W Roku Afryki (1960), przełomowym dla kontynentu, kiedy niepodległość proklamowało 17 państw Afryki, Wybrzeże Kości Słoniowej należało do najzamożniejszych regionów kontynentu.
„Eldorado Afryki Zachodniej”57 zawdzięczało rozwój gospodarczy plantacjom roślin przemysłowych, głównie kawy i kakao, a także kauczuku, bananów i palmy oleistej, bawełny, trzciny cukrowej, orzeszków ziemnych i orzeszków koli. Uprawy te znalazły w po-łudniowym regionie Wybrzeża Kości Słoniowej, tzw. pierścieniu
56 Fragmenty tego rozdziału były dyskutowane w trakcie debaty Nigeria i Wybrzeże Kości Słoniowej – dwie drogi rozwoju nad Zatoką Gwinejską w warszawskim klubie Podróżnik 28 lutego 2012 roku.
57 W 1961 roku dochód narodowy wynosił 803,6 mln dolarów, czyli 244,9 do-lara na osobę; dla porównania: Ghana – 202,4 dodo-lara; Niger – 141 dolarów;
Dahomej – 147,3 dolara; Gwinea – 133,3 dolara; Górna Wolta – 83,8 dola-rów; Mali – 62,9 dolara (Komorowski 1966, s. 3).
kakaowym [fr. la boucle du cacao], dogodne warunki do rozwoju (Rougerie 1964, s. 109–111).
Pierwsze plantacje powstały we wschodniej części kraju pod koniec XIX wieku. Kolonizatorzy najpierw upowszechnili uprawy kawy. W miejscowości Elima (dziś region Sud-Comoé), nieopodal laguny Aby, Arthur Verdier założył plantację kawowca liberyskiego (Coffea liberica) w 1881 roku. Siedem lat później do tego regionu przywieziono także pierwsze sadzonki kakao. Do I wojny światowej kawa stanowiła dominujący gatunek na iworyjskich plantacjach.
Od połowy drugiej dekady XX wieku w eksporcie główną rolę odgrywało już kakao (Boni 1985, s. 103–104). Strukturę eksportu towarów z terenów Wybrzeża Kości Słoniowej w okresie kolonizacji francuskiej ilustruje poniższa tabela.
tabela 4: Struktura eksportu towarów z terenów wybrzeża Kości Słoniowej w okresie kolonizacji francuskiej
Rok Kawa Kakao Banany Drewno Olej
palmowy Kauczuk
1893 5441 77
1898 4331 289
1903 4863 1166
1908 5557 915
1913 10 42 42 651 6014 962
1918 30 420 36 406 3168 249
1933 1699 30 914 196 41 935 3102
1938 14 076 52 720 12 271 65 683 2971
1943 22 992 543 2 2418 2942
1963 182 100 99 700 1 334 00 1 478 000 400
Źródło: Mundt (1987, s. XiX), dane w tonach.
Amerykański antropolog Mike McGovern wyróżnia trzy za-sadnicze etapy rozwoju systemu plantacji kakaowca w Wybrzeżu Kości Słoniowej – lata 1925–1945 i 1945–1975 oraz okres kryzysu po 1975 roku (McGovern 2011, s 76–77). W pierwszym okresie uprawa kakao, głównie odmiany Amenolado (Boni 1985, s. 116), upowszechniła się w centralnej i wschodniej części kolonii fran-cuskiej. Zaangażowały się w nią przede wszystkim ludy Akan, co pozwoliło części marksizujących politologów, m.in. Egipcjaninowi Samirowi Aminowi, dostrzegać formowanie się „burżuazji etnicz-nej” Baoulé w społeczeństwie iworyjskim (Widner 1993, s. 25–59).
Z całą pewnością wyraźnie zmieniał się stosunek ludzi do ziemi, a tym samym postrzeganie prawa własności. Transformacji ulegały status społeczno-ekonomiczny rolników oraz oblicze rodziny, któ-ra z tktó-radycyjnej komórki społecznej stopniowo przekształcała się w minifirmę zawiadującą dystrybucją ziemi i współpracą z najem-cami. W ciągu kilku dekad wytworzyły się nowa hierarchia i nowy system powiązań na linii wieś – miasto.
