krajobrazów wiejskich regionu łódzkiego
1The role of fallows and recreation areas
in the contemporary transformation of rural landscapes in the Łódź region
Zarys treści: W pracy zwrócono uwagę na współczesne przemiany krajobrazów wiejskich regionu
łódz-kiego objętych zjawiskiem odłogowania oraz rozwojem różnorodnych form osadnictwa rekreacyjnego. W nawiązaniu do warunków siedliskowych przedstawiono obszary częstego występowania odłogów. Z perspektywy ekologiczno-krajobrazowej odniesiono się do fi zjonomicznych i funkcjonalnych aspek-tów zarastania odłogujących terenów, wskazując na pozytywne następstwa wynikające z obecności ob-szarów spontanicznego rozwoju zbiorowisk roślinnych. Tereny porolne w wielu przypadkach stają się obszarami recepcyjnymi turystyki, a w szczególności miejscami intensywnego rozwoju osadnictwa rek-reacyjnego, reprezentowanego przez „drugie domy” oraz działki letniskowe z trwałymi lub mobilny-mi obiektamobilny-mi noclegowymobilny-mi. W końcowej części artykułu przedstawiono liczne przykłady współwys-tępowania odłogów i terenów rekreacyjnych, jako potwierdzenie przemian funkcjonalnych na obszarach wiejskich regionu łódzkiego.
Słowa kluczowe: odłogi, sukcesja wtórna, osadnictwo turystyczne, fi zjonomia krajobrazu.
Wprowadzenie
Współczesny krajobraz wiejski w regionie łódzkim, podobnie jak i w pozos-tałych częściach kraju, był miejscem intensywnych przemian strukturalnych i funk-cjonalnych, dla których impulsami były transformacja ustrojowa z lat 1989– 2000 oraz akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej. Z przyczyn społecznych i ekonomicznych na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania poja-wiły się znaczne powierzchnie odłogów. Niegdyś otwarte przestrzenie pól upraw-nych, łąk i pastwisk w różnym czasie wyłączano z użytkowania, dzięki czemu mo-żemy obecnie obserwować występujące obok siebie pasy lub płaty gruntów repre-zentujących różny stopień zaawansowania wtórnej sukcesji roślinnej. W
nawiąza-1 W artykule wykorzystano materiały uzyskane w trakcie realizacji projektu badawczego 1760/P01/2011/40 realizowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki w Krakowie.
niu do trofi czności, uwilgotnienia siedlisk, charakteru sąsiedztwa i sposobu pier-wotnego użytkowania wykształciły się mozaikowe układy odłogów o znacznym zróżnicowaniu fi zjonomicznym. Niejednokrotnie tworzą one krajobrazy o dużej atrakcyjności wizualnej (Krysiak 2012).
Wśród współczesnych przemian obszarów wiejskich zauważalne jest postępu-jące ograniczanie, a w pojedynczych przypadkach prawie całkowity zanik trady-cyjnych funkcji rolniczych związanych z produkcją roślinną i zwierzęcą. Jedno-cześnie wzrosło zainteresowanie społeczeństwa terenami wiejskimi jako przestrze-nią rekreacyjną, czego wyrazem stały się różnorodne formy skupionego lub roz-proszonego osadnictwa letniskowego, licznie spotykanego w regionie łódzkim. W zjawisku tym, zdaniem M. Drzewieckiego (1992), wyraża się społeczne
zapo-trzebowanie na wypoczynek w środowisku o przewadze form przyrodniczych, bę-dące konsekwencją rozwoju urbanizacji, technicyzacji życia, „oderwania się” od przyrody, dehumanizacji otoczenia. Jak zauważa S. Liszewski (1987, 1991) po-wyższa sytuacja jest również następstwem przemian społecznych związanych z większą ilością czasu wolnego, wzrostem możliwości materialnych społeczeń-stwa, a przede wszystkim z potrzebami rekreacyjnymi i wypoczynkowymi czło-wieka, szczególnie silnie artykułowanymi w środowiskach wielkomiejskich. Roz-wój osadnictwa letniskowego sprawił, że przemiany osadnicze z nim