Na podstawie przedstawionych możliwości metody pentabazy w artykule została podjęta próba opisu pojęcia kreatywności . Ten zabieg wydaje się uzasadniony, po-nieważ kreatywność należy do zjawisk złożonych, jest fenomenem odgrywającym istotną rolę w indywidualnym rozwoju człowieka . Przyjmując, że kreatywność jest
132 Tatiana Rongińska
zarówno cechą umysłu, jak i uniwersalną cechą osób zdolnych do realizacji wszyst-kich swoich możliwości w celu tworzenia czegoś nowego, użytecznego dla ludzi i społeczeństwa, zastosowanie metody systemowej wydaje się w pełni uzasadnione, ponieważ potencjał kreatywny ujawnia się w szerokim kontekście relacji jednostki ze światem . Potencjał kreatywny człowieka może być analizowany w kategoriach czasu i przestrzeni psychologicznej, które stanowią tło rozwoju jednostki . Rezultaty działań kreatywnych powstają w ścisłym związku z otoczeniem, wzbogacają doświadczenie jednostki i społeczeństwa, co wyraża się w wymianie energetycznej, ale także infor-macyjnej . Przykład zastosowania metody pentabazy do analizy treści kreatywności przedstawia tabela 4 .
Tabela 4. Zastosowanie metody pentabazy do opisu kreatywności
Energia Informacja
inwencja twórcza, chęć tworzenia jako przeka-zywanie siebie w postaci rezultatów twórczych;
realizacja siebie poprzez działanie kreatywne;
inspiracja innych osób do działań twórczych;
przekazywanie innym własnych doświadczeń
duża liczba stopni swobody interpretacji świata, rozwinięta wyobraźnia; oryginalne, niestereoty-powe widzenie świata; wrażliwość na niuanse sytuacyjne; analityczność percepcji; wysoki stopień zróżnicowania bodźców (np . absolutny słuch muzyczny)
Kreatywność
Czas Przestrzeń
elastyczność zachowań; obalanie tabu; brak konserwatyzmu; innowacyjność i poszuki-wanie nowych form rozwiązywania zadań;
unikanie rutyny .
autonomia, kontemplacja; samotność twórczej osoby; einsteinowskie ukrywanie źródeł własnej kreatywności; dystans potrzebny do zrozumie-nia świata i siebie samego w nim
Źródło: opracowanie własne .
Kreatywność w wymiarze czasowym charakteryzuje chęć do zmian, nastawienie na poszukiwanie nowych form funkcjonowania w świecie, gotowość do obalania tabu . „Kreatywność wymaga odwagi porzucenia pewników” (Fromm 1959, s . 38) . Ostatnia cecha często jest wymieniana wśród czynników kreatywności . Powtarzalność w czasie jest raczej tendencją odrzucaną przez człowieka kreatywnego, który unika zadań rutynowych, a do każdego, nawet zwyczajnego działania, usiłuje wprowadzić element innowacji . Zmienność zachowań stanowi podstawę rozwoju indywidualności, wyklucza reprodukcję, staje się czynnikiem działania twórczego . Kreatywna jednostka jest skłonna do podejmowania ryzyka, co można zauważyć w działaniach odważnych, wykluczających ostrożność i asekurację .
W wymiarze przestrzennym kreatywność opisuje tendencja do izolacji, nawet samotności osoby twórczej . „Samotność rodzi oryginalne, zadziwiająco piękne, od-ważne, czasami nawet zastraszające – poezję” (Tomasz Mann) . „Sztuka jest zazdrosna, wymaga całkowitego poświęcenia się” (Michelangelo Buonarroti) . (Mann 1912, s . 18;
Metoda systemowego opisu pojęć wieloznacznych 133
Choromin 2004, s . 263) . Skłonność do refleksji i kontemplacji, charakterystyczna dla osób twórczych, nie wymaga obecności innych, wręcz przeciwnie – realizowana jest wyłącznie w izolacji, wizja produktów twórczych powstaje bowiem w indywidualnym umyśle twórcy . Kreatywność nie jest charakterystyczną cechą działania zespołowe-go, aczkolwiek nawiązywanie bliskich kontaktów z innymi może być potrzebne do inspiracji, natchnienia, pobudzenia . Wymowna jest wypowiedź Alberta Einsteina wskazująca na konieczność ukrywania źródeł wyobraźni: „Tajemnicą kreatywności jest umiejętność ukrywania jej źródeł” (za: Yalom 2012, s . 32) . Swój punkt widzenia uczony tłumaczył tym, że każdy, kto tworzy, ma swoje własne, tylko jemu znane i dostępne źródła natchnienia . Mogą to być idee innych twórców lub tajemnicze sny czy też obiekty obserwowanej rzeczywistości . Źródło własnej inspiracji trzeba więc ukrywać przed innymi, aby nie przestało ono być siłą napędową powstawania unikal-nego dzieła twórczego . Możliwe, że Einstein chciał zwrócić uwagę na indywidualny, niepowtarzalny charakter procesu twórczego, mówiąc o jego ukrytych korzeniach . Z tym można się zgodzić, twórczość bowiem zawsze jest indywidualna, reprodukcja natomiast – masowa .
