jakO kOnflikty pOlityczne
4. ambiwalentna rOla religii w kOnflikcie etnicznym
4.1. religia jako czynnik wywołujący lub wzmacniający konflikt etniczny
Odnosząc do religii trzy zasadniczo różne desygnaty, a mianowicie (a) treść dok‑
tryny religijnej; (b) poczynania przywódców duchowych różnych szczebli (od lokalnych wspólnot do szczytu hierarchii) oraz (c) działalność osób świeckich (wyznawców) identyfikujących się z określoną wspólnotą kościelną, należy podjąć próbę uszczegółowienia roli poszczególnych ww� elementów w procesie inicjowa‑
nia lub wzmacniania konfliktów etnicznych�
Wydaje się, że na wstępie możemy wyłączyć z naszych rozważań pierwszy ele‑
ment, tj� doktrynę religijną z uwagi na fakt, że żadna z liczących się na świecie religii nie wzywa do przemocy etnicznej� Jedynie niektóre szczegółowe, w większo‑
ści przypadków pozbawione cech ortodoksji, interpretacje doktryn religijnych mogą skłaniać do przypuszczeń, że niektóre elementy doktryn religijnych mogą, zazwyczaj niebezpośrednio wskazywać na potrzebę podejmowania walki z obcym, przy czym nie jest on definiowany w kategoriach etnicznych czy kulturowych (chodzi bowiem o przedstawicieli innych religii)� Fundamentalistyczne interpre‑
tacje świętych ksiąg mają to do siebie, zauważa Friedrich Kratochwil, że nie tylko przesądzają, co jest poprawną interpretacją (odrzucając wszystkie pozostałe), ale przede wszystkim aplikują ją do danej sytuacji społeczno‑politycznej33� Trzeba również pamiętać, że działania fundamentalistów z reguły skierowane są na zewnątrz (w stronę niewiernych, obcych etnicznie itd�), ale także do wewnątrz (w stronę niedostatecznie ortodoksyjnego lub skorumpowanego establishmentu)34�
32 Ch� Marsh, op�cit�, s� 817�
33 F� Kratochwil, op�cit�, s� 131�
34 E� Wnuk‑Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja – demokracja – państwo narodowe, Kraków 2005, s� 280�
Tym samym do wyjaśnienia pozostają nam dwa pozostałe składowe pojęcia religii i ich znaczenie dla powstawania oraz wzmacniania konfliktów etnicznych�
Zacznijmy od duchowieństwa� Truizmem jest stwierdzenie, że nie jest to grupa jednolita, albowiem występują w jej obrębie podziały zarówno w układzie werty‑
kalnym, jak i horyzontalnym� W przypadku prawie wszystkich religii, a wszystkich liczących się w sensie ilościowym i w skali oddziaływania na stosunki społeczno‑
‑polityczne, duchowieństwo jest w mniejszym lub większym stopniu zhierarchizo‑
wane (podział wertykalny)� Należy także zauważyć fakt występowania różnic pomiędzy przedstawicielami duchowieństwa w zależności od regionu, w którym występuje lub nawet wielkości ośrodków religijnych, które reprezentuje (układ horyzontalny)� Te wydawałoby się z pozoru nieistotne dla kwestii etnicznych podziały, mogą w wielu przypadkach tłumaczyć postawy poszczególnych przed‑
stawicieli kleru w odniesieniu do interesujących nas konfliktów etnicznych� Często zdarza się bowiem, że hierarchowie kościelni starają się łagodzić spory etniczne, podczas gdy duchowieństwo parafialne czynnie angażuje się w proces podsycania waśni narodowościowych (naturalnie zdarzają się także odwrotne sytuacje)�
Podobnie kler wielkomiejski, nierzadko przyzwyczajony do życia w środowisku wielowyznaniowym i wielokulturowym jest mniej skłonny do brania udziału w konfrontacji etnoreligijnej aniżeli kler wiejski lub małomiasteczkowy, który chętniej identyfikuje wroga w sąsiednim regionie, sąsiedniej wsi czy dzielnicy na podstawie różnicy wyznaniowej lub etnicznej (w tym przypadku potencjalnie także możliwy jest odwrotny scenariusz)�
Kluczową kwestią jest jednak nie to, jaka kategoria kleru, ale w jaki sposób angażuje się w konflikty etniczne� Poszukując odpowiedzi na to pytanie, należy na wstępie zauważyć, że zaangażowanie to ma w większości przypadków charakter niebezpośredni� Do rzadkości należą sytuacje, w których duchowni biorą czynny udział np� w toczących się walkach, z bronią w ręku� Ponadto w większości przy‑
