Rośliny są w zasadzie organizmami samożywnymi, wykorzystującymi energię słoneczną dzięki posiada
niu barwników asymilacyjnych (różnych odmian chlo
rofilu) do tworzenia węglowodanów (pokarmu) z dwutlenku węgla i wody. Tak by to można było przedstawić w bardzo dużym uproszczeniu. Jednak u roślin zdarzają się bardzo rzadko formy cudzożyw- ne, zarówno saprofityczne, jak i pasożytnicze, które zatraciły w mniejszym lub większym stopniu zdolność samodzielnego wytwarzania pokarmu. Pokarm
czer-Ryc. 2. K w itnący łuskiew nik różow y
pią częściowo lub wyłącznie z innych roślin , które nazywamy ich żywicielami. Tak więc cudzożywność u roślin ma wtórny charakter i nie jest na szczęście zbyt częsta. Część roślin zaliczanych do tej grupy jest półpasożytami czyli są częściowo samożywne. Często trudno je odróżnić od roślin całkowicie samożyw- nych. Są zielone, a często taką cechą wyróżniającą je jest bardzo mały system korzeniowy podczepiający się ssawkami do systemu korzeniowego rośliny ży- wicielskiej. Natomiast całkowite pasożyty, u których zanikł zupełnie lub prawie zupełnie chlorofil, dają się łatwo rozpoznać. Rośliny te w wyniku przystosowa
nia się do pasożytniczego trybu życia posiadają sze
reg uproszczeń w swojej budowie. Wraz ze zmniej
szeniem zawartości chlorofilu liście pasożytów stają się niepotrzebne i ulegają redukcji do niepozornych łusek lub całkowicie zanikają. Pędy są bezbarwne lub słabo zielono zabarwione. Pobieranie pokarmów z rośliny żywicielskiej odbywa się bezpośrednio z wią
zek sitowo-naczyniowych za pomocą specjalnych or
ganów ssących tzw. haustoriów, które pozwalają pa
sożytom wnikać w ciało zaatakowanego organizmu.
W związku z czym u wielu form zanikają korzenie.
Induwidualnie każda z roślin pasożytniczych ma osobliwą biologię rozwoju pozwalającą jej znaleźć określonego żywiciela, co nie jest taką łatwą sprawą w przypadku roślin.
Poznajmy kilka gatunków pasożytniczych roślin występujących w Polsce.
Kanianka pospolita Cuscuta europaea L. — roślina o zredukowanych liściach do małych łuseczek zawie
rających chlorofil w niewielkich ilościach. Silnie zre
dukowany korzeń szybko obumiera. Łodyżka w for
mie długiej cienkiej nitki szybko wydłuża się, zata
czając szerokie koła (mówimy, że wykonuje ruchy nu- tacyjne) szukając w ten sposób żywiciela w swoim zasięgu. Jeżeli z miejsca kiełkowania nie uda jej się znaleźć rośliny żywicielskiej, to siewka przesuwa się dalej. Dzieje się to kosztem początkowego fragmentu łodygi, który obumiera, a wycofane substancje od
żywcze z tego odcinka łodygi służą do wydłużenia części szczytowej. Po trafieniu na właściwego żywi
ciela, łodyga kanianki owija się wokół niego. W miej
scach przylegających do łodygi żywiciela kanianka wykształca ssawki mające zdolność rozpuszczania i przebijania ścian komórkowych. W ten sposób
wni-Ryc. 4. Storczyk gnieźnik leśny Ryc. 6. Jemioła pospolita Ryc. 5. K orzeniów ka pospolita
196 Wszechświat, t. 101, nr 7-9/2000 kają one w głąb tkanek żywiciela aż do wiązek prze
wodzących, skąd pobierają pokarm i wodę z solami mineralnymi. Jeżeli w pierwszym okresie swojego rozwoju kanianka nie spotka odpowiedniego żywi
ciela, to ginie. W Polsce rośnie kilka gatunków ka- nianki przywiązanych do różnych roślin żywiciel- skich.
Łuskiewnik różowy Lathraea sqmmaria L. — jest całkowicie bezzieleniową rośliną pasożytującą na ko
rzeniach drzew liściastych. Cała roślina ukryta jest pod ziemią, gdzie rozrasta się w wielkie pokryte łu
skami kłącza ważące naw et 5 kg. Pędy kwiatowe po
jawiają się po 10 latach podziemnego życia rośliny.
Kwiaty różowe rozwijają się w m arcu i kwietniu i są
Ryc. 7. Św ietlik łąkow y
zapylane przez trzmiele. Nasiona łuskiewnika są wpłukiwane w ziemię przez deszcz, zachowują długo zdolność kiełkowania, lecz kiełkują tylko wówczas, gdy znajdą się na korzeniach żywiciela. Wyrastający z nasiona korzonek wytwarza liczne ssawki, za po
mocą których czerpie pokarm z żywiciela. W Polsce rośnie w lasach grądowych i bukowych.
Podobnie u zarazy Orobanche sp.nasiona kiełkują do
piero w zetknięciu z korzeniami żywiciela. Ponad zie
mią ukazują się jej pędy kwiatowe żółtobrunatne, po
kryte łuskowatymi liśćmi. Pędy te wyrastają z wnętrza podziemnej bulwy korzeniowej, która jest połączona z systemem korzeniowym żywiciela za pomocą ssawek.
Storczyk gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) Rich.
oraz należąca do rodziny gruszyczkowatych Pirolaceae korzeniówka pospolita Monotropa hypopitys L. żyją w warstwie próchniczej leśnej gleby. Pędy kwiatowe mają bardzo podobne do zarazy, pozbawione chlo
rofilu. Tu żywicielem jest grzybnia tworząca z ich sy
stemem korzeniowym mikoryzę. Odżywiają się pro
duktami rozkładu związków organicznych, dostar
czanych im przez grzyby.
Bardzo dobrze znanym półpasożytem jest jemioła po
spolita Viscum album L., epifit osiedlający się na drze
wach liściastych i iglastych. Posiada zimozielone liście.
Część pokarmu pobiera jednak poprzez ssawkę z ciała żywiciela. Rozsiewana jest przez ptaki żywiące się jej owocami.
Półpasożytami jest również w naszej florze wiele roślin zielnych. Są to zielone rośliny rosnące głównie
Ryc. 8. Gnidosz błotny Ryc. 9. Pszeniec różowy
na łąkach. Są to półpasożyty mające na swoich ko
rzeniach ssawki przyczepiające się do systemów ko
rzeniowych roślin obok rosnących, skąd czerpią dla siebie gotowe dodatkowe pożywienie. Należą tu ga
tunki z rodzaju lenieć — Thesium sp., św ietlik — Euphrasia sp., szelężnik — Rhinianthus sp., gnidosz Pe- dicularis sp. i pszeniec Melampyrum sp.
Ich sposób życia nie stanowi zagrożenia w przy
rodzie, toteż rośliny te nie powinny być przez nas uporczywie niszczone z racji swojego charakteru, tym bardziej że niektóre z nich są prawnie chronione.
W szytkie fotografie w ykonał autor.
Ryszard K o z i k