Przyczyn Czerwca ’53 było wiele3. Do najważniejszych z nich należały przemiany w strukturze społecznej Niemiec po klęsce III Rzeszy, a także decyzje i działania Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands – SED) ingerujące w struktury społeczne państwa wschodnioniemieckiego i jego pod-stawy ekonomiczne, np. decyzje zjazdu SED (9-12 lipca 1952 r. w Berlinie Wschodnim), które znacząco wpłynęły na położenie ekonomiczne ludności w NRD4. Niezadowoleniu robotników towarzyszyły zmiany i restrykcje społeczne wynikające z zaostrzenia wal-ki klasowej. Latem 1952 r. wprowadzono liczne sankcje wobec niektórych grup spo-łecznych. Falko Werketin mówił o tych działaniach, że były one przejawem „totalnej wojny socjalnej”5. Zradykalizowano politykę agrarną, zaostrzając działania w ramach
„socjalistycznej przebudowy wsi”. Ograniczeniom i restrykcjom ekonomicznym
3 O przyczynach wystąpień czerwcowych 1953 r. pojawiło się wiele opracowań, dlatego też w niniejszym artkule autorka daje jedynie krótkie spojrzenie na problematykę. Wyczerpująco o przyczynach rewolucji pisze I.-S. Kowalczuk, 17 Juni 1953 – Volksaufstand in der DDR. Ursachen-Ablaufe-Folgen, Bremen 2003. Natomiast na gruncie polskim Wolność przede wszystkim. Sprzeciw, bunt, opozycja, PRL-NRD, red. K. Hartmann,Wrocław-Görlitz 2013; Ł. Kamiński, A. Małkiewicz, K. Ruchniewicz, Opór społeczny w Europie Środkowej w latach 1948-1953 na przykładzie Polski, NRD i Czechosłowacji: wstępny raport z badań, Wrocław 2004; K. Ruchniewicz, Powstanie czerw-cowe w NRD w 1953 roku na tle innych wystąpień antykomunistycznych w krajach Europy Środ-kowo-Wschodniej, Wrocław 2003; K. Ruchniewicz, Jeśli masy robotników nie rozumieją partii, to winna jest partia, a nie robotnicy. Powstanie ludowe w NRD w czerwcu 1953 r., [w:] Z badań nad oporem społecznym w Europie Środkowej w latach 1948-1955, red. Ł. Kamiński, A. Małkiewicz, Wrocław 2000, s. 96-121; Na uwagę zasługują opracowania internetowe zwracające uwagę na przyczyny powstania: http://www.uwazamrze.pl/artykul/1019891/powstanie-berlinskie-1953/2 [17 X 2014]; http://krzysztofruchniewicz.eu/jesli-masy-robotnikow-nie-rozumieja-partii-to-winna-jest-partia-a-nie-robotnicy-powstanie-antykomunistyczne-w-nrd-w-czerwcu-1953-r/ [17 X 2014];
J. Kalicka, Chcemy być wolni, http://www.teologiapolityczna.pl/nowylisc-18/ [17 X 2014].
4 Walter Ulbricht, ówczesny Sekretarz Generalny Komitetu Centralnego SED, na sześć tygodni przed powstaniem w Berlinie, po raz pierwszy publicznie powiedział o NRD, że była jedynym państwem „ze skutkiem realizującym funkcje dyktatury proletariatu”. K.W. Fricke, Der Arbei-teraufstand. Vorgeschichte, Verlauf, Folgen, [w:] 17. Juni1953. Arbeiteraufstand in der DDR, Hg von I. Spittmann, K.W. Fricke, „Eition Deutschland Archiv” 1982, s. 5.
5 F. Werketin, Der totale soziale Krieg. Auswirkungen der 2. Parteikonferenz der SED im Juli 1952,
„Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung” 2002, s. 23-54; K.W. Fricke, op. cit. s. 8.
towarzyszyły głośne procesy gospodarcze i polityczne. Wszystko to powodowało niezadowolenie społeczeństwa, co manifestowano masowymi ucieczkami z NRD.
