Sieć relacji społecznych wyznacza stopień integracji społecznej i wsparcie społeczne, gdzie głównymi źródłami kontaktów społecznych są rodzina, relacje z przyjaciółmi, krewnymi, uczestniczenie we wspólnocie religijnej, uczestniczenie w grupach formal
nych i nieformalnych. Integracja pomiędzy jednostką a jej środowiskiem oznacza ak
ceptację przez jednostkę systemu wartości, norm i przekonań charakterystycznych dla tego środowiska; integracja w ujęciu dynamicznym oznacza określenie roli więzi na
wiązanych w dzieciństwie (w jednej kohorcie) dla układu relacji międzyludzkich w życiu dorosłym, warunkujących poczucie bezpieczeństwa, samoidentyfikację i obraz własnej osoby (teoria konwoju społecznego, Kahn, Antonucci, 1980; Berkman, Glass, 2000).
Dotychczasowe badania nad relacją pomiędzy stopniem integracji społecznej a po
ziomem umieralności potwierdziły, że wysoka integracja społeczna warunkuje niską umieralność z powodu wszystkich przyczyn, niską umieralność z powodu chorób ukła
du krążenia, niskie wskaźniki samobójstw oraz niższą umieralność z powodu wypad
ków, nowotworów, chorób przewodu pokarmowego (Seeman, 1987; Cerhan, 1997;
Penninx, 1997; Blazer, 1982; Shye, 1995).
Dowiedziono również, że interakcje społeczne pozostają w relacji z chorobowością z powodu chorób układu krążenia, a zmiany w aktywności społecznej m ogą w per
spektywie prowadzić do zgonu (Eli, 1996). Dotychczasowe doniesienia jakkolwiek w pełni potwierdzają istnienie omawianej tu zależności, to jednak nie wyjaśniają me
chanizmów jej działania.
Na rodzajach i jakości interakcji społecznych w wieku podeszłym ważyć m ogą tra
dycyjne wzory wymiany społecznej, stopień zależności i niezależności w relacjach międzyludzkich (Bowling, 1997).
Osadzenie w sieci społecznej rozpatrywane jest w następujących aspektach:
1. Wielkość sieci: liczba osób, z którymi pozostaje się w relacjach społecznych, 'czba osób, z którymi następuje kontakt tylko wtedy, gdy są z różnych względów po
trzebne.
2. Przestrzenna lokalizacja sieci - gospodarstwo domowe, sąsiedztwo, rozproszenie członków sieci wymagające środków transportu - dostępność członków sieci warun
kuje częstość kontaktów.
3. Zwartość, stopień integracji członków z s ie c ią - na ile dana sieć pozostaje ważną, znaczącą siecią dla każdego z jej członków.
4. Układ sieci - stopień jej homogeniczności - sąsiedztwo, przyjaciele, dzieci, krewni, osoby powinowate, podobieństwo pomiędzy członkami sieci (wiek, płeć, status społeczno-ekonomiczny).
5. Częstość kontaktów pomiędzy członkami sieci.
6. Siła więzi - stopień zażyłości, wzajemność więzi, oczekiwana trwałość więzi, dostępność, emocjonalne zaangażowanie.
7. Uczestniczenie w życiu społecznym: zaangażowanie w działalność społeczną, polityczną, życie religijne, kształcenie i inne formy aktywności.
8. „Osadzenie społeczne” w sieci - długość zamieszkiwania, związki rodzinne, są
siedzkie, włączenie („wtopienie”) w społeczność (Berkman, 2000).
Wyrazem braku relacji społecznych jest samotność, definiowana jako niepożądana utrata lub brak więzi emocjonalnych, przyjaźni, towarzystwa. Samotność może być następstwem śmierci współmałżonka, dzieci, krewnych, utraty przyjaciół, sąsiadów, znajomych, może być konsekwencją zmiany miejsca zamieszkania, przeniesienia do instytucji opiekującej się osobami w wieku podeszłym, ustania kontaktów z dawnym zakładem pracy, wreszcie izolacji w wyniku choroby lub niepełnosprawności (Franks,
1992; Gibbon, 1986; Hall, 1996).
