Przyczyny absencji dzieci i młodzieży w szkolnych wyjazdach

Badania wielu autorów (Inerowicz 2000, Różycki 2006, Alejziak 2010, 2011, 2012, Łaciak 2010, Kugiejko 2015, 2016b, Lubowiecki-Vikuk, Podgórski 2016, Zajadacz, Kugiejko 2016) dotyczące rzeczywistego stanu uczestnictwa dzieci i młodzieży w turystyce wskazują nieznaczne zainteresowanie omawianymi for-mami aktywności. Wyniki (Lubowiecki-Vikuk, Podgórski 2016) uzyskane z badań prowadzonych z gimnazjalistami wyraźnie wskazują, że prawie 1/4 badanych nie uczestniczyła w wyjazdach turystycznych. Przedstawiciele pokolenia Z zgłaszają potrzebę organizacji większej liczby wypraw, w trakcie których oczekują nowo-ści, jednak do tej pory w niewielu uczestniczyli (Zajadacz, Kugiejko 2016). Mało spopularyzowane są formy aktywności turystycznej, takie jak: wycieczki, rajdy, spacery i zajęcia sportowo-rekreacyjne. Większość szkół zdecydowanie za rzad-ko organizuje wycieczki w czasie zajęć pozalekcyjnych, podobnie w niewielkim wymiarze odnotowuje się prowadzenie tzw. wycieczek przedmiotowych, z takich przedmiotów, jak geografia czy biologia (Wartecka-Warszyńska 2002). Podstawą pozyskiwania wiedzy społeczeństwa jest dobra edukacja szkolna, pozalekcyjna i pozaszkolna. Dwie ostatnie są wyjątkowo zaniedbywanymi segmentami nasze-go systemu edukacji i nauk o niej (Bereźnicki 2011). Tymczasem zajęcia pozalek-cyjne są atrakcyjnym dopełnieniem nauczania w szkole.

Walory zajęć pozalekcyjnych przejawiają się w licznych szeroko pojętych funk-cjach poznawczych i wychowawczych (Denek 2009, Denek i in. 2010). Realizacja tych funkcji, ze względu na atrakcyjność aktywności może odegrać istotną rolę w przywracaniu zachwianej równowagi, którą obserwuje się w edukacji szkolnej.

Szkoła ma służyć realizacji celu, jakim jest zrozumienie i pielęgnowanie lokal-nego oraz regionallokal-nego dziedzictwa kulturowego. Edukacja bowiem musi uczyć umiejętności poznawania samego siebie, świata, równocześnie przygotowania do myślenia, jak ten świat zachować dla przyszłych pokoleń (Turos 2004). Udział szkół w  organizowaniu wyjazdów turystycznych jest niewystarczający. Badania prowadzone przez K. Denka (2005) pokazują mało optymistyczną rzeczywistość pod względem perspektywy rozwijania się krajoznawstwa i  turystyki szkolnej.

Okazuje się, że w Polsce nauczycieli przygotowanych i chętnych do prowadze-nia zajęć dydaktyczno-wychowawczych poza ławką szkolną, w  aspekcie krajo-znawstwa i turystyki, jest około 4–6% (Denek 2009a). Dalszy rozwój turystyki szkolnej tym samym będzie zależał m.in. od poziomu przygotowania nauczycieli w  szkołach pod względem fachowych kwalifikacji krajoznawczo-turystycznych.

Obecnie w  dużej mierze postawa nauczycieli wobec zajęć pozalekcyjnych, po-zaszkolnych określona może być jako bierna. W  badaniach przeprowadzonych w latach 2008/2009 (Sarnecki 2010) wśród 138 nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych na obszarze województw wielkopolskiego i lubuskiego pojawił się duży sceptycyzm w odniesieniu do inicjowania aktywności turystycznej wśród uczniów. W opinii prawie 70% nauczycieli (n=138) uczniowie nie traktują szkoły jako ważnego dla siebie miejsca wszechstronnego rozwoju, dlatego organizowa-nie różnych form zajęć pozalekcyjnych organizowa-nie jest, zdaorganizowa-niem badanych nauczycieli,

Przyczyny absencji dzieci i młodzieży w szkolnych wyjazdach turystycznych 57

inicjatywą wartą głębszego zaangażowania. Nauczyciele  postrzegają swoich podopiecznych jako niechętnych szkole i jej otoczeniu. Zaledwie 8% nauczycieli dostrzega wycieczkę dydaktyczną jako istotny element przygotowania do reali-zacji zadań wolnoczasowych. Tym samym powstaje obraz szkoły jako miejsca, w  którym edukacja w  czasie wolnym postrzegana jest jako zjawisko marginal-ne, a zaangażowany w nią nauczyciel naraża się na śmieszność. Brak motywacji do działania, zmęczenie i poczucie frustracji mogą przyczynić się do wypalenia zawodowego, utraty zaangażowania w pracę. Taka sytuacja miałaby oczywiście bardzo negatywny skutek również w nawiązaniu do organizacji zajęć wewnątrz-szkolnych i pozawewnątrz-szkolnych, takich jak wyjścia i wyjazdy (Kugiejko 2015). Podjęty temat może być też inspiracją dla twórczego odczytywania zapisów o obowiąz-kach wychowawczych nauczyciela, zawartych w dokumentach polskiego systemu oświaty (zapisy i wskazania zawarte w ustawie Karta Nauczyciela z dnia 26 stycz-nia 1982 r. wraz z późn. zm.).