związane zaczęto określać mianem kolonizacji turystycznej (Wojciechowska 1998). Na ob-szarze strefy podmiejskiej Łodzi przyjmowała ona często formę urbanizacji turys-tycznej, związanej z przenoszeniem się na stałe mieszkańców miasta na uprzednio skolonizowane turystycznie obszary wiejskie (Liszewski 1987). Rejestracja współ-czesnych przemian użytkowania ziemi na obszarze Polski środkowej, prowadzo-na przez autora od lat 90. ubiegłego wieku, wskazuje prowadzo-na zprowadzo-naczącą rolę osadnic-twa rekreacyjnego w przekształceniach fi zjonomicznych, strukturalnych i funk-cjonalnych krajobrazów wiejskich (Krysiak 1999, 2006a, 2006b, 2006c, 2008a, 2008b). Zabudowa letniskowa, zarówno w formie ośrodków wypoczynkowych, działek letniskowych, jak i tzw. drugich domów, wykazuje szereg prawidłowości lokalizacyjnych, nawiązujących do przestrzennego zróżnicowania warunków sied-liskowych. Powyższe zagadnienie zostanie przedstawione w dalszej części artykułu. Połączenie zagadnień dotyczących zjawiska odłogowania gruntów porolnych z występowaniem osadnictwa turystycznego nie jest przypadkowe. Tereny wiej-skie zdominowane przez funkcje rekreacyjne są miejscami zamierania tradycyj-nych form użytkowania rolniczego. Są zatem obszarami powszechnego występo-wania odłogów. Odłogi w otoczeniu drugich domów, działek letniskowych, oś-rodków wczasowych to prawidłowość obserwowana w całym regionie łódzkim, zarówno w strefi e podmiejskiej Łodzi, jak i w peryferyjnych częściach wojewódz-twa.
Odłogi w regionie łódzkim – aspekty przestrzenne i fizjonomiczne
Obserwacje terenowe autora z różnych części regionu łódzkiego pozwalają wy-razić szereg opinii dotyczących przestrzennych aspektów występowania odłogów.
łogowanie jest zjawiskiem powszechnym, spotykanym nie tylko na glebach sła-bych, lecz również na glebach średniej jakości. Należy przypuszczać, że w przysz-łości wiele z tych powierzchni przekształci się w tereny zabudowane lub zostanie zajętych przez infrastrukturę komunikacyjną. Zatem okres braku użytkowania rolniczego będzie jedynie etapem przejściowym do zasadniczej zmiany charakte-ru użytkowania.
Na terenach rolniczych poza strefami podmiejskimi występowanie odłogów w dużym stopniu nawiązuje do potencjału zasobowo-użytkowego, a w szczegól-ności do zasobszczegól-ności trofi cznej siedlisk. Odłogowanie gruntów praktycznie nie występuje na obszarach o dużej przydatności rolniczej, gdzie obserwuje się wzrost intensywności użytkowania rolniczego, scalanie pól i postępujące upraszczanie struktury krajobrazowej. Takimi terenami są przede wszystkim wysoczyzny z gle-bami wytworzonymi z warciańskich lub odrzańskich glin zwałowych, z pyłowych pokryw peryglacjalnych na glinach lub piaskach gliniastych, grunty ukształtowa-ne na osadach zbiorników zastoiskowych lub zwietrzelinach skał węglanowych. Sprzyjające użytkowaniu rolniczemu warunki obejmują m.in. znaczną część Rów-niny Kutnowskiej, RówRów-niny Łowicko-Błońskiej, RówRów-niny Piotrkowskiej, Kotli-ny Sieradzkiej, WysoczyzKotli-ny Łaskiej, WyżyKotli-ny Wieluńskiej i Wzgórz Radomszczań-skich. Bardzo często na obszarach gwarantujących dużą efektywność gospodaro-wania całkowicie wyrugowano z krajobrazu lasy, refugia i zadrzewienia śródpolne, przeprowadzono drenaż melioracyjny, co łącznie przyczyniło się do przyśpiesze-nia tempa małego obiegu wody. Intensywne wykorzystanie potencjału siedlisko-wego w produkcji roślinnej doprowadziło w efekcie do ogołocenia krajobrazu z ważnych elementów osnowy ekologicznej, a tym samym do osłabienia jego po-tencjału samoregulacyjno-odpornościowego.