Współczesne koncepcje socjologiczne, poszukujące związków pomiędzy więziami społecznymi a stanem zdrowia, nawiązują do korzeni teorii socjologicznej, tj. klasycz
nej teorii E. Durkheima, wskazującej na relacje pomiędzy stopniem integracji społecz
nej a prawdopodobieństwem zachowań autodestrukcyjnych (Berkman, Glass, 2000), do teorii konwoju społecznego (Kahn, Antonucci, 1980) wskazującej na „przemiesz
czanie się przez poszczególne etapy życia w towarzystwie członków tej samej kohorty, z którymi dzieli się wspólne doświadczenia, historię życia, i którzy są źródłem wspar
cia społecznego”, do teorii zasobów społecznych (Lin, Dean, Ensel, 1986; Berkman, 2000).
Dowiedziono, że relacje pomiędzy wsparciem społecznym, więzami społecznymi a ryzykiem zgonu m ają charakter wielowymiarowy (Seeman, 1987; Kutner, 1987;
Blezer, 1982). O relacji tej decydować m ogą psychospołeczne konsekwencje stanu cywilnego i rodzinnego, liczba osób, z którymi wchodzi się w znaczące relacje emo
cjonalne, a także zakres i jakość sieci kontaktów społecznych z osobami niepowiąza
nymi więzami rodzinnymi. N a przykład Blazer jako wskaźnik wsparcia społecznego traktował pełnienie ról społecznych i związane z nimi więzi międzyludzkie, ilość inte
rakcji społecznych oraz subiektywną ocenę wsparcia społecznego. Dotychczasowe wyniki badań pokazują, że wsparcie społeczne pozostaje w relacji z takimi czynnikami demograficzno-społecznymi, jak wiek, płeć, status społeczno-ekonomiczny (Blazer, 1982). W konsekwencji braku więzi rodzinnych, braku relacji z przyjaciółmi, wspól
notą religijną lub innymi grupami społecznymi ryzyko zgonu wzrasta o 1.9-3,1 razy i jest to niezależny predyktor umieralności (niezależnie od takich czynników ryzyka, jak palenia tytoniu, konsumpcji alkoholu, aktywności fizycznej i chorób współistnieją
cych). Badania Blazera (1982) nad relacją pomiędzy więziami społecznymi a ryzykiem zgonu potwierdziły w yższą umieralność u osób odczuwających samotność (3,4), wśród badanych, odnotowujących zaburzenia w pełnionych rolach i kontaktach społecznych (2,0) i u osób odznaczających się niską częstością relacji społecznych.
M a łż e ń stw o ja k o s t a n w a r u n k u ją c y le p s z e z d ro w ie
R elacja pomiędzy charakterystyką pod względem stanu cywilnego, rodzinnego, wiel
kości gospodarstwa domowego, wsparcia społecznego a stanem zdrowia osób star
szy ch stanowi przedmiot wielu badań (Iwashyna, 2003; Kawachi, 2000).
Badania potw ierdzają że osoby pozostające w związkach małżeńskich mają niższe ryzyko zgonu i lepszy stan zdrowia niż osoby niepozostające w takich związkach (Waldron, 1996; Kravdal, 2001; Steptoe, 2000). Małżeństwo działa ochronnie na stan zdrowia (efekt pozytywnego oddziaływania pozostawania w związku małżeńskim) poprzez obniżenie ryzyka zgonu lub chorobowości. Małżeństwo jest źródłem wsparcia społecznego, ale również może sprzyjać lepszej sytuacji ekonomicznej, obniżać za
chowania antyzdrowotne i stres, a wszystkie te atrybuty małżeństwa m ogą sprzyjać lepszemu zdrowiu. Koncepcja selekcji do stanu małżeńskiego wskazuje, że osoby zdrowsze mają większe prawdopodobieństwo zawarcia związku małżeńskiego niż osoby o gorszym zdrowiu lub chore i większe prawdopodobieństwo utrzymania mał
żeństwa. Osoby o gorszym zdrowiu m ają m niejszą szansę zdobycia kandydata do mał
żeństwa i m niejszą szansę zapewnienia trwałości związku - zły stan zdrowia osób pozostających w związkach małżeńskich może wywoływać szereg napięć i być przy
czyną braku satysfakcji z życia małżeńskiego u ich partnerów, a taka sytuacja może się wiązać z wyższym ryzykiem rozwodów (Waldron, 1996). Wiele badań długofalowych dowodzi, że pozostawanie w związku małżeńskim sprzyja zdrowiu, np. w badaniach prospektywnych przeprowadzonych wśród kobiet w średnim wieku te, które pozosta
wały w związkach małżeńskich, dłużej odznaczały się lepszym zdrowiem w porówna
niu do kobiet niezamężnych (Waldron, 1991). Dowodzi się także, że pozostawanie w związku małżeńskim wydłużało szansę przeżycia zarówno mężczyzn, jak i kobiet chorujących na choroby nowotworowe lub choroby układu krążenia. Dotychczasowe badania dowodzą jednak, że ta ochronna rola małżeństwa w odniesieniu do ryzyka zgonu bardziej działa w stosunku do mężczyzn niż do kobiet.