padków chodzi raczej o zaangażowanie kleru w już trwające konflikty, aniżeli inicjowanie nowych� Ów niebezpośredni charakter zaangażowania kleru w toczący się konflikt etniczny może przybierać rozmaite formy� Należy do nich zaliczyć przede wszystkim działania w sferze symbolicznej, takie jak:
– Inicjowanie obchodów ważnych rocznic narodowych lub religijnych, którym nadawana jest szczególna wymowa i symbolika� Podkreśla się w nich wyższość kulturową i religijną wobec stygmatyzowanych na różne sposoby innych – obcych – wrogów, tzn� konkretnych grup etnicznych lub narodowych�
– Wynoszenie na ołtarze (beatyfikacja, kanonizacja) osób kontrowersyjnych, to znaczy takich, które w opinii (niekoniecznie słusznej i znajdującej
potwierdzenie w faktach) przedstawicieli innej grupy etnicznej uznawane są za jednoznacznie wrogie� Ten typ działalności Kościołów katolickiego i prawosławnego niejednokrotnie owocował wzmocnieniem konfliktów, zwłaszcza w Europie Środkowo‑Wschodniej�
– Wznoszenie pomników upamiętniających osoby lub wydarzenia z histo‑
rii danego narodu lub danej religii� Chodzi w tym przypadku o osoby, uznawane przez większość przedstawicieli sąsiedniego narodu lub religii za wrogie i oskarżane o realne lub wyimaginowane krzywdy�
– Budowanie świątyń na terenach mieszanych etnicznie i narodowo, zwłasz-cza na pogranizwłasz-czach etnoreligijnych. Znaczenie toposu sakralnego (przede wszystkim świątyń) dla przestrzennej wyobraźni etnicznej i wyznaczania granic terytorium etnicznego jest dość oczywiste� Odgrywa on (topos sakralny) niebagatelną rolę w kreowaniu tożsamości etnicznej i narodowej w Europie Środkowo‑Wschodniej�
– Udzielanie specjalnego błogosławieństwa osobom (niekoniecznie tylko żołnierzom, ale także samozwańczym jednostkom paramilitarnym) zamie‑
rzającym wziąć udział w konflikcie zbrojnym, zwłaszcza w sytuacji, gdy istnieją realne podstawy by sądzić, że nie będą oni kierować się zasadami etyki obowiązującej w danej religii lub z dużym prawdopodobieństwem naruszać będą prawo konfliktów zbrojnych�
– Wspieranie przez część kleru ugrupowań nacjonalistycznych, których przedstawiciele głoszą nienawiść etniczną lub religijną� Wsparcie to zazwy‑
czaj ma charakter niebezpośredni i przejawia się m�in� braniem udziału w uroczystościach narodowych organizowanych przez dane ugrupowanie oraz innymi formami publicznego współwystępowania, występowaniem w mediach kontrolowanych przez ugrupowania nacjonalistyczne, współ‑
podpisywaniem różnych listów otwartych, apeli itp� Wspieranie ugrupowań nacjonalistycznych może przybrać także formę użyczania mienia kościel‑
nego (pomieszczeń, pojazdów itp�), w tym ukrywania przestępców wojen‑
nych i terrorystów (wiadomo np�, że serbskie klasztory spełniały taką funkcję po wojnach jugosłowiańskich, podobnie też część kleru katolickiego w Irlandii Północnej udzielała schronienia terrorystom z IRA)35�
– Kreowanie specyficznej quasi‑teologicznej narracji uzasadniającej celo‑
wość brania udziału w konflikcie etnicznym interpretowanym w kategoriach religijnych, eschatologicznych� Charakterystyczną cechą tego typu narracji
35 S� Rock, op�cit�, s� 105�
jest manicheizm, polegający na przedstawianiu świata w kategoriach nie‑
ustannej walki dobra ze złem, w której po stronie dobra stają naturalnie członkowie narodu/religii, do których adresowane jest przesłanie�
W przypadku trzeciego elementu – desygnatu odpowiadającemu pojęciu „reli‑
gia”, a mianowicie – wspólnoty wyznawców i jej roli w konfliktach etnicznych, istnieje zasadniczy kłopot polegający na po pierwsze – zwykle bardzo dużym zróżnicowaniu światopoglądowym tej grupy; po drugie – zróżnicowaniu dotyczą‑