Kreatywny akt jest działaniem swobodnym, ponieważ jego celem nie jest tworzenie wyłącznie produktów użytecznych z pragmatycznego punktu widzenia . Twórczość jest wyrazem swobody człowieka, nie można jej planować, jest ona spontaniczna, celem twórczości bowiem jest ona sama . Rosyjski filozof Nikołaj Bierdiajew pisał o tym, że
„Twórczy akt człowieka nie osiąga swych celów w ramach obiektywnych wartości zróżnicowanej kultury” (Bierdiajew 2005, s . 156) .
W kreatywności nie ma miejsca na konformistyczne przystosowanie się do oto-czenia, bezkrytyczne łączenie się z innymi, celem bowiem jest dążenie do osiągnięcia zgody ze sobą . Przewija się to przewija się przez wszystkie postulaty psychologii humanistycznej jako czynnik samorealizacji człowieka (Maslow 2009; Rogers 2014) . Gdy człowiek zachowuje dystans, który pozwala mu krytycznie ocenić świat, odwołuje się jedynie do siebie, rozpatruje świat przez pryzmat swoich doświadczeń, marzeń, dążeń . Podobne czynności określa się mianem kontemplacji, rozmyślania, medytacji, przyglądania się czemuś w skupieniu . Daje to możliwość głębszego poznania świata i siebie samego, rozwija się intuicja, skłonność do introspekcji i refleksji . Dzięki tej umiejętności osiąga się wyższy cel kreatywności – indywidualny, niepowtarzalny rozwój, pozbawiony dogmatyzmu, sztywności i zależności od norm .
Aspekt energetyczny opisuje wzajemne zależności pomiędzy jednostką a otocze-niem: od tendencji do czynnego włączenia się w różnorodne działania do biernego oczekiwania na wzmocnienie z zewnątrz . W tym momencie można wspomnieć o wy-jątkowym stanie zaangażowania się, flow w kategoriach Csikszentmihali (Nakamura, Csikszentmihali 2005), stanie pełnego oddania się temu, czym się zajmuje kreatywny
134 Tatiana Rongińska
człowiek . Przesłanką kreatywności według Fromma jest silne skupienie się na obiek-tach, zjawiskach lub rzeczach (Fromm 1959, s . 42) .
Kreatywność nie polega na biernym lub egoistycznym przyjmowaniu, ona daje z siebie wszystko, co człowiek chce przekazać innym . Nie chodzi tutaj wyłącznie o twórcze postaci, kreatywny jest każdy, kto przekazuje siebie innym – czy to nauczy-ciel, rodzic, czy też człowiek wspierający innych . Mówi się o tym, że prawdziwy peda-gog pracuje duszą, podobnie mówił Michał Anioł o artyście, który maluje mózgiem, a nie ręką . Wymiar energii w odniesieniu do kreatywności można przedstawić jako wyraz nie tylko zaradności człowieka, który potrafi przeciwstawić się niekorzystnym wpływom zewnętrznym . Jest to wrodzona umiejętność samodzielnego dokonania wyborów oraz przyjęcie na siebie odpowiedzialności za nie .
Dawać siebie poprzez twórczość jest przeciwstawną tendencją do charakteru anal-nego, którego celem jest zatrzymywanie przy sobie, gromadzenie bez przekazywania siebie innym . W koncepcji produktywności Fromma (Fromm 1994) jest ona nazwana tendencją tezauryzacji (w ekonomii tezauryzacja oznacza gromadzenie środków ma-terialnych bez ich inwestowania), określona jest jako nierozwojowa, nieproduktywna . Kreatywna jednostka nie bierze, lecz daje: wiedzę, umiejętności, swoje widzenie świata . Jak podkreślał Abraham Maslow: „Kreatywność pomaga ujawnić siebie w kontaktach ze światem zewnętrznym, jej ślady można znaleźć w każdym działaniu człowieka, który się samorealizuje, nawet w pospolitych, codziennych sprawach ujawnia się twórcza aktywność osobowości kreatywnej . Wszystko, czym się zajmuje kreatywny człowiek, wyraża jego indywidualność, każdy akt staje się aktem twórczym” (Maslow 1970, s . 249) .