W czasie funkcjonowania Francuskiej Afryki Zachodniej upowszechnił się system kurateli [fr. tutorat] – zwyczajowej umowy między dzierżawcą a właścicielem obszaru pod uprawę kakao. Dla socjologów tutorat stanowił przykład niesformalizowanego mo-delu umów opartego na upowszechnieniu relacji między klientem a patronem, polegających na immanentnej nierówności, nieustan-nej wymianie różnorakich dóbr według nieskodyfikowanieustan-nej reguły wzajemności (Tarkowski 1994). Tutorat, z perspektywy antropolo-gii symbolicznej, był także zrytualizowaną formułą włączania do wiosek nowych rodzin, przywodzącą na myśl feudalny hołd lenny.
Inkluzja ta nie stanowiła jednak pełnej inkorporacji w wymiarze społeczno-kulturowym. Tutorat oznaczał nawiązanie relacji eko-nomicznej oraz pojawienie się nowych ról społecznych (Chauveau, Colin 2010, s. 87).
„Gorączka kakaowa”, „rewolucja kakaowa”, „era kakaowa”,
„nowy wiek kultur handlowych”, datowane na okres 1949–1959
oraz pierwsze dekady niepodległości, na trwałe zmieniły krajo-braz społeczno-gospodarczy kraju. W 1955 roku powierzchnia upraw kakaowca wynosiła 188 tys. ha, a w przededniu uzyskania niepodległości – 237 tys. ha. W 1955 roku kawę uprawiano na 304 tys. ha, w 1959 roku – na 539 tys. ha. Areał upraw kakao w okresie 1955–1959 zwiększył się o 50%, zaś kawy – o 200% (Dobrska 1966, s. 13; Boni 1985, s. 113). W poniższej tabeli zilustrowano zwiększa-nie się obszaru upraw kawy i kakao w okresie 1949–1959.
tabela 5: wzrost areału plantacji kawy i kakao w okresie „gorączki kakaowej”
Okres Plantacje kawy Plantacje kakao
1949–1950 179 158
1950–1951 206 177
1951–1952 185 173
1952–1953 248 181
1953–1954 285 172
1954–1955 304 188
1955–1956 383 226
1956–1957 394 211
1957–1958 469 213
1958–1959 539 237
Źródło: Boni (1985, s. 113), dane w tys. ha.
Do głównych przyczyn rozpoczęcia się „ery kakaowej” zali-czyć należy: wpływ kolonialnych wzorów ekonomicznych, francu-ską politykę podatkową oraz system pracy przymusowej ściągający na wybrzeże ludy woltyjskie, a także tradycyjny u ludów Akan kult bogactwa (Komorowski 1966, s. 37).
W drugim wyodrębnionym przez McGoverna okresie, zwłaszcza po roku 1968, znacznemu poszerzeniu uległ areał
plantacji (por. Tabela 6). W 1961 roku kakaowce uprawiano na 388 tys. ha, dekadę później już na obszarze 586 tys. ha, a w 1980 roku plantacje kakaowca zajmowały 1 mln ha (Boni 1985, s. 119).
Zgodnie z uchwalonymi przez władze okresowymi planami inwe-stycyjnymi (Loi Programme) na ogromnych obszarach Wybrzeża Kości Słoniowej wycięto las tropikalny, zamieniając ostoje dzikiej przyrody w plantacje kawy i kakao. Lasy dziewicze znikały z map.
W system upraw zaangażowały się także inne grupy etniczne, nie tylko ludy Akan. „Wyścig o ziemię” nabierał powoli charakteru walki między plemionami o posiadanie decydującego głosu w de-batach nad przyszłością gospodarczą kraju. Jean-Pierre Chauveau wylicza najważniejsze konflikty tego typu w okresie I Republi-ki: Baoulé – Bété w regionie Gagnoa (1968); Niaboua – Baoulé w regionie Zoukougbeu (1985); Baoulé – Bété i Gouro w regionie Zoukougbeu (1990) (Chauveau 2000, s. 5). Rolę rozjemcy począt-kowo odgrywał rząd.