Koncepcja wskazująca na stan zdrowia jako element selekcji do stanu małżeńskiego została również potwierdzona w licznych badaniach. Osoby, które w okresie dzieciń
stwa lub adolescencji cierpiały na choroby przewlekłe, rzadziej były w wieku 36 lat osobami pozostającymi w związkach małżeńskich. Podobnie młodzi mężczyźni, któ
rych stan zdrowia wiązał się z ograniczeniem aktywności życiowej, rzadziej zawierali związki małżeńskie (Waldron, 1996).
Wsparcie społeczne i więzi społeczne okazały się predyktorami ryzyka zgonu tak u mężczyzn, jak i u kobiet. Badania pokazały większe prawdopodobieństwo występo
wania chorób przewlekłych u kobiet nigdy niezamężnych, szczególnie tych, które nie miały zatrudnienia.
Według Ren (1997), zdrowie i dobrostan rodziny często są barometrem zdrowia 1 d°brostanu całego społeczeństwa. W badaniach zmierzających do ustalenia: 1) wpły
wu małżeństwa na stan zdrowia oraz konsekwencji zdrowotnych rozwodu separacji czy owdowienia oraz 2) wpływu jakości relacji w rodzinie na stan zdrowia potwierdzono:
a) zależność ryzyka zgonu z powodu wszystkich przyczyn od stanu cywilnego, tj. wyż
szego ryzyka zgonu wśród osób niepozostających w związkach małżeńskich; osoby te częściej korzystają również ze świadczeń medycznych i odznaczają się wyższym po
ziomem stresu, oceniają gorzej swój stan zdrowia i mają gorsze ogólne samopoczucie, b) zależną od stanu zdrowia selekcję do stanu małżeńskiego, wspierającą funkcję mał
żeństwa, chroniącą przed niepożądanymi zmianami w stanie zdrowia. Stres towarzy
szący rozwodom, separacji czy owdowieniu może prowadzić do negatywnych zmian w stanie zdrowia. Protekcyjna funkcja małżeństwa wynika z faktu przebywania we względnie stabilnym środowisku społecznym, możliwości otrzymania wsparcia od partnera w sytuacjach trudnych, możliwości dzielenia z partnerem wszystkich pozy
tywnych i negatywnych wydarzeń, towarzyszących życiu rodzinnemu, dzielenia za
chowań związanych ze zdrowiem. Pozostawanie w związku małżeńskim obniża po
ziom izolacji od ważnych sieci społecznych, więzi ekonomicznych, emocjonalnych i wsparcia instrumentalnego.
