Przemysł metalowy i spożywczy

Zmiany, które dokonywały się w XIX wieku w Ordynacji Zamoyskiej w gospodarce folwarcznej i wiejskiej, były poprzedzone wprowadzeniem ulepszeń w przemyśle. Ordynat Stanisław Zamoyski już od początku wieku przenosił z innych krajów na grunt swych po-siadłości ulepszone techniki produkcji194. Dużą rolę w uruchamianiu nowych obiektów przemysłowych odegrali obcokrajowcy, zwłaszcza z Wielkiej Brytanii. Początkowo zatrudnieni byli oni jako pracownicy, następnie, gdy zaczęto stosować praktykę wydzierżawiania

zakła-192 Tamże, k. 34.

193 Tamże, k. 40.

194 W. Garbiński, Rys życia Stanisława Kostki hrabi ordynata Zamoyskiego, Warszawa 1856, s. 20-23.

dów, zostawali ich dzierżawcami, tak że wśród obcokrajowców obok Żydów stanowili najliczniejszą grupę195.

Angażowali się oni w przemyśle metalowym, jak Mac Donal-dowie i Law, którzy byli związani z „mechaniką zwierzyniecką”. Jan Mac Donald dodatkowo zarządzał młynem w Zwierzyńcu. Drugi co do wielkości młyn prowadził Tomasz Hogart. Duży udział Anglików zaznaczył się w browarnictwie. Pierwszym piwowarem, który został sprowadzony do browaru porterowego w Zwierzyńcu, był Miliard. Niestety, pracował w nim bardzo krótko. Znacznie lepiej na tym stanowisku sprawdził się Fryderyk Jerzy Neill, który również przez pewien czas posiadał browar piwny w Zwierzyńcu i Soli. Anglicy dzierżawili też propinacje: David Wilson, dzierżawca folwarku Biszcza otrzymał propinację: bisecką i płusko-korchowską. Po jego śmierci dochody z nich przejął jego siostrzeniec Aleksander Campbell, który dodatkowo objął w posiadanie propinację księżpolską. Dzierżawca natomiast Różańca Kedslie zawarł z ordynacją umowę o wydzier-żawienie dwóch młynów w Pawlichach i Żyniach oraz o olejarnię i maglarnię w Księżpolu. Ponadto zatrudniono na stanowisku me-chanika Georga Blaicka.

Anglicy najczęściej angażowali się więc w prowadzenie za-kładów przemysłu spożywczego i metalowego. W tym pierwszym skupili się głównie na posiadaniu browarów, młynów. Ordynacja tymczasem przeprowadziła modernizację browarnictwa w latach 20. i 30. XIX wieku196. Murowane budynki browarów składały się z kilku pomieszczeń. Najważniejszymi tam urządzeniami natomiast były kotły miedziane, kilsztoki, kadzie, koryta i pompy. Browary były zarządzane przez specjalnych pisarzy, którzy zajmowali się sprawa-mi organizacyjnysprawa-mi i finansowysprawa-mi. Za jakość piwa odpowiedzialny był piwowar. Jemu też podlegali robotnicy zajmujący się produkcją tego trunku. O ich zatrudnieniu i zwolnieniu decydował jednak pisarz i rządca kluczowy197. Surowce do produkcji piwa, czyli jęcz-mień i chmiel, otrzymywano z folwarków ordynacyjnych. Czasem w przypadku nieurodzaju chmiel sprowadzano z Czech. Browary wytwarzały dwa gatunki piwa: zwykłe, zwane ordynaryjnym i dubel-towe, zawierające większą ilość alkoholu. Dodatkowo produkowano tam drożdże. Przy zawieraniu kontraktu z dzierżawcą zaznaczano, jaki rodzaj alkoholu może być wyrabiany. Ordynacja zapewniała natomiast bezpłatnie drewno na opał, które dzierżawcy musieli sami wyrąbać i zwieźć własnym kosztem z wyznaczonego miejsca. Blisko browarów budowane były bednarnie zajmujące się produkcją beczek

195 R. Bender, Reforma, s. 81.

196 Z. Tabaka, Przemysł, s. 122-123.

na piwo. W niektórych przypadkach beczki sprowadzano z Warsza-wy. Butelki tymczasem dostarczano z ordynackich hut szklanych198. Osoby dzierżawiące browary były odpowiedzialne za wydatki związane z produkcją oraz opłacały podatki państwowe i ubez-pieczenie od ognia. Zobowiązywały się również uiszczać te opłaty, które mogły być w przyszłości wprowadzone przez rząd. Poza tym dla każdego dzierżawcy indywidualnie ustalano czynsz. Obliczano go na podstawie ilości słodu, z którego miały być wyrobione napoje alkoholowe199. Czynsze wynosiły od 3 tys. do 5 tys. rocznie200.

