Spośród wielu podziałów metod motywacji, i to nie tylko w wojsku, służbach mundurowych, ale także w środowisku cywilnym, można wyróżnić dwie podstawowe metody motywacji: negatywną oraz pozytywną.
Pierwsza z nich - motywacja negatywna (ujemna), to mechanizm oparty na ka-rach lub ich groźbie. Działanie podwładnego polega na unikaniu kary. Powoduje u pracownika/funkcjonariusza/żołnierza lęk przed utratą, m.in. stanowiska, pensji, pracy, mobilizuje do efektywniejszych działań, głównie w celu uniknięcia kary. Nie-wątpliwie dyscyplinuje podwładnego, ale może także prowadzić do ograniczenia jego inicjatywy i samodzielności. Metoda ta przypomina miecz wiszący nad głową i każde uchybienie, przewinienie, błąd czy zły postępek wywołuje karę.
Motywacja pozytywna (dodatnia) oparta jest natomiast na dodatnich wzmoc-nieniach. Kolokwialnie można określić ją metodą marchewki i tylko marchewki. Opie-ra się ona na „dążeniu do”, które jest tym silniejsze, im bardziej czytelna i realna jest droga do zapowiedzianej nagrody. Metodę tę można także wykorzystać do „ukarania”.
Przykładem może być sytuacja, kiedy sam brak nagrody jest już karą. Z sytuacją taką będziemy mieli do czynienia, kiedy podmiotem naszego oddziaływania będą osoby świadome i zaangażowane w działanie.
Najczęściej obie te metody przenikają się wzajemnie i uzupełniają. Należy je jednak stosować w zależności od środowiska, grupy i w zależności od innych czynników mają-cych wpływ na sytuację w danej zbiorowości czy instytucji.
W Wojsku Polskim same zasady wyróżniania żołnierzy i byłych żołnierzy oraz pododdziałów, oddziałów i instytucji wojskowych normuje ustawa z dnia 9 paździer-nika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej.
Powyższa ustawa określana jest w wojsku mianem regulaminu dyscyplinarnego.
W porównaniu do rozwiązań z 1998 r., w zakresie wyróżnień w ustawie tej zastosowa-no następujące zmiany:
zwiększono liczbę wyróżnień, którymi można nagrodzić żołnierza z 12 do 16,
umożliwiono wyróżnianie byłych żołnierzy,
wprowadzono możliwość łączenia rodzajów wyróżnień z formami wyrażania uznania,
uwarunkowano nadanie wyróżnienia od zatarcia ukarania,
wprowadzono możliwość jednorazowego przyznania dwóch wyróżnień,
utworzono jeden funduszu na wszystkie wyróżnienia.
Każdy przełożony ma określone prawa i obowiązki w stosunku do swoich pod-władnych, dotyczy to także zagadnień natury dyscyplinarnej, a narzucają mu one obo-wiązek:
41
kształtowania dyscypliny wojskowej żołnierzy, w szczególności przez działa-nia profilaktyczno-wychowawcze oraz tworzenie warunków do wyróżdziała-niadziała-nia i przestrzegania dyscypliny wojskowej.
niezwłocznego reagowania na zachowania żołnierzy naruszających dyscyplinę wojskową.
Wyróżnienie, w myśl ustawy o dyscyplinie wojskowej, jest to materialna lub niematerialna forma wyrażenia uznania żołnierzom oraz byłym żołnierzom, niepozo-stającym w czynnej służbie wojskowej, a także pododdziałom, oddziałom i instytu-cjom wojskowym.
Żołnierzowi może być udzielone wyróżnienie za czyny świadczące o ofiarności i odwadze lub za szczególne osiągnięcia w wykonywaniu zadań służbowych.
Byłemu żołnierzowi, za czyny świadczące o ofiarności i odwadze, lub za szcze-gólne osiągnięcia w wykonywaniu zadań służbowych, może być udzielone wyróżnie-nie w formie: listu gratulacyjnego, wpisania zasług żołwyróżnie-nierza do kroniki jednostki woj-skowej, wpisania zasług żołnierza do Księgi Honorowej Wojska Polskiego; przy czym pośmiertnie wyłącznie w formie: wpisania zasług żołnierza do kroniki jednostki woj-skowej, tytułu honorowego, wpisania zasług żołnierza do Księgi Honorowej Wojska Polskiego.
Udzielenie wyróżnienia potwierdza się w rozkazie lub decyzji.
Możliwe jest także wyróżnianie pododdziałów, oddziałów i instytucji wojsko-wych. Następuje to za:
czyny świadczące o ofiarności i odwadze żołnierzy tych pododdziałów i oddziałów, dokonane w czasie wojny lub w strefie działań wojennych,
szczególne osiągnięcia w wykonywaniu zadań służbowych, w tym szkolenio-wych w czasie pokoju, w razie ogłoszenia mobilizacji lub stanów nadzwyczaj-nych, użycia Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w kraju i poza granicami państwa w działaniach antyterrorystycznych, akcjach humanitarnych, poszu-kiwawczych lub ratowniczych, a także w zwalczaniu klęsk żywiołowych oraz likwidacji ich skutków.
