Wszyscy intuicyjnie wyczuwamy czym jest środowisko. W najbardziej ogólny sposób można stwierdzić, że jest ono wszystkim, co nas otacza. Bardziej szczegółowe zdefiniowanie tego zjawiska ma istotne znaczenie, ponieważ tylko w ten sposób możemy określić podmiot, jaki chcemy chronić.
T. Bartkowski zwraca uwagę, że na środowisko składają się trzy elementy: podmiot, przedmiot środowiska (zbiór czynników oddziałujących na podmiot) oraz proces (oddzia-ływanie czynników)1. Z tego powodu środowisko może być określane na różne sposoby. Wy-różniamy m.in. środowisko geograficzne, społeczne, człowieka, naturalne (przyrodnicze), antropogeniczne (przekształcone przez człowieka) oraz sztuczne. Każda z tych kategorii opisuje podobne elementy, lecz z innego punktu widzenia.
W prawie polskim, w art. 3 ustawy Prawo ochrony środowiska, pojęcie to tłumaczy się jako „ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, kli-mat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami”2. Taka interpretacja w wystarczający sposób określa elementy składowe środowiska. Definicja ta nie jest wyczerpująca i można ją rozszerzać o kolejne ele-menty, np. wymieniać przedmioty oddziaływania. Jednakże powodowałoby to niepotrzebne komplikacje i zaciemniało ogólny obraz pojęcia. Z powodu zbyt dużego zakresu zjawisk, jakie powinny być uwzględnione w takiej definicji, nie można jednoznacznie określić śro-dowiska. W szczególności problem ten pojawia się w prawie międzynarodowym, gdzie na potrzeby prawie każdej umowy pojęcie to jest wyjaśniane na nowo.3
1 T. Bartkowski, Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka, PWN, Warszawa 1991, s. 41.
2 Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r., Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2001, Nr 62, poz. 627, z późn. zmianami, Art. 3.
3 M.M. Kenig-Witkowska, Międzynarodowe prawo środowiska, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 11–13.
12 Międzynarodowa ochrona środowiska
Sama czynność ochrony została zdefiniowana jako „podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta polega w szczególności na:
a) racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgod-nie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,
c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego”4.
W oparciu o powyższy opis można stwierdzić, że celem ochrony środowiska jest nie tyl-ko reagowanie na istniejące już zjawiska, ale również przeciwdziałanie przyszłym potencjal-nym zagrożeniom poprzez kreowanie nowej rzeczywistości. Zagrożenia te należy zdefinio-wać jako wszelkie procesy mogące spowodozdefinio-wać degradację co najmniej jednego z elementów środowiska.
Zazwyczaj zagrożenie środowiskowe kojarzy się z różnego rodzaju kataklizmami natural-nymi (trzęsienia ziemi, tsunami, itp.) i antropogenicznatural-nymi (awarie przemysłowe, zanieczysz-czenia określonymi substancjami itp.). Jednakże analizując to zjawisko należy brać również pod uwagę inne sytuacje związane z przerwaniem poczucia bezpieczeństwa, np. z konfliktem zbrojnym, przemocą, niebezpieczeństwem utraty życia, konsekwencjami wystąpienia okre-ślonych zjawisk gospodarczych i społecznych. Takie rozszerzenie tego pojęcia powoduje, że ilość zagrożeń, które powinny być brane pod uwagę, ulega znaczącemu zwiększeniu.
W każdej z wymienionych grup zagrożeń można wyszczególnić szereg zjawisk, stano-wiących istotne ryzyko na szczeblu narodowym, ponadnarodowym i globalnym. We współ-czesnym świecie coraz większe znaczenie zaczyna odgrywać ostatnia grupa zagrożeń. Przez większą część XX w. uważano, że jedynie niewielka ilość ryzyk może mieć charakter global-ny, zazwyczaj w ten sposób traktowano jedynie konflikty zbrojne. Wynikało to z doświad-czenia pierwszej i drugiej wojny światowej. Jednakże z czasem i rozwojem gospodarczym człowieka, coraz więcej zjawisk zyskało charakter ponadnarodowy i globalny. Warto rów-nież zwrócić uwagę, że szereg zjawisk uważanych za lokalne ma rówrów-nież istotny wpływ na środowisko w skali świata. Wynika to z powszechnego ich występowania w różnych miej-scach świata, co powoduje, że w wyniku działania efektu skali należy uznać je za problemy międzynarodowe i podejmować wspólne wysiłki na rzecz ich rozwiązania.
Za przykład może posłużyć epidemia grypy, która opanowała całą Europę. Jej nazwa – hiszpanka – pochodzi od miejsca powstania tej choroby. Brak szybkiej reakcji na zaistniałe zagrożenie spowodował epidemię wspominaną do dnia dzisiejszego. W XX w. zaczęły się pojawiać również inne nowe choroby, które szybko rozprzestrzeniły się na całym świecie, np. AIDS. W ostatnich latach media szeroko informowały o kolejnych ogniskach występowa-nia wirusa H5N1 i AH1N1, które na razie nie stanowią poważnego zagrożewystępowa-nia dla populacji ludzkiej, ale pokazują, z jaką łatwością może dojść do globalnej pandemii niebezpiecznej choroby.