Przy zawieraniu umowy przygotowywano w dwóch egzem-plarzach spis budowli i narzędzi, jakie obejmował w swe posiadanie dzierżawca. Podobnie jak w przypadku folwarków, również tutaj zobowiązano ich do utrzymania inwentarza i zabudowań w dobrym stanie. Poza tym dzierżawcy opłacali procent od posiadanych naczyń i sprzętu. Do lat 30. XIX wieku w sytuacji, gdy dany browar nie mógł prowadzić produkcji, z różnych przyczyn niezależnych od dzierżaw-cy, ordynacja wypłacała tzw. „defalki”, czyli zwrot czynszu. Później jednak zaprzestano tej praktyki i czynsz musiał być opłacany bez względu na zaistniałe przeszkody i straty. Zaznaczano również, że umowa z dzierżawcą może być rozwiązana w przypadku nieregu-larnego uiszczania opłat lub niedotrzymania pozostałych punktów umowy. Przy odbieraniu dzierżawy przygotowywano protokół odbior-czy, w którym opisywano stan przejmowanego browaru. W wypadku zniszczeń dzierżawca musiał pokryć oszacowane straty. Ponadto, dla zabezpieczenia umowy, pobierano kaucję, która najmniej wynosiła tyle co roczny czynsz201.

Każdy browar miał określoną propinację, czyli obszar, który musiał zaopatrywać w piwo. Karczmarze natomiast byli zobowiązani nabywać w określonym ośrodku produkcyjnym, bez względu na ja-kość alkoholu. Takie zarządzenie pozwalało dzierżawcom browarów unikać większych strat i zalegania z opłatami czynszu. Konieczności kupowania piwa w ordynackich browarach zostały poddane również miasta w dobrach Zamoyskich. Wcześniej wprawdzie miały przywi-lej propinacyjny, lecz zabrano go im już na początku XIX wieku202. Ordynacja ponadto sama ustalała ceny na piwo, które zależały od kosztów poniesionych w produkcji oraz od zapotrzebowania na ten trunek203.

Szczegółowe zasady funkcjonowania propinacji były

okre-198 Tamże, vol. 1719, k. 11; vol. 1717, k. 432, 439, 450.

199 Tamże, vol. 9535, k. 106.

200 Tamże, vol. 1719, k. 6, 8, 62.

201 Tamże, vol. 9905, kontrakt z 1 VII 1858 r.

202 Tamże, vol. 1855, k. 1-5.

ślane przy zawieraniu kontraktu z dzierżawcą. Obowiązywały go, podobnie jak innych, te same zasady co do budynków, inwenta-rza, opłat i odszkodowań. Musiał on również wykupywać patenty na sprzedaż alkoholu, za wcześniejszą zgodą rządcy kluczowego. W przeciwnym razie, mimo przekazania mu propinacji w kontrak-cie, nie mógł sprzedawać piwa i wódki. Był ponadto zobowiązany do opłaty ustalonej kwoty za każdą karczmę, która następnie była przekazywana w dzierżawę karczmarzom204.

Bardzo wiele zakładów w ordynacji posiadał przemysł mły-narski, reprezentowany przez młyny wodne i wiatraki. Większość z nich była drewniana o dwóch kołach i kamieniach205. Przy młynach znajdowało się mieszkanie dla młynarza i inne budynki przeznaczone do celów gospodarczych. Ponadto młynarzowi wydzierżawiano ka-wałek gruntu, z którego należało opłacać czynsz. Ustalane terminy posiadania danego obiektu były zazwyczaj krótkie, co przy częstych zmianach uniemożliwiało efektywne gospodarowanie nimi. Poza tym najczęściej były one przekazywane dzierżawcom folwarków, gorzelni i browarów.