Ustawa określa następujące rodzaje wyróżnień:
zatarcie ukarania przed upływem terminu określonego w ustawie,
pochwała,
list gratulacyjny;
pismo pochwalne ze zdjęciem wyróżnionego żołnierza na tle:
- flagi państwowej Rzeczypospolitej Polskiej lub wojskowej, - sztandaru jednostki wojskowej lub bandery wojennej,
urlop nagrodowy (3-6 dni, do 12 dni w skali roku lub proporcjonalnie do okre-su pełnienia służby w roku),
nagroda rzeczowa (o wartości nie wyższej od dwukrotnego najniższego uposa-żenia zasadniczego żołnierza zawodowego, obowiązującego w dniu udzielenia tej nagrody),
nagroda pieniężna (nie może być wyższa od dwukrotnego uposażenia zasadni-czego ostatnio otrzymanego przez wyróżnionego żołnierza),
wpisanie zasług żołnierza do kroniki jednostki wojskowej,
42
odznaka honorowa,
tytuł honorowy,
honorowa broń biała,
wpisanie zasług żołnierza do Księgi Honorowej Wojska Polskiego.
Należy zauważyć, że występuje pewne ograniczenie w przypadku żołnierzy wcześniej ukaranych. Ukaranego żołnierza nie można wyróżnić, jeżeli jednocześnie nie jest mu udzielane wyróżnienie: zatarcie ukarania przed upływem terminu określo-nego w ustawie.
W zależności od stanowiska, szczebla dowodzenia, rozróżnia się inny zakres uprawnień dyscyplinarnych. Poniższy schemat przedstawia uprawnienia w zakresie wyróżniania żołnierzy poszczególnymi rodzajami wyróżnień przez poszczególnych przełożonych.
Należy zauważyć, że każdy przełożony wyższego szczebla posiada możliwość wyróżnienia, także wszystkimi formami wyróżnień, jakie posiadają dowódcy (przeło-żeni) niższego szczebla (jemu podlegli).
Nadawanie odznak honorowych w wojsku obwarowane jest różnymi uwarun-kowaniami, których spełnienie umożliwia (ale nie obliguje) nadanie ich żołnierzowi.
Z uwagi na różnorodność specjalności w Siłach Zbrojnych RP. jest wiele odznak, które mogą być nadawane żołnierzom poszczególnych formacji.
Odznaki honorowe mogą być nadawane:
„Wojskowa Odznaka Morska” – żołnierzom jednostek pływających Marynarki Wojennej,
„Honorowa Odznaka Piechoty” – żołnierzom pododdziałów zmechanizowa-nych, zmotoryzowazmechanizowa-nych, rozpoznania wojskowego, zwiadowcom,
„Honorowa Odznaka Szturmowa” – żołnierzom działań aeromobilnych, po-wietrzno-desantowych,
„Odznaka Honorowa Artylerzysty” – artylerzystom, rakietowcom, przeciwlot-nikom,
„Odznaka Honorowa Husarza” – czołgistom,
43
„Odznaka Honorowa Kierowcy Wojskowego” – kierowcom pojazdów mecha-nicznych SZ RP,
„Odznaka Honorowa Komandosa” – żołnierzom działań specjalnych,
„Odznaka Honorowa Logistyka” – żołnierzom służb logistycznych,
„Odznaka Honorowa Łącznościowca” – łącznościowcom;
„Odznaka Honorowa Nurka” – nurkom i płetwonurkom,
„Odznaka Honorowa Pilota Wojskowego” – pilotom wojskowym,
„Odznaka Honorowa Sapera” – saperom i pozostałym żołnierzom specjalności inżynieryjnych,
„Odznaka Honorowa Żandarma” – żołnierzom Żandarmerii Wojskowej,
„Wojskowa Odznaka Sprawności Fizycznej” – wszystkim żołnierzom w służbie czynnej;
„Wojskowa Odznaka Strzelecka” – wszystkim żołnierzom w służbie czynnej.
Żołnierzom mogą być nadawane tytuły honorowe:
„Wzorowy Elew”,
„Wzorowy Kadet”,
„Wzorowy Podchorąży”,
„Zasłużony Szeregowy”,
„Zasłużony Podoficer”,
„Zasłużony Oficer”.
Samo wyróżnianie powinno mieć charakter uroczysty, a sposób wręczania (np.
nagrody rzeczowej, honorowa broń biała) zgodnie z ceremoniałem wojskowym.
44
Damian Gil