W  ramach rozszerzenia spektrum badań, a  także uzyskania szczegółowych opinii i informacji na temat trudności oceny prawnych aspektów w organizacji i przeprowadzaniu wycieczek szkolnych oraz przyczyn nieuczestniczenia dzieci i młodzieży w wyjazdach, przeprowadzony został wywiad z wybranymi dyrekto-rami placówek szkolnych (n=7). Dobór podmiotów, w których założono przepro-wadzenie indywidualnych wywiadów pogłębionych, był efektem wcześniejszego rozpoznania. Na etapie prac kameralnych procesu badawczego dokonano dla każ-dego z wybranych typów szkół dwuetapową kwerendę. Każde spotkanie, podczas którego realizowano indywidualny wywiad pogłębiony, zawsze rozpoczynało się od przedstawienia się oraz krótkiej informacji o prowadzonej działalności badaw-czej, zakresie pracy doktorskiej. Wszystkie spotkania były wcześniej uzgodnio-ne (telefonicznie lub mailowo). Podczas realizowanych wywiadów prowadzono szczegółowe notatki oraz nagrywano rozmowy. Z  uzyskanych odpowiedzi wy-brano krótkie fragmenty, które najpełniej oddają, z jakimi problemami muszą się zmierzyć dyrektorzy i nauczyciele podejmujący się organizacji wyjść i wyjazdów turystycznych:

• DSP1: „Klasy o profilu sportowym są bardzo ograniczone czasowo, co przekła-da się na liczbę wyjazdów. Każdy dzień na wycieczce powiązany jest z opusz-czaniem zajęć z wychowania fizycznego i treningów (dodaje), a to jest rzeczą najistotniejszą, aby była ciągłość zajęć”.

• DSP1: „Problematyczną kwestią są finanse oraz to, że coraz trudniej współ-pracuje się z młodzieżą, szczególnie z gimnazjalistami, dlatego wyjazd też za-leży od dobrego sprawowania się uczniów”.

• DL1: „W naszej szkole wyjazdy szkolne były kiedyś znacznie częstszym zjawi-skiem. Wycieczki o randze międzynarodowej, jak i krajowej zawsze cieszyły się dużym powodzeniem. Mówię o tym z wielkim sentymentem, nie ukrywam rozżalenia, że wszystko się zmienia: poglądy, zainteresowania i  wymagania uczniów”.

• DL1: „Młodzież zniechęca się do wspólnych wyjazdów, nie chodzi już o kwe-stie finansowe, ale o  to, że nie odpowiada im grupa, towarzystwo, z  jakim mają jechać na wycieczkę. Z ich perspektywy takie wyjazdy są nieatrakcyjne

58 Uczestnictwo dzieci i młodzieży z województwa wielkopolskiego w wyjazdach szkolnych

(cisza). Kiedyś było inaczej, dla nas wyjazd był nagrodą, na którą się czekało miesiącami. Uczniowie teraz preferują wyjazdy samodzielne, z własną grupa znajomych, aniżeli z klasą pod opieką osoby trzeciej, czyli nauczyciela”.

• DL1: „Różnice w poglądach, okres buntu, powtarzanie «to wszystko bez sen-su» właśnie obejmuje okres nauki w  liceum (…). Im dalej zagłębiamy się w problematykę licealnych wyjazdów, tym wyraźniejszy staje się obraz niepo-wodzenia. Po prostu młodzieży się nie chce!”.

• DL1: „Zmniejszająca się liczba wyjazdów nie jest kwestią braku pieniędzy, ale tym, że ciężko czymś zaskoczyć naszych uczniów. Nieustanne problemy i prze-ciwności ze strony uczniów działają demotywująco na grono pedagogiczne”.

• DT: „Uczniowie mają sporo zajęć, jakichś dodatkowych praktyk i  nie ukry-wają czasami, że nie mają wystarczających środków finansowych, gdyż każdy wyjazd się z tym wiąże. Nie chodzi tylko o opłatę za wycieczkę, ale do tego wchodzi zawsze jakieś kieszonkowe, a to w sytuacji posiadania rodzeństwa jest obciążające dla rodziców”.

• DG1: „Nie ukrywam i często też rodzice zwracają uwagę, że dzieci są zmęczo-ne, ale wycieczka jest czymś, co wywołuje w nich entuzjazm”.

Dyrektorzy kierujący pracą szkół (różnych ze względu na typ, profil, położe-nie czy osiągnięcia) wskazywali na takie same trudności. Organizacja i przepro-wadzanie wyjścia czy wyjazdu zależne jest od licznych czynników, począwszy od realizowanej podstawy programowej, zajęć dodatkowych, zachowania czy chęci uczniów. Tempo życia, liczne dodatkowe zajęcia i obowiązki często mają znaczący wpływ na organizację dodatkowych aktywności. Każdy dzień spędzony poza szkołą musi być niejako odpracowany, gdyż nauczyciele mają obowiązek zrealizowania programu. W  szkołach o  profilu sportowym dodatkowo zwraca się uwagę na treningi, zawody sportowe, które również są obciążające dla dzieci i młodzieży. Mając na uwadze ich dobro i rozwój, dyrekcja jest przychylna każdej z propozycji, jaką przedstawiają nauczyciele. Problem pojawia się w momencie już samej realizacji, a dokładniej podczas określenia liczby uczestników. Różni-ce w poglądach, zainteresowaniach, okres buntu czy indywidualne wymagania uczniów wpływają na częste niepowodzenia, a w konsekwencji na brak uczest-nictwa w wycieczkach. Bardzo istotnym czynnikiem są również koszty, jakie po-noszą rodzice. Przyczyn braku udziału dzieci i młodzieży w szkolnych wyjazdach turystycznych jest wiele, jednak czy są one czymś nowym czy zawsze były obec-ne, to kwestie do głębszej dyskusji.