcjonuje na stałe w języku, stanowiąc niejako utrwalone połą-czenia, choć w niektórych przypadkach wymienne: gwara przestępcza/żargon prze-stępczy, gwara uczniowska/slang młodzieżowy itp. Naturalną konsekwencją niejed-norodności pojęciowej jest zastąpienie przywołanych leksemów terminami bardziej uniwersalnymi: „język”, „słownictwo”, „leksyka”. Zasadne jest jednak użycie ter-minu „socjolekt” w szerokim ujęciu Stanisława Grabiasa.
2.2. Typologia socjolektów
Społeczne odmiany języka stanowią przedmiot zainteresowania autorów wielu prac naukowych. Przedmiotem ich opisu są socjolekty lub profesjolekty różnych grup społecznych. Podział socjolektów uwzględnia różne właściwości i parametry opisu.
Stanisław Grabias podkreśla, że „o istocie socjolektów decyduje najpierw sto-pień nasilenia i sposób uobecniania się dwu cech: zawodowości i ekspresywno-ści [podkr. – W.W.]” (Grabias, 2001: 147). Zawodowość w tym ujęciu nie dotyczy wyłącznie leksyki profesjolektalnej, lecz jest właściwością ogólnego socjolektu, która wiąże się z zawodowymi realiami grupy. Rzeczywistość prezentowana za pomocą leksyki charakteryzuje się w dużym stopniu skrótowością wypowiedzi, uwarunkowaną przede wszystkim względami pragmatycznymi. Odmienną ten-dencję stanowi peryfrastyczność wypowiedzi, której wykładnikiem jest metafo-ryzacja otaczającej rzeczywistości (Grabias, 2001: 147–148). Ostatnia z wymie-nionych cech dominuje także w środowiskach tajnych, chcących ukryć prawdziwą informację zawartą w komunikacie. Zdaniem Grabiasa zawodowość dominuje w legalnych grupach zawodowych (np. języki: łowiecki, marynarski, żołnierski).
Największe nasycenie ekspresywnością5 można zaobserwować w socjolektach
4 Tę cechę ujawnia również termin „szwargot” oraz francuski argot (Grabias, 2001: 141).
5 Artur Rejter zanalizował zagadnienie leksyki ekspresywnej na materiale historycznojęzyko-wym, dowodząc dynamizmu słownictwa na różnych poziomach języka (Rejter, 2006).
Część pierwsza: Lingwistyka płci i socjolingwistyka…
40
legalnych grup młodzieżowych (np. socjolekty: studencki, uczniowski) (Grabias, 2001: 154).
Należy również zaznaczyć trzecią ważną cechę socjolektu – tajność, czyli sposób kodowania informacji umożliwiający dostęp do niej jedynie wybranym osobom.
Stanisław Grabias uznaje ją za cechę wszystkich socjolektów (Grabias, 2001: 155).
Nie zawsze jednak można przypisać w równym stopniu tę właściwość każdemu typowi języka. „Dla prawdziwości obrazu konieczne jest oddzielenie intencjonalnie tajnych odmian języka od tych, które w swej genezie celowej tajności nie zakładają”
(Grabias, 2001: 155). Wskazane kryterium tajności staje się czynnikiem wydziele-nia następujących typów socjolektów (Grabias, 2001: 158):
1. Socjolekty intencjonalnie tajne – wynikające z zawodowej aktywności człon-ków grupy (np. żargon przestępczy) lub dotyczące tajności zabawowej (np. tajny język dzieci).
2. Socjolekty intencjonalnie jawne – odwzorowujące szeroką komunikatywność (np. slang młodzieżowy) lub wąską komunikatywność (np. język łowiecki).
Uwzględniając wymienione trzy podstawowe cechy, można wyróżnić następu-jący podział funkcjonalności socjolektów (Grabias, 2001: 159):