Religijność a lęk – perspektywa współczesna

Psychodynamiczne koncepcje religijności łączą mechanizm, który zapewnia człowiekowi dorosłemu ochronę przed lękiem z tym mechanizmem, który zapewniał bezpieczeństwo dziecku. Współczesną koncepcją wyjaśniającą powiązanie religijności z lękiem jest teoria przywiązania Johna Bowlego (1969) (Bowlby, 1969). Łączy ona elementy psychoanalizy z biologią i teorią ewolucji. Bowlby (1969) podkreślił konsekwencję przynależności człowieka do gatunku ssaków. Stąd dziecko, wewnętrznie i intuicyjnie reaguje na zagrażające je bodźce poprzez szukanie bliskości z obiektem, który poprzez regularność ochraniającego działania, jest w stanie zapewnić mu wystarczające wsparcie. Bowlby (1969) sugerował, że człowiek jest w stanie kontrolować poziom dyskomfortowych uczuć, w tym lęku, poprzez przywołanie za pomocą umysłu postaci będącej obiektem przywiązania. Dokonuje się to nawet w sytuacji fizycznej nieobecności tej osoby. Istnieją trzy typy sytuacji, które uaktywniają mechanizmy przywiązaniowe, są to sytuacje związane z (1) chorobą i cierpieniem, (2) śmiercią bądź stratą kogoś bliskiego oraz (3) zdarzeniem zagrażającym życiu jednostki. W założeniach wielu religii, a zwłaszcza w chrześcijaństwie, istnieje przekonanie, że w sytuacji zagrożenia, ludzie zwracają się do Boga jako obiektu ochraniającego. Teoria przywiązania wyjaśnia, że dokonuje się to na wzór tych sytuacji, kiedy obiektem ochraniającym był opiekun (figura przywiązania) (Granqvist, Kirkpatrick, 2013). Teoria przywiązania stała się wiodącym nurtem, za pomocą którego można zrozumieć relacje istniejące pomiędzy wczesnodziecięcymi uwarunkowaniami, a psychologiczną funkcją religijności.

Termin przywiązanie, oznacza tendencję osoby do tworzenia więzi z ludźmi. Istnieje w człowieku pragnienie tworzenia więzi silnych pod względem emocjonalnym, więzi dających wsparcie oraz budujących relację z szerokim kręgiem ludzi, którzy stają się coraz bliżsi. Przywiązania nie można scharakteryzować tylko i wyłącznie z perspektywy pozytywnej. Oznacza ono również reakcję osoby za pomocą nawet zaburzeń osobowości bądź dysstresu emocjonalnego na trudności w przywiązaniu bądź utratą przywiązania (Bowlby, 1969). Jednak, żeby można było stwierdzić, że osoba tworzy z inną osobą relację na poziomie przywiązania, to relacja ta musi spełnić następujące kryteria: „(1) jest to więź stała, nie przejściowa; (2) dotyczy konkretnej osoby, która nie może być zastąpiona inną osobą; (3) jest to więź emocjonalnie znacząca dla jednostki; (4) jednostka chce utrzymywać

31 bliski kontakt z tą osobą; (5) poszukuje ochrony i opieki w relacji z tą osobą; (6) w sytuacji niezamierzonej separacji od tej osoby jednostka odczuwa smutek i niepokój” (Matys, Bartczuk, 2011, s. 131). W psychologii wyróżnia się cztery style przywiązania: bezpieczny - akceptacja przez osoby z najbliższego otoczenia; lękowo-unikający – osoba unika kontaktu ludźmi z powodu strachu; lękowo - ambiwalentny - pragnienie bliskości i jednocześnie odrzucenia ze strachu przed zranieniem i odtrąceniem oraz styl zdezorganizowany - przejawia się brakiem spójnej strategii radzenia sobie ze stresem, zachowaniami sprzecznymi i dziwacznymi (Grom, 2009).

Wyjaśnienia powiązań religijności z lękiem na kanwie teorii przywiązania dokonał (Kirkpatrick, 2005). Ten sam system przywiązania, który determinuje dziecko do poszukiwania fizycznej bliskości ze swoimi rodzicami, kieruje dorosłą osobę do poszukiwania symbolicznej bliskości z wszechpotężnym Bogiem. Stąd relacja osoby z religijnym oraz symbolicznym podmiotem przywiązania wzoruje się na relacji dziecka z zapewniającym mu opiekę rodzicem. W ten sposób teoria przywiązania wyjaśnia podobne funkcje oraz właściwości religijności, osobowości oraz kultury (por. także Soenke, Landau, Greenberg, 2013). Większość ludzi określa swoją wiarę jako wewnętrzną relację z życzliwym opiekunem. Badania potwierdzają, że istnieje związek między sposobem spostrzegania rodzica, a sposobem spostrzegania Boga (Kirkpatrick, 2005). Wyniki badań nad religijnością oraz stylem przywiązania potwierdzają założenie psychoanalizy o ochronnej funkcji religijności zwłaszcza wśród osób z lękowo–ambiwalentnym oraz unikającym stylem przywiązania. Ponadto, w swoich badaniach Birgegard oraz Granqvist (2004) wykazali, że osoby charakteryzujące się lękowo–ambiwalentnym oraz unikającym stylem przywiązania z powodu fizycznej nieobecności rodzica, wyrażają pragnienie posiadania bezpiecznego stylu przywiązania z bóstwem. Grangvist (2006) przedstawił również inną zależność, która wskazuje, że osoby, które doświadczały bezpiecznego stylu przywiązania z rodzicami, wykazują tendencję posiadania bezpiecznego przywiązania z Bogiem, oraz odwrotnie, osoby ze stylem unikającym, doświadczały Boga jako odległego, niedostępnego. Chociaż fizyczna bliskość z obiektem nadprzyrodzonym jest niemożliwa, to świadomość obecności Boga, modlitwa oraz symbolika przedstawiająca Boga, ułatwia nawiązanie bliskości psychologicznej.