4 Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r., Prawo ochrony środowiska, op.cit., Art. 3.
Zagrożenia środowiska 13 Obecny kryzys finansowy, jak i podobny z końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku, są również przykładami gwałtownego rozprzestrzeniania się zagrożeń. We współczesnym, zglobalizowanym świecie liczne powiązania międzynarodowe ułatwiają przenoszenie się ryzyk pomiędzy krajami i kontynentami. Taka sytuacja powoduje, że analiza zagrożeń powinna być rozpatrywana w coraz szerszym zakresie. Dodatkowo kryzysy gospodarcze pokazują, że ich skutki mogą być dla społeczeństwa równie szkodliwe, jak konflikty zbroj-ne. Co prawda nie prowadzą one do znaczącego wzrostu ryzyka utraty życia lub zdrowia, jednakże w dużym stopniu wpływają na poczucie bezpieczeństwa i możliwości stabilnego rozwoju społeczeństw. Istotny wpływ na bezpieczeństwo rozwoju mają stabilne dostawy energii. W większości przypadków ludzkość pozyskuje to dobro z zasobów nieodnawial-nych Ziemi. Dostęp do nich stanowi jeden z ważniejszych aspektów współczesnego i przy-szłego bezpieczeństwa gospodarczego. Jest to o tyle istotne, że zasoby te, zarówno w skali globalnej, jaki regionalnej, mogą ulec wyczerpaniu. W efekcie trudności gospodarcze do-tkną nie tylko kraje importujące tego rodzaju zasoby, ale przede wszystkim eksporterów, którzy w znacznej mierze opierają swoje gospodarki na handlu surowcami energetycz-nymi5. Z tego powodu zagrożenia środowiskowe stają się przedmiotem coraz głębszych analiz.
Ryzyka związane z nieodpowiednią gospodarką środowiskiem naturalnym wynikają nie tylko z ograniczonej dostępności zasobów, ale również konsekwencji zanieczyszczenia śro-dowiska. Źródła tych zjawisk mogą być naturalne lub antropogeniczne (por. tab. 1). Co-raz częściej zwraca się uwagę, że istotnym warunkiem zabezpieczenia możliwości stabilnego rozwoju jest zapewnienie dostępu do surowców naturalnych. Zasoby te zazwyczaj stanowią niezbędny element produkcji przemysłowej. Analizy zwracają uwagę na problem substancji nieodnawialnych, takich jak ropa, węgiel itp. Coraz częściej zauważa się, że inne czynniki, m.in. drewno, żywność, woda pitna, również, w wielu regionach świata, są lub mogą być trudnodostępne. Już w chwili obecnej politolodzy wskazują, że w przeszłości kilka konfliktów zbrojnych i politycznych było spowodowanych czynnikami środowiskowymi. W przyszłości ich ilość może gwałtownie wzrosnąć. W szczególności za przyczynę takich zjawisk uważa się dostęp do zasobów wody pitnej oraz ropy naftowej i gazu. Taka sytuacja powoduje, że tym zagrożeniom również należy poświęcić uwagę.
Zmienność środowiska naturalnego jest rzeczą normalną. Wiąże się to z procesami chemicznymi lub elektrochemicznymi zachodzącymi w atmosferze od chwili jej powstania.
W związku z tym niemożliwe jest bardzo precyzyjne określenie zanieczyszczeń. Należy zda-wać sobie sprawę z faktu, że obecność tlenu w atmosferze ziemi jest swojego rodzaju zanie-czyszczeniem pierwotnej atmosfery, w której tlenu nie było. Ale proces natleniania atmosfery był procesem ewolucyjnym, czyli bardzo powolnym, nie powodującym gwałtownych zmian mogących skutkować wyginięciem żyjących na ziemi gatunków. Kluczowym zagadnieniem jest tu czas, w jakim zachodzą zmiany.
5 Global Trends 2025: A Transformed World, National Intelligence Council, Washington, November 2008, s. 40–45.
14 Międzynarodowa ochrona środowiska
Tabela 1
Zagrożenia środowiska naturalnego
ZAGROŻENIA NATURALNE ANTROPOGENICZNE SkUTkI WySTęPOWANIA
lokalne regionalne globalne
wybuchy wulkanów + + + +
zagrożenia kosmiczne + + + +
burze + +
powodzie + +
susze + +
pustynnienie + +
wichury + +
trzęsienia ziemi + +
tsunami + + +
El Niño + + +
erozja + + + +
osuwiska błotne + + +
pożary + + +
przekształcenie krajobrazu + +
hałas i wibracje + +
nadmierne promieniowanie + + +
wycinanie drzew + + + +
intensywne rolnictwo + + + +
zanieczyszczenie powietrza + + + + +
odpady + + + +
zanieczyszczenie wód + + + + +
globalne ocieplenie + + +
niszczenie warstwy
ozonowej + +
emisja CO2 do atmosfery + + +
degradacja różnorodności
biologicznej + + + +
zmiany genetyczne + + + + +
nadmierna eksploatacja
zasobów naturalnych + + + +
nieprawidłowa
gospodarka wodna + + + +
Źródło: Opracowanie własne.
