Ogólne zasady przekraczania granicy państwowej
Podstawowym dokumentem uprawniającym do przekraczania gra-nicy jest paszport, który potwierdza tożsamość osoby oraz jej przynależ-ność do określonego państwa.
W prawie międzynarodowym osoby posiadające ważne dokumenty mogą przekraczać granicę w określonym miejscu i czasie. Każde pań-stwo ma prawo do decydowania i ustalania szczegółowych zasad prze-kraczania granicy przez ludzi, którzy do niego przybywają lub go opusz-czają.
Przekraczanie granicy następuje w specjalnie wyznaczonych przej-ściach, które dzielimy na:
- drogowe, - kolejowe, - lotnicze, - morskie, - rzeczne,
- małego i uproszczonego ruchu granicznego.
Pierwszym polskim dokumentem paszportowym, który uprawniał do przekroczenia granicy i zachował się do naszych czasów jest list pole-cający wydany w 1597 roku przez Kasztelana Stanisława Golskiego, a znajdujący się obecnie w zbiorach Biblioteki Zamoyskich. Oprócz zgo-dy na przekroczenie granicy powyższy list zawierał prośbę do władz innych państw o udzielenie posiadaczowi pomocy przy przekraczaniu granic oraz w czasie pobytu na ich terytorium.1
Artykuł jest fragmentem pracy pt. Organizacja i przebieg kontroli małego i uproszczo-nego ruchu graniczuproszczo-nego, Kętrzyn 1998.
1 „Gazeta Wyborcza; Gazeta Warmii i Mazur” z 26.10.1993.
Obecnie obowiązująca „Ustawa o paszportach” z dn. 29.11.1990 r.
określa następujące rodzaje polskich dokumentów paszportowych:
- paszport,
- paszport dyplomatyczny, - paszport służbowy MSZ, - paszport blankietowy.
Należy tutaj wspomnieć o dokumentach podróży, które również są dokumentami paszportowymi. Podobne dokumenty paszportowe wydają również organy innych państw. Na forum międzynarodowym uznawane są także dokumenty wydawane przez różne organizacje światowe, np.
ONZ. W zależności od stosunków dobrosąsiedzkich, wzajemnej wymia-ny gospodarczej i handlowej, a także od szeregu inwymia-nych czynników, usta-lane są między poszczególnymi państwami lub grupami państw zasady przekraczania granicy przez ich obywateli.
Rozróżniamy następujące rodzaje ruchu:
1) wizowy, 2) bezwizowy.
Ruch wizowy
Cudzoziemiec może przekroczyć granicę RP oraz przebywać na jej terytorium, jeżeli posiada ważny dokument paszportowy oraz wizę. Po-nadto powinien posiadać i okazać na żądanie uprawnionego organu środ-ki niezbędne do pokrycia kosztów wjazdu na terytorium RP, przejazdu, pobytu i wyjazdu z jego terytorium. Powinien również mieć zezwolenie na wjazd do innego państwa lub powrót do kraju pochodzenia, jeżeli takie zezwolenie jest wymagane.
Wyróżniamy następujące rodzaje wiz:
- pobytowa,
- pobytowa z prawem do pracy, - repatriacyjna,
- tranzytowa.
Wiza może uprawniać do jedno- lub wielokrotnego wjazdu. Określa również okres, w którym może nastąpić wjazd do RP, czas pobytu, miej-sce przekroczenia granicy, cel pobytu oraz inne warunki wynikające z posiadania określonej wizy.
Utrzymanie ruchu wizowego związane jest bezpośrednio z zabez-pieczeniem interesów politycznych i gospodarczych państwa. W szcze-gólności umożliwia on realizację następujących celów:
- ograniczenie przyjazdów cudzoziemców niepożądanych, których działalność jest sprzeczna z interesami danego kraju,
- zapewnienie dopływu informacji o przyjeżdżających cudzoziemcach, - zapewnienie zwrotu poniesionych przez państwo nakładów
związa-nych z pobytem cudzoziemca,
- określenie wielkości międzynarodowego ruchu osobowego oraz za-pewnienie materiałów do przeprowadzania analiz prognostycznych tego ruchu w przyszłości.