Terenami, na których najsilniej w regionie łódzkim zaznaczyło się zjawisko odłogowania, są miejsca o średniej i słabej przydatności rolniczej gleb. Najczęściej są to krajobrazy: wysoczyzn lodowcowych zbudowane z piasków i żwirów, wod-nolodowcowych poziomów akumulacyjno-erozyjnych i równin sandrowych, nad-zalewowych teras akumulacyjnych w dolinach rzecznych, a także ostańcowych wzgórz zbudowanych ze skał krzemianowych. Opadowo-retencyjny reżim wodny tych krajobrazów nie zapewnia roślinom uprawnym stabilnego zaopatrzenia w wo-dę, co w połączeniu z niewielkim trofi zmem gleb nie sprzyja efektywnej produk-cji rolnej. Niesprzyjające użytkowaniu rolniczemu warunki obejmują m.in. Kotli-nę Szczercowską, DoliKotli-nę Sulejowską, fragmenty Wzniesień Łódzkich, Wysoczyz-ny Łaskiej, WysoczyzWysoczyz-ny Bełchatowskiej, Wzgórz Opoczyńskich i Pasma Przed-borsko-Małogoskiego. Ze względów ekonomicznych i społecznych od wielu lat na terenach tych obserwuje się odchodzenie od użytkowania rolniczego, co pot-wierdzają liczne zalesione pasy zajęte przez młodniki i drągowiny, a także wys-tępujące wśród pól pasy odłogów, reprezentujące różny stopień zaawansowania sukcesji wtórnej.
Odłogi na siedliskach najuboższych, związanych z występowaniem piasków eolicznych wydm i pokryw tarczowych, spotyka się rzadko. Znikomy potencjał produktywności biotycznej sprawił, że już wcześniej krajobrazy wydmowe
zdomi-nowane były przez użytkowanie leśne. Niewielkie fragmenty wspomnianych sied-lisk, które dawniej użytkowano rolniczo, obecnie są zazwyczaj odłogami repre-zentującymi znaczny stopień zaawansowania wtórnej sukcesji roślinnej. Przydat-ność gospodarcza piasków eolicznych sprawia, że w krajobrazach wydmowych spotykamy liczne wyrobiska poeksploatacyjne, a także czynne piaskownie. Eks-ploatacyjne przekształcenia rzeźby krajobrazów wydmowych szczególnie zauwa-żalne są na terenie Wysoczyzny Łaskiej i Kotliny Szczercowskiej. Charakter tych procesów ilustruje zniszczona wydma w okolicach Rokitnicy w dorzeczu Grabi. Tereny poeksploatacyjne stały się tu miejscem wykorzystywanym przez wszelkie-go typu pojazdy terenowe (quady, motocykle, samochody), co w praktyce unie-możliwia sukcesję pionierskiej roślinności napiaskowej.
Cechy wilgotnościowe siedliska uwarunkowane położeniem oraz właściwoś-ciami litologiczno-petrografi cznymi skały macierzystej, pierwotny charakter użyt-kowania, a także najbliższe sąsiedztwo rzutują na zróżnicowanie fi zjonomiczne odłogów (ryc.1).
Na najsuchszych glebach piaskowych o znikomej zawartości próchnicy, gdzie niejednokrotnie na powierzchni widnieją piaszczyste „łysiny” spotkać można od-łogi mszysto-porostowe (ryc. 1A). Powierzchnie o takim charakterze stają się z cza-sem miejscem wkraczania inicjalnych muraw napiaskowych ze szczotlichą siwą i jastrzębcem kosmaczkiem. Niewielka wytrzymałość mechaniczna luźnych pias-ków powoduje, że są to ekosystemy bardzo podatne na degradację. W korzyst-niejszych warunkach trofi cznych na południowych, wyżynnych krańcach regio-nu łódzkiego odłogi przybierają niekiedy postać muraw kserotermicznych, odzna-czających się dużym bogactwem gatunkowym i atrakcyjną fi zjonomią. Wyjątkowe walory krajobrazowe posiada rezerwat stepowy „Murawy Dobromierskie” (ryc. 1B), położony na stokach Pasma Przedborsko-Małogoskiego, którego murawy kserotermiczne należą do jednych z najpiękniejszych