Zagrożenia środowiska 15 Przez miliardy lat Ziemia kształtowała swoje oblicze w sposób pozwalający żyjącym gatunkom na dostosowanie organizmów do zmieniającego się otoczenia. Możliwość zmian genetycznych gatunku była warunkiem jego przeżycia. Innym warunkiem istnienia gatunku był klimat zachodzących zmian. Najlepszym przykładem jest tutaj neandertalczyk, który po-mimo większego niż w gatunku homo sapiens mózgowia, czyli teoretycznie większych szans na przetrwanie, przegrał swoją walkę o istnienie. W tym przypadku proces trwał „zaledwie”
tysiące lat. Oprócz zmian ewolucyjnych historia Ziemi notuje również zmiany rewolucyjne.
Gwałtowny charakter tych zmian był dla żyjących na ziemi form zagrożeniem. W odniesie-niu do zagrożeń zanieczyszczeń dla środowiska naturalnego słowo „gwałtowny” oznacza różne, bywa że skrajne, oznaczenie czasu. Inna jest gwałtowność zagrożenia pożarem czy huraganem, a inna pustynnieniem czy erozją. Niemniej od początku istnienia naszej pla-nety do chwili obecnej towarzyszą jej zagrożenia sklasyfikowane jako naturalne. Zaliczamy do niej: wybuchy wulkanów, pożary, burze, huragany, cyklony, wichury, powodzie, susze, pustynnienie, trzęsienia ziemi, tsunami, El Niño, erozję, emisję CO2doatmosfery, osuwi-ska błotne i zagrożenia kosmiczne (w różnych opracowaniach zagrożenia kosmiczne kla-syfikowane są jako zagrożenia naturalne lub jako oddzielna grupa zagrożeń). Do zagrożeń z kosmosu możemy zaliczyć zagrożenie upadkiem meteorytu lub komety, zagrożenie pro-mieniowania kosmicznego czy promieniowanie UV. Promieniowanie kosmiczne to „cząstki o wysokich energiach docierające na ziemię”. Głównie są to protony stanowiące w przybli-żeniu 90% wszystkich cząstek oraz cząstki alfa i elektrony, stanowiące odpowiednio około 9% i 1%. Atmosfera ziemi jest naturalną przeszkodą dla tego typu promieniowania, co po-woduje, że nie znamy jeszcze dokładnie jego wpływu na organizmy żywe, gdyż badania są prowadzone stosunkowo krótko.
Oprócz zagrożeń naturalnych w ostatnim, niewyobrażalnie krótkim w stosunku do historii Ziemi, czasie doszło jeszcze jedno zagrożenie: zagrożenie wynikające z działal-ności człowieka, który nauczył się wykorzystywać środowisko do zaspokajania swoich potrzeb.
Do zagrożeń wynikających z działalności człowieka zaliczamy: przekształcenia kra-jobrazu, hałas i wibracje, promieniowanie elektromagnetyczne i radioaktywne, wycinanie drzew, nieprawidłową gospodarkę wodną, zanieczyszczenie powietrza, odpady, zanieczysz-czenie wód, globalne ocieplenie, niszzanieczysz-czenie warstwy ozonowej, degradację różnorodności biologicznej, zmiany genetyczne, intensywne rolnictwo, nadmierną eksploatację zasobów naturalnych.
Zagrożenia antropogeniczne można sklasyfikować na zanieczyszczenia i procesy spo-łeczne szkodliwe dla środowiska. Poprzez zanieczyszczenie należy rozumieć „emisję, któ-ra może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska”6.
6 Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r., Prawo ochrony środowiska, op. cit., Art. 3.
16 Międzynarodowa ochrona środowiska
Zanieczyszczenia dzieli się na szereg sposobów. Najczęściej stosuje się klasyfikację dzie-lącą je w zależności od elementów ulegających zanieczyszczeniu. W ten sposób wyróżnia się zjawiska dotyczące:
•
powietrza,•
wody,•
gleby.Innym ciekawym rozróżnieniem jest podział w zależności od rodzaju środka zanieczysz-czającego. W ten sposób obserwuje się występowanie zjawisk materialnych i niematerialnych.
Pierwszą z tych grup można podzielić na czynniki stałe, ciekłe i gazowe, natomiast do drugiej zalicza się procesy termiczne, akustyczne, promieniowanie radioaktywne i elektromagnetycz-ne oraz wibracje.
W zależności od miejsca powstawania zanieczyszczenia powstałe w wyniku działalności człowieka dzieli się na: przemysłowe, komunalne i transportowe. Innym kryterium oddziały-wania jest częstotliwość występooddziały-wania zagrożenia. Z tego powodu dzielimy je na: jednorazo-we, powtarzające się cyklicznie lub stałe.