W tym okresie powstał także Fundusz Stabilizacji i Wspie-rania Cen Produkcji Rolnej (Caisse de Stabilisation et de Soutien des Prix des Produits Agricoles; CAISTAB) – państwowa agencja odpowiedzialna za sektor upraw bawełny, kakao i kawy. Od 1962 roku jej zadaniem było pośredniczenie między producentami a sku-pującymi, kontrola jakości oraz stabilizacja ceny kakao (Sawadogo 1977, s. 73–74).
tabela 6: wzrost areału plantacji kawy i kakao w okresie 1969–1979
Okres Plantacje kawy Plantacje kakao
1968–1969 736 516,8
1969–1970 868 539,2
1970–1971 887 562,3
1971–1972 910 586,3
1972–1973 953 611,0
1973–1974 1060 798,5
1974–1975 1176 815,0
1975–1976 1214 840,0
1976–1977 1254 863,0
1977–1978 1291 896,5
1978–1979 1362 946,5
Źródło: Boni (1985, s. 119), dane w tys. ha.
Zauważyć należy, że okres boomu kakaowego to także czas intensyfikacji procesów migracji ekonomicznej – zarówno we-wnętrznej, jak i napływu do Wybrzeża Kości Słoniowej étrangers, czyli migrantów z krajów sąsiednich, szukających zatrudnienia na plantacjach kakao, kawy i kauczuku58. Przybywający falami Mossi na trwale zmienili społeczeństwo iworyjskie – coraz bardziej podzielone, miejscami „zgettoizowane”, złożone z coraz wyraźniej artykułujących swoje aspiracje ekonomiczne i polityczne grup społecznych.
58 Uprawa kauczuku upowszechniała się w Wybrzeżu Kości Słoniowej od 1953 roku dzięki aktywności Compagnie des Caoutchoucs du Pakidié (CCP).
Francuscy inwestorzy próbowali przenieść w ten region świata część przed-siębiorstw eksportujących kauczuk z Indochin, po klęsce w bitwie pod Điện Biên Phủ (maj 1954), stanowiącej symboliczny koniec kolonialnego panowa-nia Francji w Azji Południowo-Wschodniej. Największe plantacje lokowano początkowo blisko Dabou i Bonoua. Z Iworyjczykami współpracę szybko nawiązała także firma Michelin (Boni 1985, s. 124–125).
System kurateli podlegał zmianom (Chauveau, Colin 2010, s. 88). Zwyczaje w relacjach między właścicielem a dzierżawcą podlegały powolnej standaryzacji: np. po śmierci właściciela zie-mi dzierżawca symbolicznie odnawiał umowę ze spadkobiercazie-mi na drodze „wymiany darów”. Wymiana ta przestawała być spo-łecznym potwierdzeniem relacji, a stała się rodzajem pieniężnej renty gruntowej [fr. redevances foncières] (Chauveau, Colin 2010, s. 88). Kształtowała się kultura prawna kontraktów, zauważalna choćby w ustawach z 1955 i 1956 roku, kiedy to ramy zwyczajowe zyskały formułę powszechnie obowiązujących regulacji prawnych (Chauveau, Colin 2010, s. 89). Jednocześnie narastały spory między dzierżawcami, właścicielami, lokalnymi wodzami tradycyjnymi i urzędnikami państwowymi, których stawką były rosnące zyski z upraw. Utrudniało to asymilację przybyszów. Życie codzienne kosmopolitycznych wiosek, których populacja złożona była z przed-stawicieli kilku grup etnicznych, legitymujących się różnymi oby-watelstwami, nie oznaczało już spokojnej koegzystencji. Lokalni zwierzchnicy [fr. suzerains, chefs des terres] przestawali odgrywać rolę autorytetów (Boni 1985, s. 377).
W okresie I Republiki pojawił się szereg rozporządzeń praw-nych, których celem było faworyzowanie przedstawicieli Baulé, uła-twiających im przejmowanie praw do użytkowanej ziemi należącej wcześniej do innych grup etnicznych, np. Kru (Chauveau, Colin 2010, s 89). Zasada przyznawania ziemi nowym użytkownikom [fr. la terre appartient à celui qui la met en valeur – „ziemia należy do tego, kto ją uprawia”], ustanowiona przez Félixa Houphouëta- -Boigny w 1963 roku, okazała się rozwiązaniem użytecznym jedynie w okresie dynamicznej wewnętrznej kolonizacji kraju. Wkrótce jednak wywołała sprzeciw części plantatorów przyzwyczajonych do poprzednich regulacji opartych na klasycznym tutoracie. Na skutek „nieformalnej formalizacji” (Chauveau, Colin 2010, s. 94) właściciele ziemi musieli renegocjować warunki umów z dzier-żawcami. Malały zyski z najmu. Nadal napływali biedni migranci,
głównie przedstawiciele ludów woltyjskich, szukający pracy na iworyjskich plantacjach. Ekspansja ekonomiczna Baulé przypadła także na czas deforestacji zachodniej części kraju. Powstawały nowe plantacje, których właścicielami stawali się najczęściej stronnicy Partii Demokratycznej, a pracowali na nich migranci z północy (Boni 1985, s. 375–378).
