Pierwszeństwo kościelnej transmisji radiowej przypisywane jest stacji KDKA w Pittsburgu, z Calvary Episcopal Church, na początku stycznia 1921 r. W roku 1927 około sześćdziesięciu grup religijnych miało w Sta-nach Zjednoczonych swoje rozgłośnie radiowe. Rok wcześniej została po-wołana do życia Federalna Komisja Radiowa (Federal Radio Commission,
18 B. Graham, Just as I am, New York 1997.
19 A. McGrath, Evangelicalism and the Future of Christianity, London 1994, s. 51.
117
Media, religia i polityka. Teleewangelizacja w społeczno-politycznych realiach USA1926), przemianowana później (1934) na Federalną Komisję Łączności (Federal Communications Commission), która zaraz opracowała regula-cje prawne dotyczące radiowych stacji nadawczych. Było to naglące, po-nieważ powstały już w owym czasie stacje CBS (Columbia Broadcasting System) i NBC (National Broadcasting Company), a w kilka lat później kolejna, MBS (Mutual Broadcasting System)21. Ich istnienie i zakres od-działywania stwarzały korzystną sytuację dla działań ewangelizacyjnych w eterze, bo można było wykupić u nich czas antenowy, co stwarzało szansę zaistnienia tym spośród organizacji religijnych, które nie mogły sobie pozwolić na bardzo kosztowne utrzymanie własnej stacji.
W okresie Wielkiego Kryzysu i po nim następowały znaczące zmia-ny w popularności, a co za tym idzie – liczebności amerykańskich deno-minacji. Tradycyjne i w jakiś sposób kojarzone ze strukturami państwa wspólnoty protestanckie (prezbiteriańskie, metodystyczne, kongregacjo-nalne czy episkopalne) ustępowały pola obecnym dotąd raczej na obrze-żach. Takim jak kościoły uświęceniowe (Holiness churches) czy kościoły Boga (Churches of God)22.
Wśród pionierów radioewangelizacji szczególne miejsce zajmuje Charles Edward Fuller (1887–1968). Duchowny prezbiteriański, potem baptystyczny, w końcu pastor niezależnej kongregacji ewangelikalnej. Za-słynął jako natchniony kaznodzieja radiowy, najpierw (od 1930) lokalnie, a od 1937 r. w programie ogólnopaństwowym. Szczególną popularność zyskała jego audycja „Th e Old-Fashioned Revival Hour”, będąca na ante-nie od października 1937 r. Program, który już po dwóch latach osiągnął 10-milionową słuchalność, a w połowie lat 40. doszedł w przybliżeniu do 20 milionów w około 600 stacjach radiowych w całych Stanach23, nada-wano co tydzień w niedzielę. Był mieszanką ludowych przyśpiewek, mu-zyki gospel i kazań religijnych. Swoją ogromną popularnością wyznaczył standardy tego typu audycji radiowej na następne dekady. Fuller był ak-tywnym radiokaznodzieją aż do śmierci; pełnił też funkcję dyrektora po-wstałej w 1934 roku Gospel Broadcasting Association oraz – co również stanie się typowe dla radio- i telenastępców – z pozyskiwanych środków
21 A History of Evangelism and Mass Media, http://mkmccarthy.homestead.com/files/A_ HISTORY_OF_EVANGELISM_AND_MASS_MEDIA.htm, dostęp: 20.07.2010.
22 M.A. Noll, The Work We Have To Do. A History of Protestants in America, New York 2002, s. 100–101.
23 Podaję za: Charles Fuller, Institute for the Study of American Evangelicals, http://isae. wheaton.edu/hall-of-biography/charles-fuller, dostęp: 22.07.2010; por.: G. Marsden,
Reforming Fundamentalism: Fuller Seminary and the New Evangelicalism, Grand
Rapids 1987; J.E. Wright, The Old Fashioned Revival Hour and the Broadcasters, Whitefish 2007 (wersja elektroniczna dostępna na portalu: http://books.google.pl, dostęp: 22.07.2010).
ufundował z pomocą National Association of Evangelicals seminarium w Pasadenie (Fuller Th eological Seminary), największą ponadwyznanio-wą uczelnię teologiczną w Stanach Zjednoczonych24.
Chrześcijańskie środowiska ewangelikalne szybko rozpoznały możli-wości, jakie daje wykorzystanie mediów masowych.
W roku 1957 kaznodzieja ewangelikalny Malcolm Boyd ogłosił pra-cę pt. Crisis in Communication. A Christian Examination of the Mass Media25. Boyd, naonczas członek wydziału Union Th eological Seminary w Nowym Jorku, był również asystentem do spraw teologicznych przy produkcji audycji radiowych. Łączył zatem teorię z praktyką, a jego książ-ka, wbrew tytułowi, nie tyle zajmowała się kryzysem w sferze komuni-kacji, ile była podręcznikiem dla chrześcijańskich duchownych wykorzy-stujących nowoczesne formy docierania do odbiorców26. Jej autor, wielki zwolennik szerokiego spektrum środków kaznodziejskich, doradzał od-stąpienie od tradycyjnych form religijnego entourage’u na rzecz telewi-zyjnego show, kierowanego do możliwie najszerszej widowni, nieograni-czonej przynależnością wyznaniową.