Większość badań potwierdza, że konsekwencją bycia osobą sam otną jest przeby
wanie poza określoną siecią społeczną a tym samym istnieją mniejsze szanse na utrzymywanie więzi emocjonalnych niezbędnych w sytuacji trudnych wydarzeń ży
ciowych. Zarówno korzyści wynikające z faktu małżeństwa, jak i uporanie się z takimi stresującymi wydarzeniami, jak rozwód, separacja lub wdowieństwo zależą od sieci relacji społecznych, wsparcia społecznego i stopnia aktywności społecznej. W prowa
dzonych badaniach uwzględniono zwykle dychotomiczne podziały badanych na osoby pozostające w związku małżeńskim vs niepozostające w związku małżeńskim, podczas gdy niejednokrotnie okazuje się, że kategorie osób „niepozostających w związkach małżeńskich” różnią się pomiędzy sobą (Barusch, 1985). Małżeństwo może wpływać na stan zdrowia tylko poprzez fakt jego istnienia, ale także poprzez jakość relacji cha
rakteryzujących ten związek. Małżeństwo może dawać satysfakcję, a tym samym po
zytywnie oddziaływać na ogólne samopoczucie; konflikty w małżeństwie m ogą sprzy
jać obniżeniu samooceny stanu zdrowia. Badania Ren (1997) oparte na danych z National Survey o f Families and Household (1987-1988), dotyczące wylosowanych 13 017 respondentów w wieku 19 lat i powyżej, potw ierdzają że małżeństwo działa ochronnie na stan zdrowia poprzez więzi emocjonalne, więzi ekonomiczne, wsparcie społeczne. Samoocena stanu zdrowia była zróżnicowana w zależności od kategorii osób „niepozostających w związkach małżeńskich”; np. konsekwencje zdrowotne se
paracji okazały się poważniejsze od konsekwencji zdrowotnych rozwodu, jakkolwiek badania nie w pełni potwierdziły dotychczasowe spostrzeżenia, że osoby niepozostają
ce w związkach małżeńskich gorzej oceniają swój stan zdrowia niż osoby żyjące w małżeństwie. Badania Ren pokazały, że osoby żyjące w konkubinacie miały gorsze samooceny stanu zdrowia niż osoby pozostające w formalnych związkach małżeń
skich, co próbowano tłumaczyć faktem, że osoby żyjące w związkach nieformalnych częściej rekrutują się z osób mających wcześniejsze przeżycia typu separacja, rozwód, owdowienie. Docenianie małżeństwa jako źródła wsparcia emocjonalnego charaktery
zowało wszystkie osoby niepozostające w związkach małżeńskich, natomiast postrze
ganie wsparcia finansowego, które daje małżeństwo, oceniane było najwyżej przez osoby nigdy niezamężne i osoby rozwiedzione (Ren, 1997).
Analizowano wpływ zmian stanu cywilnego w okresie wieku podeszłego na różne wymiary zachowań. Badania pokazują np., że u hiszpańskich kobiet zamężnych wcze
śniej wykrywa się raka piersi i że chętniej uczestniczą one w badaniach przeglądowych dotyczących wczesnej wykrywalności nowotworów, natomiast owdowiałe niedawno kobiety częściej korzystają z leczenia szpitalnego i porad dotyczących zdrowia psy
chicznego. Kobiety zamężne cechują krótsze pobyty w szpitalach. Wszystkie te dowo
dy skłaniały do przypuszczenia (Iwashyna, 2003), że kobiety zamężne m ają lepszą opiekę niż kobiety niezamężne. Badania te potwierdziły, że kobiety zamężne otrzymują inne formy leczenia niż kobiety owdowiałe, które częściej wybierały gorsze pod względem jakości usługi medyczne (Iwashyna, 2003).
Strata, która może w istotny sposób rzutować na status kobiety w wieku starszym, to śmierć współmałżonka, a fakt ten może oznaczać również utratę części uprzedniego statusu, np. pozycji w rodzinie, pogorszenie warunków materialnych, utratę źródła emo
cjonalnego wsparcia, utratę ważnych ról życiowych. Status wyznaczany przez stan cy
wilny może być zależny od tego, czy samotność kobiety w starszym wieku jest cechą nabytą w tym właśnie okresie, czy dotyczyła również wcześniejszych etapów życia. Sta
tus kobiety samotnej może być inny od statusu kobiety pozostającej w rodzinie, mającej szansę w razie potrzeby liczyć na pomoc i wsparcie ze strony dzieci lub wnuków.
Próby wyjaśnienia tej relacji odnoszą się do koncepcji selekcji społecznej, warun
kowanej stanem zdrowia (lepsza kondycja zdrowotna daje wyższą szansę zawarcia małżeństwa lub kolejnego małżeństwa), wskazuje się również na rolę małżeństwa w zapewnieniu opieki i wsparcia. Ostatnie badania wskazują jednak na fakt, że nieza
mężne starsze wiekiem kobiety odznaczają się lepszym zdrowiem niż kobiety pozo
stające w związkach, co tłumaczy się możliwością zbudowania równie silnych więzi z otoczeniem, będących alternatywą dla więzi charakteryzujących małżeństwo; lepsze zdrowie starszych niezamężnych kobiet potwierdza brak pozytywnego znaczenia mał
żeństwa dla zdrowia kobiet (Grundy, 2003).
Badania potwierdzają także relacje pomiędzy wielkością sieci relacji społecznych, uczestnictwem we wspólnocie religijnej i klubach oraz innych grupach społecznych a poziomem umieralności w wieku podeszłym.