Znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka
4. Przywiązanie pozabezpieczne: dezorganizacja/dezorientacja – oznacza, że dziecko czuje się zagubione i oszołomione w sytuacji odłączenia od matki
Wy-kazuje przeciwstawne zachowania w momencie powrotu matki, czyli kieruje się w stronę matki z równoczesnym odwracaniem wzroku od niej.
Powody występowania u dzieci przywiązań bezpiecznych i pozabezpiecz-nych są bardzo zróżnicowane. Według H. Bee czynniki sprzyjające występowaniu przywiązania pozabezpiecznego to: ubóstwo rodziny, stosowanie nadużyć wobec dzieci w rodzinie oraz głęboka depresja matki (Cicchetti, Barnett 1991; Spieker, Booth 1988). Natomiast czynniki warunkujące bezpieczne przywiązanie to: „ak-ceptacja i gotowość reagowania rodziców na sygnały dziecka [...]. Gotowość re-agowania nie oznacza jedynie miłości lub dobrej pielęgnacji, lecz wymaga, żeby opiekując się dzieckiem lub wykonując inne związane z nim zadania, być
lonym na jego sygnały i właściwie na nie reagować”15. Wiele badań wykazało, że różnorodność stylów przywiązania u dzieci ma niezmiernie duży wpływ na roz-wój ich osobowości i późniejsze relacje interpersonalne. Otóż dzieci przejawiające bezpieczny typ przywiązania są później bardziej towarzyskie, samodzielne, mniej agresywne i kłótliwe, bardziej empatyczne i pozytywnie nastawione do swoich przyjaciół i rodzeństwa, posiadają wyższe poczucie własnej wartości i są bardziej dojrzałe emocjonalnie.
Dzieci z przywiązaniem pozabezpiecznym nawiązują słabsze przyjaźnie, są bardziej agresywne, szybciej stają się aktywne seksualnie, posiadają niską samo-ocenę i mają trudności z nawiązywaniem kontaktów z otoczeniem.
Więź matki z dzieckiem kształtuje się na zasadzie wrodzonej i autonomicz-nej reakcji. Początkowo sądzono, że jedyną pierwotną potrzebą człowieka w chwi-li narodzin jest potrzeba zaspokojenia głodu, a przywiązanie wynika z procesów uczenia. Pogląd ten podważyli J. Bowlby i H.F. Harlow, twierdząc, że potrzeba przywiązania jest wrodzona i równie silna jak potrzeba pokarmu.
To matka w pierwszych latach życia dziecka decyduje, czy będzie ono czło-wiekiem szczęśliwym, ciekawym, radosnym, nastawionym życzliwie do świata i ludzi, czy lękającym się świata i ludzi, nieufnym i zamkniętym w sobie. Macie-rzyństwo to nie tylko osobiste wydarzenie dla kobiety, bądź kobiety i jej męża, ale jest to bardzo ważne wydarzenie społeczne. To w czułych kochających ramionach matki tworzy się „prafundament zdrowej osobowości dziecka, akceptującego siebie i innych ludzi, prafundament zdrowego społeczeństwa”16. Wpływ rodziców na dzie-cko, ich obecność lub brak, ich sposób postępowania, stosunek emocjonalny, uczu-ciowość, sposób okazywania uczuć sięgają bardzo głęboko w psychikę dziecka.
Próby bliższej analizy kształtowania się więzi emocjonalnej między matką a dzieckiem, w szczególności w okresie okołoporodowym, dokonano na podsta-wie badań przeprowadzonych wśród położnic na oddziale położniczym w 2–3 dobie po porodzie oraz miesiąc po porodzie w celu określenia wczesnej postawy rodzicielskiej. Grupa liczyła 25 osób. Zachowania matek po porodzie w stosunku do swoich dzieci mogą być odzwierciedleniem ich stanu psychicznego, nastawienia do dziecka i do macierzyństwa. Poniższa tabela wskazuje, jakie nastawienie i nastro-je (oraz w jakim stopniu) dominowały u badanych matek.