w Polsce. W strefi e podmiej-skiej oraz na peryferiach Łodzi, a także na gruntach, gdzie w składzie granu-lometrycznym pojawia się choćby niewielka zawartość frakcji pyłowej, spotyka się odłogi porośnięte wieloletnimi bylinami, wśród których dominuje nawłoć póź-na i póź-nawłoć kapóź-nadyjska (zwapóź-na potocznie mimozą) (ryc. 1C). Z jednej strony te pospolite i inwazyjne rośliny, stwarzają zagrożenie dla wypieranych gatunków ro-dzimych, z drugiej zaś ich żółte kwiatostany są ozdobą odłogów w okresie lata i wczesnej jesieni. Na niezbyt zasobnych gruntach zbudowanych z piasków eo-licznych, piasków i żwirów rzecznych teras nadzalewowych oraz równinach wod-nolodowcowych, w sąsiedztwie kompleksów borowych odłogi kolonizowane są przez lekkonasienną sosnę zwyczajną. W pierwszych latach tej kolonizacji pow-staje malowniczy otwarty krajobraz, w którym mszysto-murawową powierzchnię porasta chaotycznie rozmieszczony samosiew sosnowy (ryc. 1D). W miarę wzros-tu tych drzew ich korony przyjmują charakterystyczne rozłożyste kształty, świad-czące o korzystnych warunkach świetlnych – odłóg stopniowo zaczyna upodab-niać się do lasu (ryc. 1E). Na siedliskach zasobnych pod względem trofi cznym, zamiast gatunków borowych, powierzchnia odłogu kolonizowana jest przez drze-wa i krzewy liściaste (ryc.1F)
Ryc. 1. Przykłady odłogów o różnej fizjonomii i atrakcyjności wizualnej: A – Piskorzeniec, B – Dobromierz, C – Sulejów, D – Łęg Ręczyński, E – Celestynów, F – Wola Życińska (objaśnienia w tekście) (fot. S. Krysiak).
Examples of fallows with diverse physiognomy and visual attractiveness. A – Piskorzeniec, B – Dobromierz, C – Sulejów, D – Łęg Ręczyński, E – Celestynów, F – Wola Życińska (explanation in the text) (photo S. Krysiak).
Przyrodnicze tło występowania i zróżnicowanie form osadnictwa letniskowego
Badania terenowe autora w zakresie przemian użytkowania terenów wiejskich regionu łódzkiego pozwalają na sformułowanie tezy, że podobnie jak w przypad-ku odłogów, również i na obszarach rozwoju funkcji rekreacyjnych zauważyć moż-na przestrzenny związek pomiędzy występowaniem osadnictwa letniskowego a po-tencjałem krajobrazowym siedlisk.
Obszary charakteryzujące się wysokim potencjałem produktywności biotycz-nej, wspomniane w poprzednim rozdziale, są terenami intensywnego użytkowa-nia rolniczego. Ich przyrodnicze predyspozycje do prowadzeużytkowa-nia działalności rol-niczej sprawiają, że na ogół są one wolne od zabudowy letniskowej (Krysiak 1998, 1999, 2006a). Dominacja gruntów ornych, duże pola o uproszczonej strukturze upraw, znikomy udział lasów i zadrzewień śródpolnych, na ogół równinny cha-rakter rzeźby sprawiają, że są to zazwyczaj krajobrazy o monotonnej fi zjonomii, niewielkich walorach estetycznych i znikomej atrakcyjności turystycznej. Dodat-kowo współwystępujący z intensywną produkcją roślinną przemysłowy chów trzo-dy chlewnej jest niejednokrotnie przyczyną znacznej uciążliwości zapachowej. Sporadyczne pojawianie się zabudowy rekreacyjnej na takich siedliskach wynika również z ograniczeń natury prawnej. