I. Materiały źródłowe
Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchow-–
nych dyjecezyi krakowskiej w wieku XV, wyd. B. Ula-nowski, Kraków 1888, odb. z „Archiwum Komisyi Historycznej” t. V [wybór];
rękopis
– Acta causarum (AC 1), Archiwum Archidie-cezjalne w Poznaniu.
II. Problematyka warsztatu
Warto podkreślić, iż dla budowania obrazu XV w.
w Polsce wciąż nie w pełni wykorzystano wszystkie do-stępne źródła. W grupie, w której jeszcze wiele zostało do odkrycia, znajdują się księgi sądów kościelnych, któ-rych jedynie niewielki procent został podany do druku, a ogromna większość pozostaje wciąż w materiale ręko-piśmiennym, złożonym w archiwach kościelnych. Cela-mi warsztatu są: w pierwszej kolejności przedstawienie uczniom materiału źródłowego dotychczas nieznanego historiografii, a związanego z problemami małżonków z diecezji poznańskiej w XV w.; w dalszej kolejności podjęcie próby wspólnego czytania i wyszukiwania in-formacji w tych ciekawych źródłach. Działania te będą służyły zbudowaniu zestawu problemów nękających wskazane małżeństwa w omawianym miejscu i czasie.
Warto zaznaczyć, iż w czasie pracy nad tym ma-teriałem staną przed nami także wyzwania dotyczące jego interpretacji. Jakkolwiek byśmy go czytali, musi-my pamiętać, iż są to akta sądowe o specyficznym cha-rakterze, które obejmowały tylko wybraną i – co trzeba podkreślić – jednak specyficzną część społeczeństwa, wkraczającą w przestrzeń pewnej anomalii. Oprócz tego sam zapis sporządzany w języku łacińskim – w oryginale formułowany przez strony sporu w języku narodowym – zawiera niewątpliwie subiektywne spoj-rzenie pisarza i jego interpretację oglądanej sytuacji, skażoną dodatkowo rutyną kancelaryjnego formularza, którego skryba, chcąc nie chcąc, musiał się trzymać.
Doskonale trudności w analizie źródeł sądowych, któ-re poddamy analizie w ramach warsztatu, oddała jed-na z autorek zajmujących się tymi kwestiami – Maria Koczerska: „Na badacza problemów kobiety i rodziny w średniowieczu i wczesnej nowożytności czyhają róż-ne niebezpieczeństwa i pułapki. Wynikają oróż-ne głównie z charakteru źródeł i niezbyt krytycznego do nich po-dejścia. Zarówno źródła o charakterze normatywnym, jak i źródła procesowe w sprawach karnych zajmują się przypadkami wynaturzeń życia rodzinnego […]. Czy-li historyk zjawisk i instytucji społecznych musi mieć zawsze na uwadze, że anomalie są najbardziej źródło-twórcze”1. W ramach warsztatu spróbujemy zatem
1 M. Koczerska, Geneza, znaczenie i program dalszych badań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytności, [w:] Kobie-ta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red.
Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 9–10.
zmierzyć się z tymi materiałami i sprawdzić, jak pora-dzimy sobie z ich interpretacją.
III. Wskazówki bibliograficzne
Biniaś-Szkopek M., Analiza małżeńskich sporów sądowych zanotowanych w najstarszej księdze poznańskiego konsy-storza, [w:] Stilo et animo. Prace historyczne ofiarowane profesorowi Tomaszowi Jasińskiemu w 65. rocznicę uro-dzin, red. M. Dorna i in., Poznań 2016, s. 257–269 Biniaś-Szkopek M., Małżonkowie przed sądem biskupie-go oficjała poznańskiebiskupie-go w pierwszej ćwierci XV wieku, Poznań 2019
Koczerska M., Geneza, znaczenie i program dalszych ba-dań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytno-ści, [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzi-miński, Toruń 1998, s. 7–17
Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego śre-dniowiecza, Warszawa 1975
Kołacz-Chmiel M., Mulier honesta et laboriosa. Kobieta w rodzinie chłopskiej późnośredniowiecznej Małopolski, Lublin 2018
Krawiec A., Problematyka małżeńska w średniowiecznym ustawodawstwie synodalnym Kościoła polskiego, [w:]
Docendo discimus. Studia historyczne ofiarowane pro-fesorowi Zbigniewowi Wielgoszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. K. Kaczmarek, J. Nikodem, Poznań 2000, s. 247–259
Lesiński B., Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Wrocław 1956
Skierska I., Źródła do badania praktyk religijnych w śre-dniowiecznej Polsce. Akta sądów kościelnych i kapituł,
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2007, t. 87, s. 175–195
Szymczakowa A., Obrazki z życia małżeńskiego (i nie tyl-ko) w Polsce centralnej w średniowieczu, [w:] Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojcie-chowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 347–355 Szymczakowa A., Stan badań nad rodziną szlachecką
póź-nego średniowiecza, [w:] Genealogia. Stan i perspekty-wy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroniszewski, Toruń 2003, s. 75–94
Wiesiołowski J., Zmiany społecznej pozycji kobiety w śre-dniowiecznej Polsce, [w:] Kobieta w kulturze średnio-wiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Kar-łowskiej-Kamzowej, red. A. Gąsiorowski, Poznań 1995, s. 41–46
MałgoRzata deliMata-pRoch
„[…] w bólu będziesz rodziła dzieci”, czyli o ciąży, porodzie i połogu w Polsce
do XVI w.
