Przestrzenne rozwiązania kompozycyjne

I. F. Tłoczek stwierdził: „Należy wrócić do niewykorzystanej szansy nawiązania kom-pozycji śródmieścia do barokowego założenia osiowego, dającej się jeszcze urzeczy-wistnić. Postulat ten stwarza bowiem sposobność uwypuklenia indywidualnych cech miasta i wyróżnienia go z bezosobowości, tak rozpowszechnionej w nowo wznoszo-nych dzielnicach inwznoszo-nych miast polskich, uległych uniformizmowi”⁴⁴. W planie opra-cowywanym we współpracy ze Stefanem Zielińskim wprowadzają oś prostopadłą do głównej osi barokowej, w przeciwieństwie do planu Bukowskiego przedłużają je wkierunku Katedry św. Mikołaja, wykorzystując pusty teren po zniszczonej dzielni-cy żydowskiej⁴⁵ i stosując kompozycyjne przedłużenie równoległe do ul. Podleśnej

44 H. Zaniewska, Ignacy Felicjan Tłoczek…,op. cit., s. 52.

45 Na podstawie: Zdjęcia lotnicze Luftwaffe, National Archives College Park, wrzesień 1944 r.

zakończone dominantą. Elementem nawiązującym do założenia barokowego jest stworzenie ośrodka dyspozycyjnego szczebla regionalnego na głównej osi Pałacu Branickich. Planowano utworzenie placu o charakterze reprezentacyjnym na wyso-kości Rynku Siennego. Interesującym rozwiązaniem jest przedłużenie osi baroko-wej na terenie Bojar, przez przedłużenie ulicy Pałacobaroko-wej i przebicie się do Dworca Fabrycznego. Taki zabieg musiał zakładać dużą ingerencję w zabudowie dzielnicy.

Jednocześnie I. Tłoczek rozwiązuje zagadnienie izolacji byłej wsi Bojary, tworząc ulicę, której przebieg pokrywa się ul. Ryską, przebicie do ul. Piasta, a następnie do ul. Warszawskiej. Obecnie częściową rolę tej ulicy przejęła obwodnica na odcinku ul. Towarowej i Piastowskiej.

Rynek Sienny pełniłby rolę przestrzeni miejskiej o charakterze ośrodka dzielni-cowego, w tym też węzła komunikacyjnego ze skrzyżowaniem dróg dośrodkowych:

Młynowej i Mazowieckiej oraz Pięknej, która została przebita do ulicy o przebiegu przedwojennej ul. Sosnowej, następnie Grochową, ul. Częstochowską do ul. Piłsud-skiego. Obszar ten został wzbogacony o tereny zielone cmentarza żydowskiego i pra-wosławnego i kontynuowane do ciągu zielonego na osi dworca PKP. Oś wewnętrznej komunikacji otoczona byłaby terenami zielonymi z wpisanymi w ten układ usługami.

Było to rozwiązanie modelowe według prof. T. Tołwińskiego.

Plan zakładał utworzenie ośrodków usług o charakterze dzielnicowym i osiedlo-wym. W strefie śródmiejskiej skupienie usług wzdłuż ul. Warszawskiej z kontynuacją wzdłuż rzeki Białej, drugim ośrodkiem byłby pas parków i skwerów otoczony usłu-gami utworzonymi na osi Dworca PKP. Byłby on naturalną kontynuacją ciągu zielo-nego zlokalizowazielo-nego na osi Pałacu Branickich. Sam dworzec zostałby ulokowany po obu stronach torów, co pozwoliłoby funkcjonalnie połączyć go z centrum miasta.

Plan⁴⁶ wprowadzał również nowoczesne rozwiązania dotyczące terenów mieszkanio-wych, wykorzystując badania i doświadczenia urbanistów amerykańskich w tworze-niu „jednostki sąsiedzkiej” (Neighbourhood Unit). Organizował przestrzeń miasta, dzieląc ją na kolonie posiadające od 1 do 2000 mieszkańców, te z kolei były zamykane w osiedlach 5–10 000 mieszkańców, a te w dzielnicach liczących 25–50 000 miesz-kańców.