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leś-nych (Dz.U.95.16.78 z dnia 22 lutego 1995 r.) ogranicza możliwość wykorzystania wartościowych gruntów rolnych na cele nierolnicze. W regionie łódzkim wśród nielicznych przykładów miejscowości, w których osiedla letniskowe są częściowo lub całkowicie położone na podłożu wykształconym z glin zwałowych, wymienić m.in. należy: Brudnów, Antoniew, Wolę Czarnyską, Krzywiec, Przyrownicę, Pru-sinowice – położone w zachodniej części strefy podmiejskiej Łodzi, Brodnię, Kolo-nię BrodKolo-nię oraz Zagórki, znajdujące się na wysoczyźnie sąsiadującej ze Zbiorni-kiem Jeziorsko, a także Smardzewice nad ZbiorniZbiorni-kiem Sulejowskim, gdzie pokry-wa glebopokry-wa ukształtopokry-wała się na podłożu skał węglanowych kredy górnej (ryc. 2). Użytkowanie rekreacyjne, podobnie jak zjawisko odłogowania, szczególnie zaznaczyło swą obecność na obszarach o niewielkiej produktywności biotycznej. W wielu przypadkach zaniechanie użytkowania rolniczego sprzyjało wkraczaniu
zabudowy letniskowej. W regionie łódzkim do obszarów recepcyjnych turystyki należą przede wszystkim piaszczyste i żwirowe równiny wodnolodowcowe i lo-dowcowe, tereny występowania piasków eolicznych wydm i pokryw tarczowych, a także dna dolin rzecznych wraz z towarzyszącymi równinami teras nadzalewo-wych. Znikomą przydatność rolniczą tych terenów w pewnej mierze rekompen-suje ich potencjał percepcyjno-behawioralny. Wyraża się on najczęściej w uroz-maiconej rzeźbie, dużej lesistości, obecności odłogów w różnych stadiach sukce-sji, w mozaikowej kompozycji użytkowania ziemi, niekiedy obecności wód po-wierzchniowych, rzutujących na atrakcyjność wizualną krajobrazu.
Konfrontacja warunków geologicznych z występowaniem skupisk osadnic-twa letniskowego potwierdza dużą przydatność równin wodnolodowcowych, bę-dących najczęstszymi miejscami lokalizacji zabudowy rekreacyjnej. Przykładami miejscowości, w których osadnictwo rekreacyjne spotkamy na terenach zbudo-wanych z piaszczysto-żwirowych utworów wodnolodowcowych, są m.in.: Łask-Kolumna, Grotniki, Sokolniki-Las, Wiśniowa Góra, Hipolitów, Kębliny, Wilamów, Przatów, Elodia, Ludowinka, Pelagia, Chorzeszów, Dobków, Wodzierady, Leśnica, Włodzimierzyk, Józefów, Magdalenów, Nowy Świat, Kwiatkowice, Wrząca, Jer-wonice, Zofi ówka, Mauryców, Charbice Dolne, Madaje Nowe, Kontrewers, Tka-czewska Góra, Orzechów, Kazimierz, Zagrodniki, Stanisławów, Bełdów, Żabiczki, Babice, Huta Bardzyńska, Sobień, Dąbrówka Woźnicka, Krasnolany, Panaszew,
ło, Barkowice Mokre, Zarzęcin, Karolinów, Tresta Rządowa, Włodzimierzów, Cieb-łowice Duże, Kuźnica Żerechowska (ryc. 2).
Ryc. 2. Przykłady miejscowości ze znacznym udziałem osadnictwa letniskowego: 1 – na ob-szarach występowania glin zwałowych i skał węglanowych, 2 – na obob-szarach występowania piasków i żwirów wodnolodowcowych, 3 – na obszarach występowania piasków eolicznych wydm i pokryw, 4 – na obszarach występowania piasków i żwirów teras nadzalewowych. Examples of villages with the significant share of the recreational settlement: 1 – on areas of glacial tills and carbonate rocks occurrence, 2 – on areas of sand and glaciofluvial gravel occurrence, 3 – on areas of aeolian sand dunes and shield covers occurrence, 4 – on areas of sand and gravel
floodplain terrace occurrence
Miejscowościami letniskowymi zlokalizowanymi na terenach występowania piasków wydmowych i pokryw tarczowych są m.in.: Czarny Las, Rokitnica, Teo-dory, Faustynów, Lasek, Lasek-Wrzosy, Ciężków, Nowy Adamów, Przekora, Goli-ce, Budy Wolskie, Rąbinek, Wilków, Franciszków, Madaje Stare, Apolonia, Dob-ków, Zalew, Brużyczka Księstwo, Rydzynki, Wojciechów (rys. 2).