I. Materiały źródłowe Anonim tzw. Gall,
– Kronika polska, tłum. R.
Gro-decki, wstęp i oprac. M. Plezia, Wrocław 1996 [Surmatowski ks.],
– Prospekt Wesoły, Miłosiernych
Oczu, Przenayświętszey Maryi, Na smutne ludzkiey niedoli przypadki, z Gory S. Gostynskiey, łaskawie ob-rocony. Albo zebranie cudow Przy Obrazie Nayświętszey Bogarodzice Panny przed Gostyniem doznanych, Po-znań 1726
Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski
– , tłum.
J. Pleziowa, wstęp i oprac. M. Plezia, Warszawa 1987
Wojtczak J.A.,
– Średniowieczne życiorysy bł. Kingi i bł.
Salomei, Warszawa 1999 II. Problematyka warsztatu
Wydawałoby się, że materiał źródłowy, zwłaszcza ten rozświetlający mroki średniowiecza, zawiera informacje wyłącznie na temat polityki, bitew, układów, traktatów, walki o granice, historii gospodarczej. Nic bardziej myl-nego. Zarówno kroniki, jak i część piśmiennictwa ha-giograficznego umożliwiają rekonstrukcję obrazu życia prywatnego. W ramach tego obszaru wymienić należy
szczególny czas, jakim była ciąża, a ponadto urodzenie dziecka oraz pierwsze chwile jego życia.
W materiale kronikarskim opisano niecierpliwe oczekiwanie książęcych i królewskich par na potom-stwo. Szczególnie pożądany był syn, który przedłużał linię rodu, a w przyszłości obejmował tron. Warto zadać pytanie: jakie zabiegi podejmowali przedstawiciele dy-nastii, aby ten upragniony potomek zawitał na świecie?
Kogo obarczano „odpowiedzialnością” za okresową bez-płodność? Czy wyłącznie kobiety? Kolejne zagadnienie to czas ciąży i porodu, o którym czytamy w księgach cu-dów i łask. Opisano w nich prośby kierowane do Boga za pośrednictwem kandydatów na świętych, a także te-rapeutyczne efekty tych nadprzyrodzonych interwencji.
W związku z tym księgi cudów i łask z jednej strony służyły jako podstawa prac komisji kościelnych (wery-fikacja świętości za pośrednictwem cudów), z drugiej natomiast możemy dzisiaj je eksplorować w ramach studiów nad historią medycyny. Umożliwiają one także udzielenie odpowiedzi na pytanie o liczbę kobiet, któ-re doświadczyły komplikacji w okktó-resie ciąży i porodu;
o procent urodzeń martwych oraz porodów trudnych.
Poza danymi szacunkowymi księgi łask stanowiły pod-stawę diagnozy stanu zagrażającego życiu matki i dziec-ka (np. gestoza); dawały wgląd w świat „procedur me-dycznych”, które wdrażano, aby ocucić pozornie umarłe dziecko lub po prostu sprawdzić, czy przyszło na świat żywe, gdy nie dawało żadnych oznak życia.
W tych trudnych chwilach kobiety niekiedy nie doświadczały fachowej opieki lub pomocy ze strony innych osób. Mogły jedynie liczyć na wsparcie matki,
babki lub męża. W skrajnych przypadkach, o czym informowały nas księgi, rodziły samotnie. W nieco lepszym położeniu były kobiety, do których wzywano
„baby” (obecnie akuszerki). Ten słabo wykwalifiko-wany, bo bazujący jedynie na własnym doświadczeniu
„personel medyczny” w obliczu trudnego porodu czę-sto okazywał bezradność i porzucał rodzące.
Podczas warsztatów poddamy analizie fragmenty kronik oraz ksiąg cudów w celu rekonstrukcji wspo-mnianych obszarów życia prywatnego: oczekiwania na dziecko, ciąży, porodu oraz połogu; odpowiemy na pytanie o umieralność okołoporodową, udział i zaan-gażowanie „bab” oraz stosowane „procedury medycz-ne”. Gdy te zawiodły, liczono na nadprzyrodzoną in-terwencję kandydatów na świętych. W związku z tym uczestnicy warsztatów zapoznają się z praktykami re-ligijnymi, którym oddawali się wotanci, a które miały wymusić szczęśliwe donoszenie ciąży oraz urodzenie żywego i zdrowego dziecka.
III. Wskazówki bibliograficzne
Delimata M., Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004
Sioda T., Historia ożywiania noworodków w Polsce, Poznań 2015
Tyszkiewicz J., Człowiek w środowisku geograficznym śre-dniowiecznej Polski. Związki i uwarunkowania przy-rodniczo-kulturowe, Warszawa 1981
Zaborowska B., Pomoc przy porodach w Rzeczypospoli-tej w epoce nowożytnej w świetle zielników i
poradni-ków medycznych, [w:] Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI–
XVIII wieku, red. A. Karpiński, Warszawa 2009, s. 279–312
adaM kRawiec