Ruch bezwizowy
Przeciwieństwem ruchu wizowego jest ruch bezwizowy. Charakte-ryzuje się on uproszczeniami przy przekraczaniu granic państwowych w międzynarodowym ruchu granicznym.
Każda osoba przekraczająca granicę w ruchu bezwizowym zobo-wiązana jest posiadać ważny i autentyczny dokument uprawniający do przekraczania granicy, potwierdzający jej obywatelstwo i tożsamość.
Podstawowym dokumentem jest paszport. Zagadnienia związane z wy-dawaniem paszportów regulowane są przez wewnętrzne przepisy po-szczególnych państw. W Polsce reguluje je wcześniej wspomniana
„Ustawa o paszportach” z 29 listopada 1990 r.
Przy zawieraniu umów o ruchu bezwizowym umawiające się strony określają rodzaje dokumentów dla swoich obywateli niezbędnych do przekraczania granicy państwowej na zasadach wzajemności.
Ponadto umowy określają zasady przekraczania granicy i dotyczą:
1) kategorii osób, które mogą przekraczać granice państw w ruchu bez-wizowym;
2) rodzajów dokumentów podróży, jakimi ww. osoby muszą się legity-mować;
3) charakteru i celu podróży oraz spełnienia innych warunków wynika-jących z obustronnej umowy;
4) czasu przebywania na terytorium danego państwa.
Aby osoba mogła przekroczyć granicę danego państwa muszą być spełnione pierwsze trzy zasady. Natomiast czwarta, czas przebywania za granicą zależna jest od osoby. Podpisane umowy o ruchu bezwizowym określają czas przebywania na terytorium danego państwa na zasadach wzajemności. Najczęściej są to terminy:
- do 30 dni, - do 90 dni, - do 180 dni.
W sytuacjach nieuzasadnionego przedłużenia terminu pobytu cu-dzoziemiec naraża się na dodatkowe restrykcje, a także możliwość wyda-lenia go z kraju, w którym przebywa. Co jest przejawem obrony państwa przed nielegalnym pobytem cudzoziemców.
Ponadto każde państwo ma prawo stosowania odmowy wjazdu wo-bec osób, które uzna za niepożądane, chroniąc w ten sposób interesy własne oraz bezpieczeństwo i porządek publiczny.
Każda umowa zobowiązuje państwa do wzajemnego informowania się o dokonywanych zmianach w zasadach przekraczania granicy pań-stwowej, zamknięciu granicy lub wydaniu nowych dokumentów paszpor-towych.
Obecnie najczęściej podpisywaną umową o zasadach przekraczania granicy między poszczególnymi państwami jest umowa o ruchu bezwi-zowym. Ruch bezwizowy przyjmuje coraz prostsze formy, czego przy-kładem może być „Umowa z Schengen” podpisana 25 czerwca 1985 r.
między krajami Unii Europejskiej. Obywatele państw Unii mogą prze-kraczać granice państwowe na podstawie dowodów osobistych. W Polsce podobne uregulowania można spotkać w Małym i Uproszczonym Ruchu Granicznym.
Historia polskiego Małego Ruchu Granicznego sięga czasów przedwojennych. Pierwsza polska umowa o MRG została podpisana 30 maja 1925 r.2 Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. w wyniku po-działu granic Polacy i Czesi, posiadający ziemię po obu stronach granicy, mieli problemy z jej uprawnianiem. Stąd zaistniała potrzeba podpisania takiej umowy.
2 F. Jarzyna, Umowy Graniczne PRL, Warszawa 1974.
Po II wojnie światowej w 1959 roku ponownie podpisano znoweli-zowaną umowę o MRG między Polską a Czechosłowacją, która w nie-malże niezmienionej formie przetrwała do dzisiaj. W 1972 roku między Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną został zniesiony obowią-zek posiadania wkładek paszportowych. Obywatele obu państw mogli przekraczać granicę na podstawie dowodów osobistych.