cym siły więzi ze wspólnotą religijną (od statystycznych członków wspólnoty, deklarujących przynależność do niej nawet mimo jednocześnie deklarowanego ateizmu po osoby czynnie zaangażowane w życie danego Kościoła lub wspólnoty religijnej)�
Mówiąc o zaangażowaniu wyznawców poszczególnych religii w konflikty etniczne, należy mieć na uwadze fakt, że chodzi tutaj o zaangażowanie, w którym kwestia religijna uznawana jest powszechnie za ważną lub najważniejszą� Ponadto chodzi nie o ogół wyznawców danej religii, ale o poszczególne ugrupowania, które są przez nich tworzone� Mowa tutaj o szerokiej gamie instytucji, począwszy od stowarzyszeń sportowych, przez przyparafialne organizacje religijne, a skończyw‑
szy na ugrupowaniach paramilitarnych� O profilu działalności tychże ugrupowań decydują nie tylko ich wewnętrzne regulaminy i statuty, ale przede wszystkim publicznie deklarowane cele� O ile w przypadku różnych religijnych organizacji w mniejszym lub większym stopniu związanych ze strukturami kościelnymi – kwestie religijne z definicji są najistotniejsze, o tyle w przypadku pozostałych organizacji – są na ogół drugoplanowe, nierzadko silnie zinstrumentalizowane�
Odwołując się do konkretnych przykładów: z jednej strony mamy przedwojenny rumuński religijno‑nacjonalistyczny Legion Michała Archanioła (założony przez Corneliu Zelea Codreanu, notabene ogłoszonego przez Rumuńską Cerkiew Pra‑
wosławną „męczennikiem za Wiarę i Ojczyznę”), z drugiej strony – typową bojówkę paramilitarną złożoną główne z chuliganów stadionowych dowodzoną w czasie wojen w b� Jugosławii przez Željko Ražnatovića „Arkana”, który wyjątkowo często w publicznych deklaracjach podkreślał swoją rolę w obronie religii prawosławnej (za co był zresztą przez władze kościelne nagradzany)�
Rozważając znaczenie religijnej afiliacji i religijnej argumentacji osób świeckich biorących udział w konfliktach etnicznych, trzeba koniecznie zastanowić się nad dwiema kwestiami� Po pierwsze, w każdym analizowanym przypadku należy zadać sobie pytanie o stosunek danej grupy do reprezentantów Kościoła hierarchicznego�
Po drugie, należy ustalić stosunek władz kościelnych do działalności danej grupy świeckich odwołujących się w swej aktywności do wartości religijnych� Musimy
brać przy tym pod uwagę fakt, że w obydwu przypadkach powinniśmy liczyć się z dużym prawdopodobieństwem istnienia zróżnicowanych poglądów po obydwu stronach� Z reguły stosunek różnego rodzaju ugrupowań społeczno‑religijnych do władz kościelnych jest pozytywny� Ich członkowie szukają odpowiedniego wspar‑
cia (bardziej symbolicznego, niż materialnego) i kościelnej legitymizacji dla podejmowanych działań� Nierzadko reprezentanci danego ruchu odwołują się do konkretnej części hierarchii, która uznawana jest przez nich arbitralnie za „bardziej kościelną” (jest to z zasady konserwatywno‑nacjonalistyczna opcja w ramach danego episkopatu, synodu czy innego ciała kolektywnego)� Stosunek władz kościelnych do poszczególnych ugrupowań religijno‑nacjonalistycznych również bywa bardzo zróżnicowany� Owo zróżnicowanie może mieć charakter wertykalny (podział na kler parafialny i hierarchię), jak i horyzontalny (regionalny, miejsko‑
‑wiejski, ale przede wszystkim ideologiczny, zwłaszcza wśród członków episkopatu, synodu itp� reprezentacji kolektywnych Kościoła)�
Poczynione powyżej rozróżnienia mogą zostać zastosowane do analizy konkret‑
nych przypadków� Trudno bowiem w tym miejscu dokonywać generalizacji z uwagi na fakt, że poszczególne konflikty mające miejsce w różnych częściach świata mają swoją specyfikę w odniesieniu do zaangażowania świeckich wyznawców danej religii w dany konflikt etniczny czy etnoreligijny�
4.2. Religia jako czynnik łagodzący