Ustawa o zarządzie sukcesyjnym reguluje zasady tymczasowego zarzą-dzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy (art. 1 u.z.s.p.o.f.).
Z chwilą śmierci przedsiębiorcy powstaje przedsiębiorstwo w spadku, które obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do
15 Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 108 z późn. zm.).
16 Patrz A. Lewandowska, Firma rodzinna to marka. Raport z badania przeprowadzo-nego w ramach projektu „Statystyka firm rodzinnych”, Instytut Biznesu Rodzinprzeprowadzo-nego, Poznań 2016.
AR T YKUŁY
wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowią-ce mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci (art. 2 ust. 1 u.z.s.p.o.f.).
Jeżeli w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55(1) k.c. stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka, przedsiębiorstwo w spadku obejmuje całość tego przedsiębiorstwa (art. 2 ust. 2 u.z.s.p.o.f.). Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje także składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalno-ści gospodarczej, nabyte przez zarządcę sukcesyjnego w trakcie trwania zarządu sukcesyjnego, aż do czasu jego ustania. Ponieważ przedsiębior-stwo do czasu działu spadku albo działu i majątku małżeńskiego posiada kilku współwłaścicieli i jako takie nie jest wyodrębnione, konieczne było przyjęcie fikcji prawnej w postaci wydzielenia odrębnego mienia (części spadku i/lub majątku drugiego małżonka) służącego prowadzeniu dzia-łalności gospodarczej, które tymczasowo podlegać będzie zarządzaniu jako samodzielnie funkcjonujące przedsiębiorstwo w spadku, tak jak-by właściciel żył nadal17. Właścicielami przedsiębiorstwa są: małżonek przedsiębiorcy w sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo objęte było majątkiem wspólnym małżeńskim, a także spadkobiercy ustawowi albo testamen-towi oraz zapisobierca windykacyjny18. Wielkość udziałów w przedsię-biorstwie w spadku ustala się według wielkości udziałów spadkowych lub udziałów we współwłasności przedsiębiorstwa (art. 4 u.z.s.p.o.f.).
Powstanie przedsiębiorstwa w spadku niezbędne jest także w sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo nabywa w całości jedyny spadkobierca albo za-pisobierca windykacyjny przedsiębiorcy już w chwili otwarcia spadku.
Do czasu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia
17 Ł. Martyniec, P. Rataj, Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej w pla-nowaniu sukcesji firmy rodzinnej, [w:] A. Marjański, M.R. Contreras Loera (red.), Przedsiębiorczość i Zarządzanie: Firmy rodzinne – współczesne nurty badań i praktyki zarządzania, t. XIX, z. 7, cz. I, s. 77.
18 Należy mieć na uwadze, że jeżeli przedsiębiorstwo w małżeństwie zmarłego przed-siębiorcy objęte było majątkiem wspólnym małżeńskim, zapisem windykacyjnym przenosi się – w uproszczeniu – połowa przedsiębiorstwa. Zapisobierca windyka-cyjny oraz małżonek przedsiębiorcy powinni dokonać podziału majątku – inaczej nadal objęty on będzie współwłasnością. Zarząd sukcesyjny ustanie dopiero w sytu-acji, kiedy zapisobierca windykacyjny nabędzie całość przedsiębiorstwa. Patrz tak-że P. Blajer, Nabycie przedsiębiorstwa będącego przedmiotem zapisu windykacyjnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 257 i nast.
AR T YKUŁY
spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wy-dania europejskiego poświadczenia spadkowego nie posiada on tytułu prawnego do zarządzania przedsiębiorstwem i nie może wykazać praw do niego (art. 1027 k.c.). Spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny może sprawować zarząd nad przedsiębiorstwem jako zarządca sukcesyj-ny, o ile został powołany.
Zarząd sprawowany jest przez zarządcę sukcesyjnego, który w spra-wach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku posługu-je się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem
„w spadku”19 (art. 17 ust. 1 u.z.s.p.o.f.). W zakresie nieuregulowanym w ustawie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku przez zarządcę sukcesyjnego stosuje się odpowiednio przepisy o wykonywaniu działal-ności gospodarczej przez przedsiębiorcę20. Zarządca sukcesyjny wyko-nuje umowy zawarte jeszcze przez zmarłego przedsiębiorcę, a ponadto, w ramach prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, zawiera i wykonu-je nowe umowy i zaciąga zobowiązania. W okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego zarządca suk-cesyjny wykonuje także uprawnienia i obowiązki pracodawcy (art. 30 ust. 2 u.z.s.p.o.f.). Jednocześnie należy zaznaczyć, że przedsiębiorstwo w spadku nie jest jednostką organizacyjną, o której mowa w art. 33(1) k.c., jest jednak podatnikiem (art. 49 i 50 u.z.s.p.o.f.) i funkcjonuje w oparciu o NIP zmarłego przedsiębiorcy. Zachowana jest także kon-tynuacja decyzji administracyjnych związanych z przedsiębiorstwem, których stroną był zmarły przedsiębiorca (z zastrzeżeniami wynikający-mi z art. 36 u.z.s.p.o.f.). W ustawie przewidziany jest tryb, na podstawie którego zarządca sukcesyjny w czasie istnienia przedsiębiorstwa w spad-ku wykonuje prawa i obowiązki z tych decyzji, zaś właściciel przedsię-biorstwa ma prawo wystąpić o przeniesienie ich na niego (rozdział 7 u.z.s.p.o.f.).