Pod koniec 1952 r. miesięcznie uciekało do RFN około 15-23 tys. obywateli. W marcu 1953 r. zanotowano ich największą liczbę – około 59 tys. Śmierć Stalina, 5 marca 1953 r., nie poprawiła sytuacji w NRD. Kierownictwo SED z szokiem przyjęło tę wiadomość.
Podczas żałobnego posiedzenia Komitetu Centralnego SED 6 marca 1953 r. nie tylko mówiono o „niewyobrażalnym bólu” z powodu straty „wielkiego przywódcy postę-powej ludzkości”, ale również uroczyście przyrzeczono zachować wierność ideałom Stalina. Ku jego czci zmieniono nazwę Eisenhüttenstadt na Stalinstadt. Uwielbienie dla Stalina było tak dalekie, że za jego obrażanie postawiono przed sądem dwóch ro-botników z okolic Lipska. Ich winą było mówienie z zadowoleniem o śmierci Stalina i wyrażanie nadziei na lepszą przyszłość. Skazano ich na 4 lata i 6 lat więzienia.
Późną wiosną 1953 r. podjęto działania, które w założeniu miały złagodzić sytuację w NRD. Biuro Polityczne SED 9 czerwca 1953 r. wprowadziło politykę „nowego kursu”, przyznając się do błędów popełnionych w minionym czasie6. Poza tym złagodzono niektóre restrykcyjne przepisy, np. wielkość podatków dla chłopów i rzemieślników, ograniczenia w przemieszczaniu się w ruchu wewnątrzniemieckim, ograniczenia w przyjmowaniu do szkół średnich i uniwersytetów młodzieży pochodzenia nieprole-tariackiego, a także wprowadzono częściową amnestię. Komunikat Biura Politycznego KC SED z 9 czerwca 1953 r.7 opublikowany w „Neues Deutschland” 11 czerwca 1953 r.
wywołał u niektórych członków niedowierzanie8. Władza przyznała się do popełnienia błędów, a to oznaczało, że jej rozstrzygnięcia nie były nieomylne. Podniesienie normy wydajności pracy uznano za niewłaściwe i ją cofnięto9.
Bezpośrednią przyczyną wystąpień czerwcowych był strajk murarzy, pomocników murarskich i cieśli na budowie bloku nr 40 przy alei Stalina w Berlinie Wschodnim, którego przyczyną było piętnastoprocentowe podniesienie norm wydajności pracy10. Po wprowadzeniu „nowego kursu” i ogłoszeniu komunikatu z 9 czerwca pojawiły się wątpliwości dotyczące dalszego obowiązywania zwiększonych norm. Rano 16 czerwca
6 Maßnahmen zur Gesundung http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_do-kumente/00749/index-1.html.de [1 III 2014]
7 Autorem tego komunikatu był Rudolf Herrnstadt. Komunikat z 9 czerwca został zapisany 10 czerwca 1953 r.
8 Współcześni komuniści niemieccy tak pisali o odczuciach z tamtego okresu: „Fassungs-losigkeit, ungläubiges Kopfschütteln, Erbitterung und das Gefühl, schmählich von de Führung blamiert, wenn nicht verraten worden zu sein, eine große Verunsicherung und Lähmung gera-de gera-der aktivsten und treuesten Genossen waren die Reaktion und Folge dieses Kommuniqués”.
K. Gossweiler, Wider den Revisionismus, München 1997, s. 47-69, tutaj s. 59.
9 Entscheidung: Anlage Nr. 1 zum Protokoll Nr. 36/53, 16 VI 1953 http://www.bundesarchiv.de/
oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00749/index-4.html.de [2 III 2014].
10 Gniew i niezadowolenie było podtrzymywane przez RIAS, o czym pisał Egon Bahr. Były to działania zainicjowane przez USA. Panuje opinia, że RIAS był katalizatorem tychże wydarzeń.