Na bazie wcześniej podpisanych umów o Małym Ruchu Granicz-nym Polska w 1985 roku podpisała umowę z ówczesGranicz-nym ZSRR o Uproszczonym Ruchu Granicznym, która obowiązuje do dzisiaj z nie-którymi naszymi sąsiadami na granicy wschodniej.
Zarówno Mały jak i Uproszczony Ruch Graniczny jest specyficzną formą ruchu bezwizowego. Wynika on z dwustronnych umów między Polską, a jej sąsiadami. Główne cele tego ruchu to:
- uproszczone zasady przekraczania granicy państwowej, pobytu i powrotu, a także przewozu towarów przez osoby mieszkające po obu stronach granicy,
- nawiązywanie dobrosąsiedzkich kontaktów i rozwój terenów przy-granicznych,
- wzajemne ułatwienia w przekraczaniu granicy państwowej.
Polska podpisała umowy o MRG z następującymi sąsiadami:
• Republiką Federalną Niemiec,
• Republiką Czeską,
• Republiką Słowacką,
• oraz umowę o URG z ZSRR.
Uproszczony ruch graniczny
Polska granica północna i wschodnia liczy 1.245,85 km długości. Po rozpadzie ZSRR graniczymy - zaczynając od Zalewu Wiślanego i na wzgórzu Krzemieniec kończąc - z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą.
Podpisane 14 maja 1985 r. „Porozumienie między PRL a ZSRR o Uproszczonym Ruchu Granicznym” obowiązuje do dzisiaj. Z wyżej wymienionych państw tylko Litwa odrzuciła to „Porozumienie”, a pozo-stałe państwa je honorują.
Na jego mocy obywatele tych państw mieszkający na terenach przygranicznych mogą przekraczać granicę państwową, a wykaz tych miejscowości zawiera załącznik do „Porozumienia”.
Zasady przekraczania granicy
W ramach Uproszczonego Ruchu Granicznego przekraczanie grani-cy odbywa się w przypadkach:
- organizowania wspólnych spotkań i imprez masowych na granicy lub bezpośrednio w jej pobliżu,
- spotkań z krewnymi z okazji ślubów, urodzin i innych ważnych uro-czystości rodzinnych,
- nieszczęśliwych wypadków, ciężkiej choroby lub śmierci krewnych, - konieczności natychmiastowej pomocy lekarskiej, jeżeli nie można
jej otrzymać na terytorium własnego państwa.
Mieszkańcy z obu stron granicy mogą się odwiedzać, jeżeli odle-głość między miejscowościami, w których zamieszkują na pobyt stały nie przekracza 50 km. W sytuacji, gdy odległość jest większa, zgody na przekroczenie granicy udziela odpowiedni Pełnomocnik Graniczny.
W ego kompetencji leży również udzielenie zgody na przekroczenie gra-nicy w przypadku odbywania wspólnych spotkań i imprez masowych.
W sytuacjach nadzwyczajnych, jeżeli zagrożone jest życie lub zdrowie obywateli, a pomoc nie może być udzielona w miejscu ich poby-tu, granicę mogą przekraczać ekipy ratownicze. Przekraczanie odbywa się na podstawie wzajemnego porozumienia Pełnomocników Granicz-nych i może następować o dowolnej porze dnia lub nocy. Osoby biorące udział w akcjach ratowniczych powinny posiadać przy sobie dowody osobiste lub inne dokumenty tożsamości.
Dokumenty uprawniające do przekraczania granicy
Przekraczanie granicy w celu uczestniczenia we wspólnych spotka-niach i imprezach masowych odbywa się w następujący sposób:
- kierownicy spotkań i imprez masowych przekraczają granicę pań-stwową na podstawie przepustek i dowodów osobistych lub innych dokumentów stwierdzających tożsamość,
- do przepustek kierowników dołącza się imienne listy uczestników,
- uczestnicy powinni posiadać przy sobie dowody osobiste lub inne dokumenty potwierdzające tożsamość.