Tab. 1. Relacje matek z dzieckiem po porodzie
Stwierdzenie
Zdecydowa-nie tak Raczej tak Trudno mi powiedzieć Raczej nie Zdecydo-wanie nie
Patrzenie na dziecko bez
końca 96% 4% 0% 0% 0%
Mówienie do dziecka 96% 4% 0% 0% 0%
15 Ibidem, s. 170.
103 Znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka
Zastanawianie się nad podobieństwem 44% 24% 8% 16% 8% Przytulanie i całowanie dziecka 100% 0% 0% 0% 0% Zdenerwowanie i poczucie winy, gdy dziecko płacze
60% 28% 12% 0% 0%
Częste rozwijanie i sprawdzanie, czy dziecku jest wygodnie
40% 44% 4% 8% 4%
Zastanawianie się, czy dzie-cko rozpoznaje i słyszy matkę
52% 48% 0% 0% 0%
Głaskanie i dotyk dziecka pozytywnie wpływa na jego rozwój
96% 4% 0% 0% 0%
Próba zrozumienia „mowy ciała” dziecka i jego potrzeb
88% 12% 0% 0% 0%
Zwracanie się do dziecka po imieniu
88% 12% 0% 0% 0%
źródło: opracowanie własne
Na podstawie analizy zaprezentowanych powyżej danych można stwierdzić, że więzi matek z ich dziećmi tuż po porodzie są bardzo silne i wyrażają głębokie przywiązanie. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju psychofizycznego dziecka teraz i w przyszłości. Stan psychiczny, emocje, odczucia związane z przebytym porodem mają ogromny wpływ na nasilenie się więzi z dzieckiem. Poniższa tabela wskazuje, jakie emocje i w jakim stopniu dominowały u matek.
Tab. 2. Odczucia po porodzie
Stwierdzenie Zdecydowanie
tak Raczej tak powiedziećTrudno mi Raczej nie Zdecydowanie nie
Warto było przeżyć poród 96% 4% 0% 0% 0% Uczucie dumy, patrząc na dziecko 96% 4% 0% 0% 0% Brak przykrych wspomnień, dobre samopoczucie 44% 28% 16% 8% 4% Ograniczenie swobod-nego życia i podporządkowanie go dziecku 12% 8% 8% 44% 28% Dziecko to szok i straszny zamęt 0% 4% 16% 24% 56%
U większości pacjentek trud porodu nie zmienił ich nastawienia do dziecka, nie wykazywały one zdecydowanie negatywnych emocji i odczuć wobec niego, a wręcz przeciwnie – czuły dumę, satysfakcję i były pozytywnie nastawione do przyszłości. Macierzyństwo to specyficzny okres w życiu kobiety. Często docho-dzi do radykalnych zmian i przewartościowania pewnych aspektów życia, funk-cjonowania w rodzinie i otoczeniu. Naszym celem było uzyskanie informacji, jak pacjentki odnoszą się do macierzyństwa i jego aspektów oraz jakie są ich refleksje na ten temat.