Wraz z nastaniem w latach 50. telewizyjnej ewangelizacji nastąpiła nowa era w ewangelikalizmie, określana mianem „kościoła elektronicz-nego”27. Jego defi nicja zaproponowana przez Jeff reya K. Haddena (1980) brzmi: „Kościół elektroniczny to całokształt takiejże komunikacji, która jest powszechnie postrzegana przez nadawców i odbiorców jako religijna w intencji i treści”28. Według internetowego Media-Dictionary.com jest to „użycie mediów elektronicznych, takich jak radio, telewizja i Internet do edycji treści religijnych i angażowania ludzi do religijnej aktywności”29. Niektórzy autorzy podkreślają, że „kościół elektroniczny” czy inaczej „telekościół” to zjawisko typowo północnoamerykańskie, związane ze środowiskami konserwatywnego protestantyzmu30. I choć dzisiaj tylko
24 M.A. Noll, op. cit., s. 101.
25 M. Boyd, Crisis In Communication. A Christian Examination of the Mass Media, Garden City 1957.
26 Por.: „International Communication Gazette” 1958, t. 4, nr 1, s. 129–130.
27 A History of Evangelism..., op. cit. Na temat miejsca telewizji w społeczeństwie amerykańskim zob.: D.J. Boorstin, Amerykanie. Fenomen demokracji, tłum. J. Ko-zak, Warszawa 1995, s. 377–383.
28 Ibidem.
29 http://www.media-dictionary.com/definition/electronic-church.html, dostęp: 22.07.2010.
30 The Brill Dictionary of Religion, red. K. von Stuckrad, Leiden 2006, t. 4, s. 1854. Według niektórych, konserwatywni protestanci w USA mają nieomal wyłączność na telereligię, kontrolując trzy czwarte audycji. Por.: B. Bretthauer,
Geschäftsmän-ner Gottes auf Erden: Fundamentalismus und Medien in den USA, [w:] Politisierte Religion, red. H. Bielefeldt, W. Heitmeyer, Frankfurt 1998, s. 232. W The
Encyclope-119
Media, religia i polityka. Teleewangelizacja w społeczno-politycznych realiach USAz wielkim trudem dałoby się bronić tego geografi czno-kulturowego za-wężenia, to bez wątpienia tam w reformowanym chrześcijaństwie amery-kańskim szukać należy źródeł, inspiracji i pierwszych form ewangelizacji wykorzystującej wspomniane wyżej media31.
Przepis z roku 1960 wydany przez Federalną Komisję Łączności ob-ligował właścicieli stacji do przeznaczania części czasu antenowego na programy społecznie pożyteczne. Ponieważ religia objęta była tym za-kresem, grupa kaznodziejów dostawała darmową okazję do publicznej prezentacji. Wprawdzie o tym, kto otrzymał taką szansę, w znacznym stopniu decydowała powołana w roku 1950 Narodowa Rada Kościołów (National Council of Churches), prezentująca dość liberalne stanowisko w sprawach teologicznych i społecznych32, konkurencyjna wobec bardziej konserwatywnego, powstałego w roku 1942 Narodowego Stowarzyszenia Ewangelikalnego (NAE), jednak generalnie stwarzało to lepsze możliwo-ści i motywowało do aktywnomożliwo-ści wszystkie środowiska.
Złożona rzeczywistość społeczna lat 60. odcisnęła piętno na obrazie amerykańskiego protestantyzmu. Kościoły tzw. głównego nurtu (main-line protestantism), które jeszcze w XIX wieku określały wzorce tamtej-szego stylu życia, teraz zwróciły się ku tendencjom liberalnym, zaczęły akcentować wiarę w ludzkie możliwości ponad zbawczą moc miłości bożej, niektóre podjęły „fl irt” z marksizmem lub przynajmniej skupiały się na społecznym (ziemskim) aspekcie religii. I – nieco paradoksalnie – zaczęły tracić członków na rzecz wspólnot głoszących rygorystycznie wszechmoc Boga i nieomylność Biblii. „Te denominacyjne przesunięcia zdają się pokazywać, że kościoły wskazujące ostre granice w sprawach wiary i praktyk, akcentujące nadprzyrodzoność i stawiające swoim człon-kom wymagania, wygrały”33.
dia of American Religious History, red. E.L. Queen, S. Prothero, G.H. Shattuck, Jr.,
New York 1996, t. 1, s. 203, czytamy: „Niezależnie od długiej historii religijnych au-dycji w Stanach Zjednoczonych, określenie »kościół elektroniczny« zwykle odnosi się do programów produkowanych przez konserwatywnych protestantów spośród fundamentalistów, ewangelikałów i tradycji zielonoświątkowej”.
31 W rozważaniach tych zostawiam na boku religijność wirtualną (internetową), za-sługującą na odrębne potraktowanie, skupiając się na radiu i telewizji.
32 Słowo „liberalne” nie jest tu może najbardziej precyzyjne, chodzi o pewien rodzaj otwartości wynikający z międzywyznaniowego, a nawet ekumenicznego charak-teru tej organizacji. Powstała ona z połączenia istniejącej od roku 1908 Federal-nej Rady Kościołów (Federal Council of Churches) i kilku innych organizacji, dla wzmacniania wzajemnych kontaktów, realizacji wspólnych przedsięwzięć (prze-kład Biblii: Revised Standard Version) i koordynacji relacji z władzami świeckimi.
33 M.A. Noll, op. cit., s. 107. Tendencja ta umacniała się w następnych dekadach: w końcu lat 90. około jednej czwartej Amerykanów była związana ze wspólnotami