Niewielki udział wód powierzchniowych w regionie łódzkim sprawia, że szcze-gólnym zainteresowaniem turystów i rekreantów cieszą się doliny rzeczne oraz strefy otaczające zbiorniki retencyjne. Obiekty zabudowy rekreacyjnej najczęściej są lokalizowane nieopodal krawędzi terasy nadzalewowej z terasą zalewową, co jednocześnie gwarantuje suchość siedlisk, jak i bliskość do koryta rzecznego. Za-budowa rekreacyjna na piaszczysto-żwirowych terasach nadzalewowych występu-je m.in. w dolinie Warty (Załęcze Wielkie, Kępowizna, Załęcze Małe, Troniny, Kamion, Toporów, Przywóz, Krzeczów, Kochlew, Drobnice, Siemiechów, Maja-czewice, Strumiany, Antonin, Chojne, Rembieszów, Pstrokonie, Bobrowniki, Chojne, Ruda, Łyszkowice, Księże Młyny, Glinno, Brzeg, Jadwichna, Wylazłów, Popów, Leśnik, Siedlątków), w dolinie Neru (Bechcice, Florentynów), w dolinie Grabi (Barycz, Kolonia Ldzań, Morgi, Jamborek, Zimna Woda), w dolinie Mosz-czenicy (Kębliny, Moszczenica, Swędówek), w dolinie Luciąży (Kuźnica Żere-chowska, Cieszanowice, Włodzimierzów, Polanka), w dolinie Pilicy (Chałupki, Taras, Łęg Ręczyński, Placówki, Przewóz, Ostrów, Biała, Zygmuntów, Zarzęcin, Bronisławów, Spała, Teofi lów, Ciebłowice Małe) (ryc. 2).
Zagospodarowanie turystyczne na terenach porolnych oraz w lasach prywat-nych, odznacza się różnorodną fi zjonomią (ryc. 3) i intensywnością użytkowania rekreacyjnego. Wśród najprostszych form wymienić należy działki letniskowe, nieposiadające stałych pomieszczeń noclegowych. W skrajnym przypadku są to jedynie płoty wyznaczające granice terenu prywatnego lub elementy wyposażenia rekreacyjnego w postaci kamiennych grillów, piaskownic, drabinek i huśtawek dla dzieci, altanek o ażurowych ścianach (ryc. 3A).
Szczególnym „bogactwem” architektonicznym odznaczają się pomieszczenia noclegowe, począwszy od blaszanych nadbudówek zdemontowanych z samocho-dów ciężarowych (ryc. 3B), przez kontenery, barakowozy, wagony kolejowe, tram-waje, kioski „Ruchu”, obudowane wiatami przyczepy turystyczne (ryc. 3C), róż-norodne pod względem kształtu domki kempingowe (ryc. 3D), po drewniane chaty w stylu „góralskim”. Istotną rolę w transformacji współczesnych krajob-razów wiejskich regionu łódzkiego odgrywają „drugie domy” (ryc. 3E), szcze-gólnie licznie występujące w strefi e podmiejskiej Łodzi. Ich obecność sprawia, że coraz częściej funkcje turystyczne miejscowości przekształcają się w funkcję mieszkaniową. Powyższe przekształcenia zostały udokumentowane przez M. Ma-kowską-Iskierkę (2004) w miejscowości Sokolniki-Las, gdzie obserwuje się wzrost liczby domów całorocznych. Zanikającą formą osadnictwa rekreacyjnego są oś-rodki wczasowe (ryc. 3F), które w przeszłości były miejscem zbiorowego wypo-czynku urlopowego pracowników i ich rodzin. Część z tych obiektów uległa lik-widacji, część podlegała różnym formom przekształceń własnościowych. Miejsca-mi intensywnego użytkowania rekreacyjnego są także pracownicze ogródki dział-kowe, które najpierw powstawały w granicach miast, a dopiero później były lo-kalizowane w strefi e podmiejskiej Łodzi. Wymieniając formy współczesnego osad-nictwa letniskowego, należy również uwzględnić dawne zabudowania typu zag-rodowego, adaptowane przez nowych właścicieli do pełnienia funkcji rekreacyj-nych.
Ryc. 3. Przykłady różnych form osadnictwa rekreacyjnego w regionie łódzkim: A – Mauryców, B – Krzeczów, C – Kamion, D – Kania Góra, E – Florentynów, F – Kamion (objaśnienia w tekście) (fot. S. Krysiak).
Examples of various forms of recreational settlement in the Łódź region: A – Mauryców, B – Krzeczów, C – Kamion, D – Kania Góra, E – Florentynów, F – Kamion (explanation in the text) (photo S. Krysiak).