Tab. 3. Nastawienie do macierzyństwa
Stwierdzenie Zdecydowanie
tak Raczej tak powiedziećTrudno mi Raczej nie Zdecydowanie nie
Nie może się docze-kać momentu, kiedy będzie nosić dziecko na rękach 84% 12% 4% 0% 0% Dziecko wnosi radość do rodziny i łączy małżonków 100% 0% 0% 0% 0% Karmienie piersią jest ważne i zdrowe dla dziecka
96% 4% 0% 0% 0% Karmienie piersią pogłębia więź z dzieckiem 100% 0% 0% 0% 0% Macierzyństwo to powołanie każdej kobiety 72% 20% 4% 4% 0% Macierzyństwo jest
piękne ale trudne 52% 24% 8% 8% 8%
Sama najlepiej zaopiekuje się dzieckiem
52% 44% 4% 0% 0%
Odżywiam się
zdro-wo dla dziecka 76% 20% 4% 0% 0%
źródło: badania własne
Stosunek do macierzyństwa był pozytywny, a samo macierzyństwo dawało poczucie szczęścia, radości, ale było też trudnym wyzwaniem. Jednocześnie wystę-powały obawa i strach o dziecko, lęk przed trudnościami i obowiązkami zawiąza-nymi z byciem matką, ale ankietowane deklarowały zarazem nawiązanie głębokiej więzi z dzieckiem, okazywały dumę, troskę o dziecko i jego zdrowie. Posiadanie rodziny jest dla nich tożsame z posiadaniem dziecka, rodzina traktowana jest jako oparcie i sens życia. Przyszłość kojarzy się ankietowanym również z dzieckiem, z powiększeniem rodziny i szczęściem rodzinnym. Nastawienie do świata więk-szości kobiet było pozytywne, a tylko u niektórych negatywne, co pokrywało się
105 Znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka
z nastawieniem do dzieciństwa. Można zatem przypuszczać o prawidłowym roz-woju więzi matki z dzieckiem mimo pojawiającej się ambiwalencji w stosunku do macierzyństwa.. Nastawienie do rodziny, przyszłości i świata w większości przy-padków było pozytywne, więc nie powinno mieć negatywnego wpływu na rozwój więzi z dzieckiem.
Analiza kwestionariusza „Skala postaw rodzicielskich dla matek” opraco-wanego przez M. Plopę interpretuje stopień nasilenia danej postawy w kierunku pożądanym lub niepożądanym z punktu widzenia teorii psychologicznej. Skala stenowa składa się z różnych jednostek.
Sten 1–2 świadczą o bardzo niskich wynikach, steny 3–4 o wynikach nis- kich, steny 5–6 o przeciętnych, steny 7–8 o wysokich, a steny 9–10 świadczą o bardzo wysokich wynikach17. Wyniki stenowe interpretuje się jako stopień na-silenia danej postawy. Analizowano następujące postawy: akceptacji–odrzucenia, autonomii, ochraniającą wymagającą oraz niekonsekwentną. Występowanie danej postawy może mieć związek z natężeniem więzi po porodzie. Badanie to przepro-wadzono co najmniej jeden miesiąc po porodzie w domach ankietowanych.
Postawa akceptacji–odrzucenia
Wszystkie ankietowane kobiety (100%) przejawiały postawę akceptacji wobec dziecka. Wynik badania zawierał się w granicach 7–10 stenów, co wskazuje na bliski, uczuciowy kontakt rodzica z dzieckiem. Rodzic akceptuje dziecko takim, jakim ono jest, i dlatego, że jest. Maksymalny wynik (10 stenów) osiągnęło 52% pacjentek z badanej grupy; pozostałe ankietowane – między 7–9 stenów, co rów-nież świadczy o wysokim nasileniu tej postawy, zatem można przypuszczać, że pozytywne relacje z dzieckiem tuż po porodzie nie uległy osłabieniu, a obcowa-nie z dzieckiem jest dla rodzica przyjemne, daje mu poczucie satysfakcji, radości i zadowolenia.
Akceptacja dziecka polega na przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest. Przebywanie z dzieckiem sprawia rodzicom przyjemność i zadowolenie. Znają i akceptują jego możliwości i uzdolnienia, jak również ograniczenia i trudności. Ich krytyka dotyczy jedynie konkretnego działania, a nie całej osoby dziecka. Starają się poznać jego potrzeby, zaspokoić je, pozwalają na uczuciową niezależność. Akceptu-jąc dziecko, dają mu poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia.