W XIX wieku ordynacja postanowiła przeprowadzić pewne ulepszenia w młynach. Niektóre drewniane budynki zastąpiono mu-rowanymi. Zaczęto też wprowadzać tzw. technikę angielską, która opierała się na większym wykorzystaniu wody po zainstalowaniu dwóch kół, które były żelazne, a nie, jak wcześniej, drewniane. Z tego materiału wytwarzano również cewki oraz wrzeciona poruszające kamienie206. Nie wszystkie jednak zakłady mogły sobie pozwolić na te dość drogie urządzenia.

Dochody z młynów osiągano z przemiału, za jaki płacili po-szczególni klienci. Nie były to natomiast zakłady typu handlowego, które trudniłyby się kupnem i sprzedażą mąki. Z usług przemysłu młynarskiego korzystały browary, gorzelnie, posiadacze folwarków, miasta oraz niektórzy mieszkańcy wsi. Początkowo zakłady te były prowadzone przez młynarzy, których najczęściej rekrutowano wśród chłopów. Potem, pod wpływem zmian zachodzących w ordynacji, przekazywano je w dzierżawę. Kontrakty o dzierżawę zawierano między rządcą kluczowym, który reprezentował ordynata a osobą chcącą zarządzać danym obiektem. W umowie zaznaczano, jakiego rodzaju jest to młyn i co oprócz niego jest wydzierżawiane207. Kon-trahent był zobowiązany z góry płacić wszystkie opłaty. Ordynacja natomiast orzekała opłatę liczoną od korca i ile zboża ma być wy-mielone oraz dostarczone na wyznaczony czas. Zastrzegała też sobie

204 APL, AOZ, vol. 10615, umowa dzierżawna z 8 II 1845 r.

205 Z. Tabaka, Przemysł, s. 124-125.

206 Tamże, s. 131.

pierwszeństwo do mielenia dla swoich oficjalistów oraz konieczność dostarczenia mlewa miejscowemu proboszczowi, jeśli ma on do tego prawo. Budynki i sprzęty przekazywane były na takich samych zasadach jak innym dzierżawcom. W wypadku poniesionych strat nie gwarantowano kontrahentowi odszkodowań. Można natomiast było otrzymać pewną pomoc w usuwaniu szkód, jeśli zostały one spowodowane nie z winy dzierżawcy. Decyzja co do tego należała jednak do władz ordynacji. Dzierżawca miał również możliwość uzyskania drzewa na opał za ustaloną opłatą, którą musiał z góry uiścić. Można było obniżyć tę cenę na podstawie porozumienia z rządcą kluczowym. Nie dotyczyło to jednak dzierżawców młynów miejskich. W przypadku tych zakładów zabezpieczeniem dotrzyma-nia kontraktu nie była kaucja, lecz majątek dzierżawcy, zarówno obecny jak i przyszły.

Przemysł spożywczy mógł się rozwijać w dużej mierze dzięki przemysłowi metalowemu, który stanowił dla niego zaplecze za-opatrzeniowe i remontowe208. W młynach, gorzelniach i browarach dokonywano licznych napraw, wyrabiano części zamienne, kotły, burtaki, rury miedziane oraz potrzebne maszyny. Poszczególne zakłady przemysłu metalowego prowadziły również produkcję dla siebie nawzajem, i tak hamernia dostarczała dla „mechaniki zwierzy-nieckiej” blachy miedziane. Podobnie było z gwoździarnią wysyłającą gwoździe do innych obiektów przemysłowych. Rynkiem zbytu nato-miast dla produktów zakładów mechanicznych były nie tylko dobra ordynacji, ale również tereny znajdujące się poza jej granicami209.

W drugiej ćwierci XIX wieku większość zakładów mechanicz-nych, tak jak inne, została wydzierżawiona. Kontrakty zawierano na podobnych zasadach jak te, które dotyczyły młynów czy browa-rów210. Opłaty musiały być uiszczane z góry. Budynki i narzędzia należało utrzymywać w odpowiednim stanie. Dzierżawcy otrzymywali od ordynacji za ustaloną cenę materiały budowlane oraz drzewo na opał. Byli oni również zobowiązani wykonać w pierwszej kolejności wszelkie zamówienia na wykonanie narzędzi, maszyn oraz reperacji złożone przez ordynację.