Odłogi i ich współwystępowanie z terenami osadnictwa rekreacyjnego
Procesy rezygnacji z użytkowania rolniczego na mało urodzajnych gruntach, prowadzące do zastępowania funkcji produkcyjnych wsi przez funkcje rekrea-cyjne, znajdują odzwierciedlenie w fi zjonomii krajobrazów wiejskich. W wielu
wsiach, gdzie zaszły takie przekształcenia typową sytuacją jest współwystępowa-nie odłogów z obiektami osadnictwa rekreacyjnego, co ilustrują przykłady po-chodzące z różnych części regionu łódzkiego (ryc. 4A–F).
Ryc. 4. Przykłady miejsc współwystępowania odłogów z terenami rekreacyjnymi: A – Łęg Rę-czyński, B – Placówki, C – Dziepółć, D – Sulejów, E i F – Smardzewice (fot. S. Krysiak).
Examples of coexistence of fallows with recreation areas: A – Łęg Ręczyński, B – Placówki, C – Dziepółć, D – Sulejów, E and F – Smardzewice (photo S. Krysiak).
Różnorodność fi zjonomiczna odłogów, współwystępowanie pasów zarastają-cych gruntów, reprezentujązarastają-cych różny stopień zaawansowania wtórnej sukcesji roślinnej, przyczynia się do wzrostu stopnia różnorodności krajobrazu. Warto jed-nak podkreślić, że postępujące zarastanie będzie utrudniało możliwość swobod-nego przemieszczania po wielu powierzchniach. Problem ten dotyczy już wielu
i wypasu na terasach zalewowych w związku z zanikiem użytkowania rolniczego, spowodowało ich dynamiczne zarastanie roślinnością typu łęgowego. W konsek-wencji utrudniony bywa dostęp do koryta rzecznego, jak również ograniczone są możliwości rekreacyjnego wykorzystania strefy brzegowej. W przypadku suchych siedlisk piaszczystych na terasach nadzalewowych, równinach sandrowych, po-wierzchniach akumulacji eolicznej, proces zarastania jest powolniejszy. Większość odłogów w takich położeniach, nawet tych o zaawansowanej sukcesji, jest jeszcze dostępna do pieszej penetracji.
Wnioski
W ostatnich dziesięcioleciach w krajobrazach wiejskich regionu łódzkiego do-konały się widoczne zmiany w użytkowaniu ziemi, których wyrazem, w wymiarze przestrzennym i fi zjonomicznym, są między innymi znaczne powierzchnie od-łogujących gruntów oraz różnorodne formy skupionego lub rozproszonego osad-nictwa letniskowego.
W strefi e podmiejskiej Łodzi, a także w jej peryferyjnych fragmentach, kon-sekwencją przemian funkcjonalnych tych obszarów jest postępujący zanik użyt-kowania rolniczego. Przekształcenia te są widoczne nie tylko na glebach słabych, lecz również na średnich i dobrych. Odłogowanie w tym przypadku często jest etapem przejściowym przed zasadniczą zmianą charakteru użytkowania tych po-wierzchni.
Na terenach położonych na zewnątrz od strefy podmiejskiej Łodzi przemiany w użytkowaniu krajobrazów wiejskich w głównej mierze nawiązują do potencjału siedliskowego. Na siedliskach zasobnych zaznacza się upraszczanie struktury kraj-obrazowej, wyrażające się scalaniem gruntów, ujednolicaniem upraw wzdłuż pas-mowych układów pól, rugowaniem miedz i zadrzewień śródpolnych. Na obsza-rach o średniej i słabej trofi czności gleb, związanych z występowaniem przepusz-czalnych utworów lodowcowych, wodnolodowcowych, rzecznych i eolicznych, postępujące porzucanie użytkowania rolniczego przyczyniło się do powstania pa-sów odłogów reprezentujących różny stopień zaawansowania wtórnej sukcesji roślinnej. Dzięki odłogującym terenom na takich powierzchniach wzrósł stopień mozaikowości i naturalności krajobrazu.
Odłogujące tereny reprezentują znaczne zróżnicowanie fi zjonomiczne, wyni-kające z trofi cznych i wilgotnościowych właściwości siedlisk, charakteru sąsiedz-twa, pierwotnego użytkowania oraz czasu, jaki upłynął od zaniechania