Postawa autonomii Ryc. 1 36% 44% 20% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% brak autonomii przeciętna autonomia wysoka autonomia
źródło: opracowanie własne
Jak wynika z analizy kwestionariusza, postawa autonomii nie była już tak jednoznaczna jak postawa akceptacji. Aż 44% respondentek przejawiało przeciętne nasilenie tej postawy, tj. w granicach 5–6 stenów, 36% kobiet cechowało się bra-kiem postawy autonomii w stosunku do swego dziecka w skali 1–4 steny. Tylko 20% ankietowanych pozostawało w granicy 7–10 stenów, co świadczy o wysoce pożądanym traktowaniu dziecka jako samodzielnej jednostki, o rozumieniu potrzeby niezależności dziecka.
Rodzic w pełni akceptuje dziecko, ale – z drugiej strony – jednocześnie nie jest w stanie w pełni zaakceptować jego indywidualności i autonomii, co może wska-zywać na pewną konfliktowość postaw w późniejszym czasie.
Postawa ochraniająca
Jak przedstawiono na wykresie poniżej, po równo, czyli po 44% ankietowanych charakteryzowało się postawą właściwą i umiarkowanie właściwą. Postawa właś-ciwa mieści się w granicach 1–4 stenów, a umiarkowanie właśwłaś-ciwa w 5–6 stenach. 16% badanych pozostawało w przedziale 7–10 stenów, co oznacza postawę nad-miernie ochraniającą.
Rodzic wyraża przesadną troskę o przyszłość dziecka nie wierząc, że może ono prawidłowo funkcjonować bez jego wsparcia pomocy i bezpośredniej bli-skości. Tym samym nie uświadamia sobie, że takie zachowanie jest najczęstszym źródłem konfliktów i powodem odsuwania się emocjonalnego dziecka.
107 Znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka
Ryc. 2 44% 44% 16% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% właściwa umiarkowanie właściwa nadmiernie ochraniająca
źródło: opracowanie własne
Postawa wymagająca
Wedle danych przedstawionych na wykresie 3, 36% ankietowanych cechowała postawa właściwa mieszcząca się w skali 1–4 stenów. Z kolei 44% respondentek przejawiało cechy postawy umiarkowanie właściwej znajdującej się w granicach 5–6 stenów. Postawę nadmiernie wymagającą przyjęło 20% respondentek. Ryc. 3 36% 44% 20% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% właściwa umiarkowanie właściwa nadmiernie wymagająca
źródło: badania własne
Taka postawa wiąże się z akceptowaniem tylko tych poczynań dziecka, któ-re są zgodne z poglądami i oczekiwaniami rodzica.
Postawa ta jest uwarunkowana specyficznie pojmowanym dobrem dziecka, często stanowi źródło konfliktów i bywa przyczyną narastającego buntu u dziecka.
Postawa niekonsekwentna
Postawą tą charakteryzowało się aż 16% respondentek. Stosunek rodzica do dzie-cka jest tutaj zmienny, niestabilny, zależny od chwilowego nastroju i samopoczu-cia, innych spraw osobistych niekoniecznie związanych z życiem rodzinnym. Brak stabilności w postępowaniu rodzica powoduje dystansowanie się emocjonalne dziecka i pogłębia trudności w komunikacji wewnątrzrodzinnej.
Ryc. 4 28% 56% 16% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% pożądana umiarkowanie właściwa niewłaściwa
źródło: badania własne
Większość ankietowanych (56%) deklarowało postawę umiarkowanie właś-ciwą, a 28% postawę pożądaną. Wśród czynników wpływających na kształtowanie się postawy macierzyńskiej można wymienić18:
• zachowania przekazywane przez rodziców we wczesnym dzieciństwie,
• stosunek emocjonalny rodzice–dziecko, wpływający na dojrzałość emocjonalną, • stopień rozwoju intelektualnego, warunkujący tworzenie się dynamicznych sche-matów osobowości,
• satysfakcja ze związku z partnerem, • sytuacja socjalno-ekonomiczna, • nasilenie lęku przed porodem, • samopoczucie w czasie ciąży, • subiektywne przeżycie porodu,
18 G. Makiełło, Geneza i rozwój postawy macierzyńskiej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Psychologicz-no-Pedagogiczne”, z. 15, Kraków 1970.