Max Planck w przemówieniu wygłoszonym w Cambridge z okazji 100-letniej rocz-nicy urodzin Jamesa Clerka Maxwella analizował rolę i wpływ wielkiego uczonego na innych ludzi . „Niewątpliwie najważniejszym efektem pracy wybitnego uczonego są wyniki jego badań . Istnieje jednak inny rodzaj jego pracy, który jest równoznaczny z tym pierwszym: jego inspirujący wpływ na innych badaczy, który sam w sobie jest częścią jego samodzielnej pracy . Wielki uczony na zawsze pozostaje w historii nauki nie tylko dzięki własnym odkryciom, ale i dzięki tym osiągnięciom, które były inspi-rowane przez niego” (Planck 1966, s . 170) . Wypowiedź uczonego świadczy o tym, że kreatywny potencjał człowieka jest nie tylko jego indywidualnym bogactwem, lecz wielkim skarbem całej ludzkości .
Znaczenie wymiaru informacyjnego w odniesieniu do kreatywności wyraża się w tym, że kreatywny umysł widzi inaczej, jego paleta percepcji świata jest bogatsza, bardziej zróżnicowana, odmienna od sposobów postrzegania rzeczywistości poprzez jednostki mniej twórcze lub konserwatywne . Wybitny muzyk słyszy każdy dźwięk, każdy niuans melodii, ponieważ ma absolutnych słuch muzyczny . Dla genialnego malarza nie istnieje pojęcie czerwonego koloru dostrzega i rozróżnia on setki odcieni
Metoda systemowego opisu pojęć wieloznacznych 135
czerwieni . Genialny pisarz ma tak rozbudowane słownictwo, że potrafi opisać swoich bohaterów tak, że u czytelników powstaje przekonanie, że żyją oni wśród nas .
Innym aspektem zróżnicowanego charakteru percepcji jednostek kreatywnych jest szczególna wrażliwość na sytuacje, umiejętność bardzo precyzyjnego określenia kontekstu sytuacyjnego . Tak, na przykład, wśród parametrów indywidualnego stylu poznawczego skłonność do poszukiwania różnic konfrontuje z tendencją do ich niwelowania . Większa analityczność gwarantuje lepsze zrozumienie kontekstów sy-tuacyjnych o różnorodnej treści, zapobiegając stereotypowemu, sztywnemu widzeniu sytuacji . Wrażliwość jednostki kreatywnej ma podłoże kognitywne, sprowadza się do większej elastyczności struktur poznawczych . Postawa kreatywna pomaga określić własne drogi rozwojowe, swoje miejsce w świecie, sprzyja głębszemu poznaniu siebie, pozwala widzieć siebie nie przez „niejasne” odbicie w „zwierciadle” samopoznania, lecz w najmniejszych niuansach własnego Ja . Kreatywność wyprowadza rozwój poza granice sztywnych prawidłowości, instynktów wrodzonych, trudności oddzielnych faz dojrzewania . Rozwój staje się tematem otwartym, pojawia możliwość zróżnicowanej interpretacji świata i siebie samego w nim .
podsumowanie
Przedstawiona metoda pentabazy pozwala na określenie treści i zawartości pojęć wieloznacznych w relacjach czasowo-przestrzennych z otoczeniem . Dwa kolejne wymiary metody dają możliwość opisu relacji obiektów opisowych względem innych w aspekcie subordynacji, hierarchii (energia), a także ustalenia stopnia zróżnicowania percepcji rzeczywistości (informacja) . Zastosowanie metody pięciowymiarowej można traktować jako jeden z etapów operacjonalizacji pojęć złożonych i wieloznacznych oraz podstawę do opracowania odpowiednich narzędzi pomiarowych .
bibliografia
Allport G .W . (1937), Personality: A psychological interpretation, Holt, New York . Bierdiajew N .F . (2005), Fiłosofija swobody, AST, Moskwa .
Choromin N .J . (2004), Encykłopiedija mudrosti, wyd . 2 ., Russkaja kniga, Izwiestija, Moskwa .