E. Bahr, Tag der gesamtdeutschen Geschichte, „Aus Politik und Zeitgeschichte” (APuZ) 2003, 23, s. 4.
robotnicy z alei Stalina zażądali zmniejszenia norm i wyruszyli pod gmach siedziby związków zawodowych, a następnie na Leipziger Strasse pod budynek ministerstw11. W godzinach popołudniowych delegacja robotników z alei Stalina przekazała radiu RIAS w Berlinie Zachodnim (Rundfunk im amerikanischen Sektor) do odczytania rezolucję, w której domagano się wypłaty należnych świadczeń, zmniejszenia norm, obniżenia kosztów utrzymania, niestosowania represji wobec strajkujących i ich przedstawicieli, ale także wolnych i tajnych wyborów12. Następnego dnia strajki roz-szerzyły się. Około godziny 9 rano pojawiły się pierwsze radzieckie wozy opancerzo-ne, a około godziny 12 – pierwsze czołgi. O godzinie 13 radziecki komendant miasta wprowadził dla Berlina Wschodniego stan wyjątkowy13. Wprowadzono do godziny 5 rano zakaz poruszania się. Bunt w Berlinie został zduszony.
Wieść o zamieszkach szybko rozpowszechniła się na prowincji. Efektem były strajki i zamieszki, według oficjalnych danych NRD – w 272 miejscowościach, według ustalań Kowalczuka – w 700 miejscowościach14. Byli ranni i zabici15. Po zdławieniu rewolty, przed sąd postawiono ich uczestników i przywódców. Z Moskwy zażądano działań twardych i odstraszających. Między innymi 17 czerwca 1953 r. nadeszła wy-tyczna o organizacji sądów doraźnych i potrzebie skazania 12 najbardziej aktywnych przywódców strajków16. Działania te, również wiadomości o wyrokach śmierci, miały zostać rozpropagowane za pomocą plakatów, węzłów radiowych, megafonów samochodowych i przez radio17. W czerwcu 1953 r. zatrzymano około 13-15 tys. ludzi.
Do 1955 r. wydano około 1500 dłuższych wyroków kary więzienia, o których nie poinformowano społeczeństwa. Nawet najbliższa rodzina nie wiedziała, że skazani odbywają ją w więzieniach i obozach pracy w NRD lub w Związku Radzieckim, np.
w Workucie na Syberii (było to ok. 20% skazanych)18.
11 Jest rzeczą interesującą, że Komunistyczna Partia Niemiec do dziś utrzymuje, że normy, jakie mieli wykonać robotnicy z Alei Stalina nie były zbyt duże i że właściwie otrzymywali oni dobre uposażenie. Erklärung der DKP zum 50. Jahrestag des 17. Juni 1953, http://www.bundesarchiv.
de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00749/index-7.html.de [2 III 2014].
12 Die Sendungen des RIAS am 16. Juni 1953, http://www.bstu.bund.de/DE/Wissen/
DDRGeschichte/17-juni-1953/Aufstand-in-den-Bezirken/Berlin/rias.html [2 III 2014].
13 Erklärung des Ausnahmezustands,http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bil-der_dokumente/00749/index-7.html.de [2 III 2014].
14 I.-S. Kowalczuk, 17 Juni 1953 – Volksaufstand..., s. 284-293.
15 Trudno jest określić ilu było zabitych i rannych. Historycy określają tę liczbę różnie, mówi się o na 60, 80 czy też 120 zabitych i kilku tysiącach rannych w zamieszkach na terenie całego NRD od 16 do 21 czerwca 1953 r. Wśród zabitych było również 10-15 członków aparatu bezpieczeń-stwa i milicji. Padli oni ofiarą zemsty i samosądu.
16 Wydano prawdopodobnie, jak mówią najnowsze badania, ok. 18 wyroków śmierci. M. Eisel, Vorbemerkung, [w:] Der 17. Juni 1953, Widerstand als Vermächtnis, XIV. Bautzen-Forum der Fried-rich-Ebert-Stiftung, Büro Leipzig, 8. und 9. Mai 2003, Dokumentation, http://library.fes.de/pdf-files/
bueros/leipzig/03540.pdf [2 III 2014].
17 K.W. Fricke, Die nationale Dimension des 17. Juni 1953, APuZ 2003, 23, s. 6.
18 Ibidem.