109 Znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka
• oczekiwania co do płci dziecka, • podjęcie roli ojca przez męża,
• stan zdrowia matki i dziecka po porodzie, • wsparcie wśród osób bliskich.
Różnorodne doświadczenia z dzieciństwa i okresu późniejszego, przede wszystkim te negatywne, np. dysfunkcyjna rodziną brak matki czy ojca, rozbicie rodziny, brak wsparcia ze strony partnera i rodziców w czasie ciąży, mogą powo-dować problemy emocjonalne, trudności w nawiązaniu trwałych związków part-nerskich, rodzicielskich, co z kolei negatywnie rzutuje na postawę wobec dziecka (szczególnie w okresie poporodowym to negatywne nastawienie może się dalej po-głębiać). Pozytywne doświadczenia związane z porodem wpływają korzystnie na rozwój uczuć macierzyńskich w okresie połogu, można więc stwierdzić, że czynni-kiem sprzyjającym w przypadku podjęcia roli matki są pozytywne doświadczenia z okresu ciąży i porodu.
Ogólnie rzecz ujmując, im lepsze doświadczenia z przeszłości, tym większe szanse na stworzenie właściwych warunków we własnej rodzinie i przyjęcie właś-ciwej postawy wobec rodzicielstwa, tzn. rodzic przejawiający taką postawę z chęcią będzie otaczał dziecko troskliwą opieką dostrzegając i zaspokajając jego potrzeby, wykazując dużo cierpliwości i stałą gotowość tłumaczenia i wyjaśniania. Będzie się starał obiektywnie oceniać dziecko dzięki zachowaniu odpowiedniego dystansu wo-bec niego i pełnej akceptacji jego osoby. Dojrzałe macierzyństwo wyraża się również w trosce o prawidłowy rozwój relacji dziecka z ojcem, podobnie jak dojrzałe ojco-stwo prowadzi do większej więzi dziecka z matką. „O pełnym macierzyństwie moż-na mówić w kontekście ojcostwa, a o pełnym ojcostwie tylko w kontekście macie-rzyństwa. Oba te doświadczenia kształtują jedną rzeczywistość rodzicielstwa”19.
Abstract
The main purpose of this article is to bring attention to the importance of a close relationship between a mother and a child on the child’s development. The article also deals with negative influences on child’s development. It is concluded that the emotional connection between a mother and a child begins in the pre-natal period and develops into a strong bond. In addition an attempt is made to analyze the development of the bond and relationship between a mother and a child during pregnancy and around the time of delivery as well as impact of that bond on motherhood, and parental attitude and skills.
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na znaczenie więzi i przywiązania dla rozwoju dziecka jak również na czynniki je zaburzające. Artykuł podkreśla istnienie więzi emocjonalnej mię-dzy matką a dzieckiem w okresie prenatalnym , rozwoju relacji i przywiązania dziecięcego. Stano-wi również próbę bliższej analizy kształtowania się Stano-więzi emocjonalnej między matką a dzieckiem w okresie okołoporodowym, nastawienia do macierzyństwa i kształtowanie się wczesnej postawy ro-dzicielskiej.
Noty o autorach
prof. dr hab. Franciszek AdamskiKrakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Nauk Humanistycznych
doc. dr Dariusz Fatuła
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Eko-nomii i Zarządzania
dr Krzysztof Gerc
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej dr Krystyna Kluzowa
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Nauk Humanistycznych
doc. dr Teresa E. Oleaczyk
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Nauk Humanistycznych
prof. dr hab. Stanisław Szumpich
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Eko-nomii i Zarządzania
mgr Ewa Witowska
absolwentka Wydziału Nauk o Rodzinie Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrze-ja Frycza Modrzewskiego, dyplomowana ortoptystka
mgr Renata Wrzeszcz
absolwentka Wydziału Nauk o Rodzinie Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrze-ja Frycza Modrzewskiego