Niemalże wszystkie badania wskazują na to, że tyko bezpieczny styl przywiązania do Boga staje się istotnym czynnikiem obniżającym lęk (Birgegard, Granqvist, 2004).

Religijność pełni również funkcję utrzymującą osobę w bezpiecznym stylu przywiązania. Dokonuje się to na zasadzie wierności regułom religijnym. W tym wypadku, redukcja odczuwanego lęku odbywa się przez spełnianie zachowań wymaganych przez dany

32 system religijny, a unikaniem tych, które są niepożądane. Religijność osób charakteryzująca się poza bezpiecznym stylem przywiązania pozostaje niezależna od religijności rodziców. Brak więzi, która mogła wytworzyć się poprzez spełnianie mądrych reguł narzuconych przez rodziców skutkuje tym, że osoba w przyszłości nie tworzy bezpiecznej więzi z Bogiem (Granqvist, 1998, za: Grom, 2009). Podobne wnioski z badań uzyskali psychologowie z muzułmańskiego uniwersytetu w Azad. Wśród badanych studentów, tylko związek lęku z bezpiecznym stylem przywiązania posiada korelację ujemną, natomiast styl przywiązania unikający oraz lękowo-ambiwalentny łączy się z lękiem dodatnio (Baghteyfouni, i in. 2015)

Kirkpatrick w swoich badaniach udowodnił, że style przywiązania religijnego kształtują się podobnie jak style przywiązania do przyjaciół i partnerów, czyli na podstawie niezależnych od siebie doświadczeń religijnych. Im mniej w nich lęku, a więcej poczucia bezpieczeństwa, tym przywiązanie bardziej bezpieczne (Kirkpatrick, 1999, za: Grom, 2009).

Zasadne jest mówienie o religijności na kanwie teorii przywiązania, gdyż więź z Bogiem jest traktowana analogicznie do tej, jakie tworzymy z figurą przywiązania (Granqvist, Kirkpatrick, 2013). Badania wykazują również, że w sytuacji, w której istnieje ryzyko utraty zasobów psychologicznych, które zapewniają jednostce poczucie bezpieczeństwa, nadziei, samorozwoju, bliskich relacji czy oparcie w kulturze, umacnia się przekonanie o istnieniu Boga, który staję się istotnym czynnikiem obronnym, wzmacnia przekonania religijne oraz potęguję postawę sceptyczną wobec osób, które kwestionują zasadność religijności (Kay, Gaucher, McGregor, Nash, 2010).

Kolejną koncepcją tłumaczącą powiązanie religijności z lękiem są teorie atrybucji. Wyjaśniają one zdarzenia, szczególnie te, które jednostka spostrzega jako sukces lub niepowodzenie, za pomocą atrybucji, czyli poprzez przypisywanie im różnych przyczyn. Spilka oraz jego współpracownicy (2003) dostrzegają właśnie w religijności zasób będący głównym motywem dokonywania tzw. atrybucji religijnych w miejsce tych niereligijnych. Dzięki dokonywaniu atrybucji religijnych osoba jest w stanie zaspokoić potrzebę rozumienia świata jako sensownego. Religie przedstawiają bowiem świat jako uporządkowany i kierowany sprawiedliwością. Teoria atrybucji spełnia również funkcję kontrolną oraz przyczynia się do przewidywania zdarzeń. Osoby motywowane religijnie, są przekonane, że Bóg sprawuje nad wszystkim kontrolę, a wszystko co się wydarza jest kierowane przez Boga. Religijność w teoriach atrybucji utrwala także pozytywny obraz siebie. Przeżywanie choroby zagrażającej życiu, a także przypisywanie Bogu odpowiedzialności za chorobę może być źródłem lęku, myśli samobójczych, depresji bądź innych stanów patologicznych. Z drugiej strony, przyjęcie choroby bez obwiniania Boga w oparciu o zaufanie, może ułatwiać jej akceptację (Pargament i in., 2000).

33 W psychologii religii zastanawiano się nad tym, czy każdy styl religijny oraz możliwość traktowania wiary, w ten sam sposób pełni funkcję zasobu w osobowości człowieka. Jako pierwszy pytanie to postawił Theodor Adorno wraz ze współpracownikami w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Osoby wierzące podzielili oni na te, które „patrzą na religię jako na środek”, oraz te, które „traktują religię poważnie”. Taki podział religijności stał się zachętą dla Allporta (1967) do wyróżnienia dwóch orientacji religijnych: wewnętrznej (extrinsic) i zewnętrznej (intrinsic). U osób o orientacji wewnętrznej religia jest głównym motywem działania. Jednostka przypisuje mniejsze znaczenie wszystkim innym potrzebom. Religijność zewnętrzna charakteryzuje osoby, które traktują religię w sposób instrumentalny, do realizacji własnych celów (Wulff, 1999). Badania potwierdzają zasadność przyjęcia hipotezy, która różnicuje charakter związku pomiędzy wymienionymi powyżej religijnymi orientacjami. Wewnętrzna orientacja religijna redukuje lęk, w przeciwieństwie do orientacji zewnętrznej, która może go nasilać. Istnieje znaczna ilość badań, które potwierdzają dodatnie związki między religijnością zewnętrzną a lękiem (np. (Shreve-Neiger, Edelstein, 2004; Bhat, Shah, 2017).