W pozostałych przypadkach określonych w „Porozumieniu” prze-kraczanie granicy odbywa się na podstawie przepustek, dowodów osobi-stych lub innych dokumentów stwierdzających tożsamość.
Dzieci do lat 16 przekraczają granicę państwową na podstawie wpi-su do przepustki rodziców lub opiekunów oraz muszą być wpisane do dowodów osobistych rodziców lub opiekunów.
Przepustki wydawane są przez Pełnomocników Granicznych lub ich zastępców na podstawie podań obywateli. Ze strony polskiej upoważnio-nym do wydawania przepustek jest Komendant GPK.
Do podania o natychmiastowe przekroczenie granicy należy dołą-czyć:
- telegram bądź list zawiadamiający o ślubie, urodzinach, zgonie krewnych czy innych wydarzeniach rodzinnych potwierdzony przez Urząd Stanu Cywilnego lub inny właściwy organ,
- telegram potwierdzony przez miejscową służbę zdrowia z określe-niem ciężkiej choroby lub nieszczęśliwego wypadku.
Organizacja i przebieg kontroli granicznej
Przekraczanie granicy następuje w przejściach granicznych ogólno-dostępnych lub specjalnie w tym celu zorganizowanych, bądź w miej-scach doraźnie wyznaczonych za zgodą właściwych organów ochrony granicy RP oraz państwa sąsiedniego i odwrotnie.
Czas pobytu osoby na terytorium drugiego państwa jednorazowo nie przekracza 7 dni. W uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużony po wzajemnym uzgodnieniu Pełnomocników Granicznych lub ich zastępców. W okresie pobytu na terytorium drugiego państwa osoby, które przekroczyły granicę zobowiązane są do przestrzegania tamtejszego prawa.
Osoby przekraczające granicę każdorazowo podlegają kontroli gra-nicznej i celnej zgodnie z ustawodawstwem państw i wzajemnych poro-zumień.
Zmiany w wykazach miejscowości zawartych w „Porozumieniu”
lub zmiany punktów przekraczania granicy państwowej, uzgadniane są na drodze dyplomatycznej.
„Porozumienie między PRL a ZSRR o Uproszczonym Ruchu Gra-nicznym” zostało podpisane na czas nieokreślony. Jednakże zgodnie z nim każde państwo, z którym obecnie obowiązuje URG ma prawo do jego wypowiedzenia. W takim przypadku „Porozumienie” traci moc po upływie jednego roku, licząc od dnia otrzymania przez drugie państwo noty o jego wypowiedzeniu.
Uproszczony ruch graniczny z poszczególnymi państwami byłego ZSRR graniczącymi z Polską znajduje się w różnym stopniu zaawanso-wania. Przekraczanie granicy w ramach tego ruchu jest uzależnione od wielu czynników. Podstawowym czynnikiem mającym największe zna-czenie dla URG jest zamieszkiwanie ludności narodowości polskiej w strefie przygranicznej państw byłego ZSRR i odwrotnie.
Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na zmniejszającą się liczbę osób przekraczających granicę w ramach URG jest możliwość uzyskania paszportu i zaproszenia lub voucheru.
Porównując funkcjonowanie URG z poszczególnymi państwami by-łego ZSRR można stwierdzić, że tryb uproszczony przekraczania granicy praktycznie nie istnieje na odcinku granicy z Rosją (Obwód Kalinin-gradzki). Nie notuje się tam przekroczeń w ramach tego ruchu.
Z Litwą URG nie funkcjonuje z uwagi na brak uregulowań praw-nych, ponieważ podpisała ona umowę z Polską o ruchu bezwizowym.
Z Białorusią URG funkcjonuje okazjonalnie. Przekraczanie następu-je na podstawie przepustek lub list zbiorowych wystawianych z okazji świąt.
Z Ukrainą po podpisaniu umowy o ruchu bezwizowym sytuacja przedstawia się podobnie jak z Litwą.
KG SG Warszawa