Fromm E . (1959), Der kreative Mensch, [w:]: Erich-Fromm-Gesamtausgabe (GA), Band IX, s . 399-407 .
Fromm E . (1994), Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa .
136 Tatiana Rongińska
Ganzien W .A . (1984), Sistiemnyje opisanija w psichołogii, Wyd . Uniwersytetu w Leningra-dzie, Leningrad .
Ganzien W .A, Ronginskaja T .I . (1999), Sistiemnoje opisanije potriebnostiej czełowieka,
„Wiestnik Sankt-Pietierburgskogo Uniwiersitieta”, Sier . 6, wyp . 4 (N27), s . 90-95 . Gehlen A . (1957), Die Seele im technischen Zeitalter, Sozialpsychologische Probleme in der
industriellen Gesellschaft, Reinbek, Hamburg .
Mann T . (1912), Der Tod in Vendig. Novelle, Hyperionverlag Hans von Weber, München . Maslow A .H . (2009), Motywacja i osobowość, PWN, Warszawa .
Nakamura J ., Csikszentmihali M . (2005), Motywacyjne źródła kreatywności z perspektywy psychologii pozytywnej, [w:] J . Czapiński (red .), Psychologia pozytywna. Nauka o szczę-ściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa, s . 103-117 .
Płank M . (1966), Jedinstwo fiziczeskoj kartiny mira. Sbornik statiej, Nauka, Moskwa . Rogers C .R . (2014), O stawaniu się sobą, wyd . II, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań . Rongińska T . (2006), Aspekt psychologiczny polsko-rosyjskiego dialogu międzykulturowego:
zbliżenie mijających się kultur, [w:] A . de Lazari, T . Rongińska (red .), Polacy i Rosjanie – przezwyciężanie uprzedzeń, Wydawnictwo Naukowe, Łódź, s . 11-21 .:
Rongińska T . (2010), Profilaktyka zdrowia psychicznego w środowisku pracy: podejście systemowe, [w:] J . Stankiewicz (red .), Społeczne wymiary zarządzania nowoczesnymi przedsiębiorstwami: ludzie – kultura organizacji – społeczna odpowiedzialność, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s . 580-591 .
Rongińska T . (2011), Metoda systemowego opisu kompetencji profesjonalnych, „Problemy Profesjologii” 2, s . 11-20 .
Rongińska T . (2012), Psychologiczne uwarunkowania poczucia sukcesu w pracy, „Problemy Profesjologii” 2, s . 27-35 .
Rongińska T . (2014), Lojalność pracownika w organizacji . Próba analizy, [w:] Z . Ratajczak (red .), Przedsiębiorczość, czyli pochwała kryzysu, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlo-wa, Katowice, s . 138-148 .
Yalom I .D . (2012), Das Spinoza-Problem, München [b .r .m .w .] .
metoda systemowego opisu pojęć wieloznacznych
Streszczenie: W artykule przestawiono systemową metodę opisu pojęć wieloznacznych – metodę pentabazy Włodzimierza A . Ganzena . Omówiono jej założenia teoretyczne oraz możliwości zastosowania opierając się na czterech wymiarach opisowych: czasu, prze-strzeni, energii i informacji . Przedstawiono dychotomiczny podział każdego wymiaru . W dalszej części opracowania zaprezentowano próbę analizy pojęcia kreatywności
Metoda systemowego opisu pojęć wieloznacznych 137
na podstawie metody opisu systemowego . Każdemu wymiarowi metody pentabazy przy-porządkowano cechy charakterystyczne dla określenia treści kreatywności .
Słowa klucze: systemowy opis, metoda pentabazy, dychotomiczny podział, czas, energia, przestrzeń, informacja, kreatywność
The method of system description of ambiguous terms
Abstract: The article presents the system method of describing ambiguous terms – the penta-basis method by W . Ganzen . It discusses theoretical assumptions of the method and possibilities to use it on the basis of four descriptive dimensions: time, space, energy and information . A dichotomous division of each dimension has been shown . The next section of this paper focuses on the attempt to analyze the concept of creativity based on the method of system description . Each dimension of the penta-basis method has been assigned with some characteristics to determine the content of creativity .
Keywords: system description, penta-basis method, dichotomous division, time, energy, space, information, creativity
U N I W E R S Y T E T Z I E L O N O G Ó R S K I
RELACjE.Studia z nauk społecznych ◆ nr 1/2016 Konrad Opaliński✴
Uniwersytet Zielonogórski