Program terenów i urządzeń użyteczności publicznej w powiązaniu z analizą zieleni ujawnia jeszcze jeden zamysł projektantów, który jest inspirowany słowami prof. T. Tołwińskiego: „Wprowadzamy [...] do wnętrza miasta pasma terenów wolnych, nie zabudowanych – z możliwie największą ilością zieloności, z jej największymi war-tościami zdrowotnymi i estetycznymi. Dzieje się to drogą rozklinowania zwartej kon-centrycznej budowlanej masy miejskiej przestrzeniami o zmiennych szerokościach, odpowiadających możliwościom lokalnym, a przenikających jak najgłębiej do środ-ka miasta”⁴⁷. Sytuacja zniszczonego miasta w 1948 roku pozwalała na

wprowadze-46 Program terenów i urządzeń użyteczności publicznej, Miasto Wojewódzkie Białystok, Program Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego, I. Tłoczek, S. Zieliński, grudzień 1948 r.

47 T. Tołwiński, Urbanistyka, t. II: Budowa Miasta Współczesnego, op. Cit.., s. 153.

nie większej ilości terenów zieleni. Białystok posiadał już zielony klin Zwierzyńca (w planie 1939 roku objęty ochroną), jednak plan z 1948 r. wprowadza ciągi ziele-ni między jednostkami sąsiedzkimi, wyodrębziele-niając je. Wykorzystuje do lokalizacji w nich usług o charakterze ponaddzielnicowym, wpisanych w zespoły zieleni. Każde osiedle byłoby wyposażone w plac z usługami. Tereny zielone miały charakter ciągły, łącząc ważniejsze ośrodki. Położony we wschodniej części miasta kompleks rekre-acyjny w rejonie rzeki Dolistówki, przechodzący przez Bojary i wychodzący na ulicę Warszawską, eksponuje dominantę przestrzenną kościoła św. Wojciecha. Podobnie utworzono przebicie Bojar równoległe do ulicy Sienkiewicza, prawdopodobnie po-krywające się z ul. Kraszewskiego, które wychodziłoby na Kościół Farny. Kolejnym elementem struktury zieleni w mieście była rzeka Biała z licznymi stawami, wzdłuż której zlokalizowano liczne budynki usług o charakterze dzielnicowym, osiedlowym.

Układ ten wzbogacał od zaplecza ul. Warszawską, wyposażoną w usługi o charak-terze międzydzielnicowym. Strefy przemysłowe zlokalizowane są w Starosielcach, Bażantarni. Duży kompleks znajduje się przy dworcu PKP i wzdłuż ul. Hetmańskiej.

Obszary rozwoju stref mieszkaniowych zlokalizowano, miedzy innymi na terenach dzisiejszego osiedla Dziesięciny i Wysoki Stoczek z rozbudowaną strefą usług w for-mie lokalnego ośrodka.

5.4. Wnioski

Plan jest skierowany na wewnętrzne przekształcenie miasta z daleko idącymi

• zmianami w strukturze przestrzennej – nadanie elementów kompozycji prze-strzennej terenom urbanizowanym w XIX wieku w nawiązaniu do kompozycji barokowej.

Układ komunikacyjny jako element, który określił przyszły rozwój miasta, choć

• nie został zrealizowany w całości, to jednak jego myśl przewodnia i założenia są realizowane do dziś.

Układ komunikacyjny nie wyznaczał osi kompozycyjnych, jego zadaniem było

• odpowiednie skomunikowanie organizmu miejskiego, powiązanie poszczegól-nych dzielnic, osiedli rozwijających się bezplanowo i chaotycznie.

Plan wprowadzał rozwiązania funkcjonalne w układzie komunikacyjnym, stref,

• rozplanowania terenów mieszkaniowych, urządzeń publicznych w oparciu o naj-nowsze rozwiązania ówczesnej myśli urbanistycznej.

Plan zakładał utworzenie układu ciągów zieleni z wpisanymi w nie usługami

• łączącymi różne obszary miasta, na przykład centrum miasta z zewnętrznymi terenami rekreacyjnymi.

Autorzy posiadają wiedzę o istnieniu jeszcze jednego planu, autorstwa K. Jezio-rańskiego i K. Widawskiego z lat 1949–1950, jednak brak jakichkolwiek

szczegóło-wych informacji, jak i materiałów z nim związanych⁴⁸ spowodował pominięcie go w tym artykule.