I Republika

I Republika Francuska zrodziła się w czasie Wielkiej Rewolucji. Po upadku władzy królewskiej zgodnie z zarządzeniem z 10 sierpnia 1792 roku wszyscy Francuzi powyżej 21 roku życia, posiadający od roku stałe miejsce zamieszkania, żyjący z owoców swojej pracy, zostali wezwani do wyboru Konwentu Narodowego. We Francji pojawiły się wybory powszechne. Konwent po raz pierwszy zebrał się 20 września 1792 roku⁷⁸.

1.4.1.1. Początki Republiki, Żyronda

W konwencie głównymi siłami byli żyrondyści, którzy bronili zasad liberalizmu (zdobyli oni głównie poparcie umiarkowanej burżuazji) oraz jakobińska lewica, która z racji zajmowania górnych ławek nazywana była "górą". Początkowo obie frakcje nie odbiegały zanadto w swoich poglądach i w wielu kwestiach zajmowały podobne stanowiska. Na pierwszym posiedzeniu 21 września 1792 roku zgodnie uchwalono zniesienie monarchii, definitywnie rozprawiając się z ancien régime'em, a hasło

"Monarchia jest jedna i niepodzielna", zostało zastąpione przez "Republika Francuska jest jedna i niepodzielna"⁷⁹. Data ta jest też uważana za początek Republiki Francuskiej.

Ponadto zarówno żyrondyści jak i jakobini już wówczas dostrzegali konieczność wprowadzenia powszechnej i laickiej edukacji. Żyronda miała przewagę w Konwencie, lecz poza nim była słaba i źle zorganizowana, w przeciwieństwie do jakobinów z Robespierrem na czele⁸⁰.

Jesienią 1792 roku uformowała się koalicja antyfrancuska, w skład której weszła Wielka Brytania, Austria, Prusy, a także Holandia, Hiszpania, Rosja i niektóre państwa włoskie. We Francji zaczął pogłębiać się kryzys ekonomiczny. 6 kwietnia został powołany Komitet Ocalenia Publicznego. Popularność Żyrondy zaczęła gwałtownie spadać, sytuację pogorszyło postawienie przez Żyrondę w stan oskarżenia kilku reprezentantów "góry", między innymi Jeana–Paula Marata. Po aresztowaniu Jacquesa–

78 M. Morabito, D. Bourmaud, Historia konstytucyjna..., op. cit., s. 113.

79 Ibidem, s. 117.

80 J. Baszkiewicz, Historia ..., op. cit., s. 355-357.

32 René Héberta, czołowego działacza klubu kordelierów, początkowo sympatyzujących z jakobinami, rozpoczęły się przygotowania do masowej akcji przeciwko Żyrondzie. 2 czerwca sankiuloci popierani przez jakobinów dokonali zamachu stanu. Przedstawiciele Żyrondy zostali aresztowani, a jesienią 1793 roku skazani na śmierć i zgilotynowani⁸¹.

Jan Baszkiewicz przywołuje słowa Lamartina, który nazwał żyrondystów szczerymi, uczciwymi i utalentowanymi republikanami, których zgubił brak zdecydowania i konsekwencji w działaniu⁸².

1.4.1.2. Jakobini i Robespierre

Wiosną 1873 roku sytuacja Francji pogorszyła się. Pogłębił się kryzys ekonomiczny, swoje działania wzmogła koalicja antyfrancuska, a na prowincji wybuchła rebelia. W związku z tymi wydarzeniami powołano Komitet Ocalenia Publicznego⁸³.

Czołową postacią tego okresu był Maximilien de Robespierre. W swoim Raporcie o zasadach rządów rewolucyjnych Robespierre poszukuje rozwiązania, które pozwoli przywrócić wolność, a tak naprawdę będzie usprawiedliwieniem dla terroru.

"Rząd konstytucyjny zajmuje się głównie wolnością cywilną, rząd rewolucyjny zaś – wolnością publiczną"⁸⁴. Celem rządu konstytucyjnego jest jedynie zachowanie Republiki, ochrona przed nadużyciami władzy publicznej. Przed rządem rewolucyjnym stoi jednak zgoła odmienny cel. Rewolucja jest wojną, a skoro rząd prowadzi wojnę, przysługują mu nadzwyczajne przywileje. Władza publiczna ma bronić się przed wszelkimi zmowami, wrogom ludu należy się tylko śmierć. Rząd rewolucyjny jest więc rządem bez limitów, despotyzmem wolności przeciwko tyranii"⁸⁵.

1.4.1.3. Konstytucja jakobińska i Wielki Terror

Jakobini przygotowali projekt Konstytucji nazwanej konstytucją jakobińską, która została przyjęta przez Konwent 24 czerwca 1793 roku. Konstytucja ta nie weszła jednak nigdy w życie, dzięki temu oddzielona od terroru stała się pewną utopią, która

81 J. Baszkiewicz, Historia..., op. cit., s. 360.

82 Ibidem, s. 360-361.

83 Ibidem, s. 361-363.

84 M. Robespierre, Raport o zasadach rządów rewolucyjnych, dostępny w internecie:

http://maopd.files.wordpress.com/2012/02/maksymilian-robespierre-raport-o-zasadach-rzadow-rewolucyjnych-1793.pdf, (dostęp: 20.08.2013).