Jak widać, aby przedsiębiorstwo w spadku mogło kontynuować dzia-łalność gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy, wymagane były zmia-ny w przepisach jednocześnie kilku gałęzi prawa. Rozwiązania oparte
19 Znajduje to odzwierciedlenie także w CEIDG – jeśli zarządca sukcesyjny został po-wołany za życia przedsiębiorcy, zmiany dokonują się z mocy prawa.
20 M.in. ustawę z 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2018 r., poz. 646).
AR T YKUŁY
na przepisach prawa cywilnego dotyczące pełnomocnictwa czy też wy-konawcy testamentu okazały się dalece niewystarczające.
W sytuacji śmierci wspólnika spółki cywilnej przepisy ustawy od-noszące się do przedsiębiorstwa w spadku stosuje się odpowiednio do udziału przedsiębiorcy w majątku wspólnym wspólników spółki cywil-nej (rozdział 8 u.z.s.p.o.f.).
Przedsiębiorstwo w spadku oraz zarząd sukcesyjny mogą trwać do dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy, z zastrzeżeniem przepi-su art. 59 ust. 2 u.z.s.p.o.f. Z ważnych powodów sąd może przed wyga-śnięciem zarządu sukcesyjnego przedłużyć okres zarządu sukcesyjnego na czas nie dłuższy niż pięć lat od dnia śmierci przedsiębiorcy (art. 60 u.z.s.p.o.f.).
Należy pamiętać, że choć przepisy ustawy o zarządzie sukcesyj-nym – według założeń projektodawców – mają charakter dobrowolny, a intencje ustawodawcy nie zmierzały do zmiany sytuacji prawnej tych spadkobierców, którzy nie zamierzają kontynuować działalności gospo-darczej zmarłego przedsiębiorcy, przyjęto założenie, że przedsiębior-stwo w spadku powstaje po śmierci każdego przedsiębiorcy zarejestro-wanego w CEIDG i trwa – jako podatnik21 – przez dwa miesiące. Jeśli w tym czasie nie został powołany zarządca sukcesyjny, przedsiębiorstwo w spadku kończy swój byt. Po stronie nieświadomych spadkobierców może to rodzić konsekwencje z uwagi na okoliczność, że ustawa prze-dłuża obowiązywanie decyzji administracyjnych związanych z przed-siębiorstwem na okres sześciu miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy (art. 36 ust. 1 pkt 2 u.z.s.p.o.f.). Aby uniknąć konieczności wykonywania
21 Na gruncie podatkowym przyjęto jednak, że bezczynność podatnika nie wywo-łuje skutków prawnych. Znowelizowany art. 12 ust. 1d ustawy z 13 października 1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz.U. z 2017 r., poz. 869 i 2491 oraz z 2018 r., poz. 106, 650 i 771) przesądza, że jeżeli zarząd sukce-syjny nie został ustanowiony i nie dokonano zgłoszenia, o którym mowa w ust. 1c, podawanie NIP lub numeru REGON firmy przedsiębiorcy nie wywołuje skutków podatkowych dla przedsiębiorstwa w spadku. Z kolei znowelizowany art. 97 ust. 1a ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2018 r., poz. 800 z późn. zm.) stanowi, iż dopiero w przypadku gdy ustanowiono zarząd sukcesyjny, przedsiębiorstwo w spadku wstępuje w przewidziane w przepisach prawa podatko-wego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy związane z prowadzoną działal-nością gospodarczą.
AR T YKUŁY
obowiązków wynikających z decyzji, spadkobiercy albo małżonek zmar-łego przedsiębiorcy powinni niezwłocznie dokonać zgłoszenia organo-wi administracji publicznej, który wydał decyzję zorgano-wiązaną z przedsię-biorstwem, zaprzestania działalności objętej tą decyzją (art. 36 ust. 3 u.z.s.p.o.f.).
Ponadto choć z przepisów ustawy (art. 21, art. 28–29, art. 31 i art. 32 ust. 1 u.z.s.p.o.f.) oraz jej uzasadnienia wynika, że założeniem ustawo-dawcy jest zapewnienie kontynuacji umów cywilnoprawnych związa-nych przez przedsiębiorcę w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, ustawa nie może zagwarantować, że do tej kontynuacji rzeczywiście doj-dzie. W przypadku kluczowych dla funkcjonowania przedsiębiorstwa umów, np. z bankami, towarzystwami leasingowymi czy kontrahentami, może okazać się, że strony tych umów uznają, iż niedostatecznie przygo-towany do pełnienia swojej funkcji zarządca sukcesyjny albo sukcesor i tak nie sprosta obowiązkom wynikającym z umowy. Wówczas umowa może zostać wypowiedziana na zasadach ogólnych. Jest to kolejny ar-gument przesądzający o tym, że ustawa o zarządzie sukcesyjnym spełni swoją funkcję wyłącznie w tych rodzinach, które znajdują się na zaawan-sowanym etapie planowania sukcesji.