W okresie hamowania tempa rozwoju kraju do wiosek wra-cała młodzież, której nie udało się osiągnąć sukcesu w miastach.
Pojawiły się nowe, „rodzinne” wymiary konfliktu o ziemię – mię-dzypokoleniowy spór o dystrybucję zysków z plantacji oraz walki między braćmi o schedę po ojcach. Autorytet tradycyjnych liderów wiosek oraz największych latyfundystów znacznie zmalał.
Napięcie wewnątrz wiosek wzmacniały kolejne fale przyby-szów z zagranicy, głównie Mossich. Łańcuchy migracyjne ułatwiały osiedlanie się – tę sytuację przyrównać można do „akcji łączenia rodzin”, kiedy to przedstawiciele wcześniejszych fal migracji ściągali do kraju przyjmującego ich krewnych. Na skutek tych procesów między 1975 a 1980 rokiem allochtones (obcy) zwiększyli obszar uprawianych przez siebie plantacji kakao z 7,3% do 11,2% (Boni 1985, s. 378).
W tym okresie pojawiły się także sformalizowane umowy mające rozstrzygać potencjalne spory o zyski. Sytuacja ta jednak tylko pozornie wprowadzała ład – wielość rodzajów umów [fr. pa-pier, reçu, convention de vente, accord de concession, convention]
(Chauveau, Colin 2010, s. 93) potęgowała chaos i tworzyła kolejne napięcia społeczne. Przedstawiciele tradycyjnych wspólnot naj-częściej odczuwają lęk przed każdą zmianą i modernizacją. Pod koniec I Republiki stare zwyczaje ustępowały nowym, narzucanym przez władze rozwiązaniom. Skutkiem tego zanikało kluczowe dla plantatorów poczucie bezpieczeństwa, pewność zarobków i pozycji zajmowanej w strukturze wioski.
Po wprowadzeniu systemu wielopartyjnego w 1990 roku nowe partie założyły swoje siedziby w wioskach – w miejsce
po-działu na zwolenników i przeciwników Félixa Houphouëta-Boigny pojawiły się dystynkcje na popleczników Partii Demokratycznej, Ludowego Frontu i Zgromadzenia Republikanów. Każda z opcji politycznych oferowała rolnikom odmienne wizje rozwoju sekto-ra agsekto-rarnego. Przykładowo, realizacja postulatów Karty Północy z 1992 roku dla jednych oznaczałaby upodmiotowienie polityczne i awans w hierarchii iworyjskiej, dla innych stałaby się zwiastunem deklasacji i pauperyzacji. Autorytet władz państwowych malał, były użyteczne jedynie do uzasadniania sporów o plantację, do prześladowania migrantów z północy.
Instytucjonalizacja gospodarki plantacyjnej w okresie I Re-publiki miała wpływ na zanik „moralnej ekonomii dostępu do ziemi” [ang. moral economy of land access] (Chauveau, Colin 2010, s. 99), doprowadziła do etnizacji i polityzacji różnic społecznych wśród osób zaangażowanych w system plantacji „czarnego złota”
Wybrzeża Kości Słoniowej. Na skutek transformacji ekonomiczno--politycznej kraju w wielu iworyjskich grupach społecznych pojawił się stan anomii. Mianem tym Émile Durkheim nazywał chroniczny stan niepewności w systemie aksjonormatywnym, rozpad więzi spo-łecznej i zanik kontroli spospo-łecznej spowodowany – według francu-skiego socjologa – postępującym podziałem pracy (Durkheim 1999, s. 447–471). Wojciech Jagielski w artykule o wymownym tytule Kakao zgubiło Wybrzeże Kości Słoniowej, stwierdził wprost: „Przy-czyną upadku Wybrzeża Kości Słoniowej stało się jego bogactwo”
(Jagielski 2010, s. 12). Kakao w tym kraju odegrało tę samą rolę, co diamenty w Liberii (Global Witness 2007, s. 3) – doprowadziło do krwawej wojny i zniszczenia potencjału gospodarczego.