85 Ibidem.

33 wywarła wpływ na dalszą myśl republikańską. Zapożyczenia z tej konstytucji możemy znaleźć zarówno w konstytucji z 1848 roku, jak i z 1969 roku⁸⁶.

17 września Konwent uchwalił dekret o podejrzanych, który stworzył prawne podstawy dla rewolucyjnego terroru⁸⁷. Ponadto w październiku 1793 roku uchwalono dekret głoszący, że aż do osiągnięcia pokoju rząd Francji jest rewolucyjny, a w grudniu 1793 dekret o sposobie rządzenia tymczasowego i rewolucyjnego. W marcu 1794 wraz z nadejściem władzy osobistej Robespierra nastała epoka Wielkiego Terroru w czasie którego na śmierć skazano wielu "wrogów republiki"⁸⁸. Fanatyczna dyktatura i stosowanie kary śmierci, jako środka rozwiązywania politycznych konfliktów, wywarły ogromny wpływ na losy XIX– wiecznej republiki.

1.4.1.4. Republika termidoriańska

Od lipca 1794 roku Francja zaczęła odnosić sukcesy na polach bitew, pomimo tego terror trwał nadal. W Konwencie zaczęły pojawiać się głosy potępiające Robespierra i jakobinów. 27 lipca 1794 roku przerwano mowę Saint–Justa i przegłosowano aresztowanie Robespierra i jego ludzi. Następnego dnia zostali oni straceni. W Republice Francuskiej nastały rządy termidorianów⁸⁹. Były to czasy w których ożywiły się nastroje republikańskie, między innymi powrócono do śpiewania Marsylianki. Jednocześnie rosła rola polityczna armii, zwycięstwa na froncie oznaczały bowiem polepszenie sytuacji gospodarczej i możliwości eksploatacji podbitych terenów, ponadto przy dużej niestabilności politycznej armia zapewniała rządowi bezpieczeństwo wewnątrz kraju⁹⁰.

23 września 1795 roku termidorianie uchwalili nową konstytucję, która była regresem demokracji. Obowiązywała ona zresztą tylko przez 4 lata, do zamachu stanu Napoleona⁹¹. Zgodnie z artykułem 44 władzę ustawodawczą podzielono na dwie Rady:

Radę Pięciuset i Radę Starszych, a władzę wykonawczą powierzono Kolegium złożonemu z 5 Dyrektorów (artykuł 132)⁹².

86M. Morabito, D. Bourmaud, Historia konstytucyjna..., op. cit., s.131-136.

87 J. Baszkiewicz, Historia..., op. cit., s.364.

88 M M. Morabito, D. Bourmaud, Historia konstytucyjna..., op. cit., s. 144-146.

89 J. Baszkiewicz, Historia..., op. cit., s. 370-374.

90 Ibidem, s. 370-377.

91 M. Morabito, D. Bourmaud, Historia konstytucyjna..., op. cit., s. 152-156.

92 Constitution du 5 Fructidor An III, dostępna w internecie: http://www.conseil- constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/la-constitution/les-constitutions-de-la-france/constitution-du-5-fructidor-an-iii.5086.html, (dostęp: 01.09.2015).

34 1.4.1.5. Dyrektoriat i Konsulat

W październiku 1795 roku wybuchło w Paryżu powstanie rojalistów. Zostało one stłumione przez generała Bonaparte i jego artylerię. Sytuacja finansowa Francji była nadal w złym stanie. Popularność zaczął zdobywać François–Noël Babeuf ze swoim spiskowym Manifestem Równych. Uznał on całą rewolucję za wojnę pomiędzy bogatymi a biednymi. W maju 1796 roku Babeuf został aresztowany. Na przełomie 1795 i 1796 roku nastąpiła intensyfikacja walk, a sytuacja na frontach była ciężka.

Koalicja antyfrancuska przystąpiła do kontrataku. Generał Bonaparte odnosił liczne zwycięstwa we Włoszech. 10 listopada 1799 roku wygłosił on przemówienie przed Radą Starszych, przedstawiając swój wniosek dotyczący likwidacji Dyrektoriatu i ustanowienia Konsulatu, czyniąc siebie pierwszym konsulem. Ten moment uważa się za koniec I Republiki Francuskiej.

1.4.1.6. Konkluzje

Patrice Gueniffey, znany współczesny historyk, pisał że "Pierwsza Republika nie jest reżimem, ale historią, której chronologiczne granice są zresztą niepewne"⁹³. Jego zdaniem 21 września 1792 roku rzeczywiście Konwent Narodowy uroczyście proklamował zniesienie monarchii, nie mówił jednak nic o naturze rządów, które miały nastać. Historyk podkreślił, że również koniec I Republiki nie jest jasno określony.

Istniała przecież oficjalnie republika za czasów konsulatu Bonapartego, pomimo, że była pustym tworem⁹⁴.

Bez wątpienia jednak I Republika pozostawiła po sobie zasady, które przyświecają francuskiej ideologii republikańskiej po dziś dzień, udowadniając, że czasy ancien régime'u minęły bezpowrotnie. Głoszone przez nią idee równości wobec prawa, suwerenności narodu i władzy przedstawicielskiej wprowadziły nowy porządek.

Pomimo, że aż do 1848 nie było we Francji rządów republikańskich, to jednak ideały republikańskie zrodzone w I Republice były żywe w narodzie.