Zapowiedź prowadzenia wspólnych działań w obszarze polityki rolnej zawarto już w Traktacie Rzymskim z 25 marca 1957 r. powołującym do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Jako jedno z zadań nowej organi-zacji określono prowadzenie wspólnej polityki rolnej, mającej na celu:
• zwiększenie wydajności rolnictwa poprzez wspieranie postępu technicznego, racjonalny rozwój produkcji rolnej, jak również optymalne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej;
• zapewnienie w ten sposób odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej, zwłaszcza przez podniesienie indywidualnego dochodu osób pracujących w rolnictwie;
• stabilizację rynków,
• zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw;
• zapewnienie rozsądnych cen w dostawach dla konsumentów.
Już w pięć lat po utworzeniu EWG powstały instytucjonalne zręby Wspólnej Polityki Rolnej – WPR (Common Agricultural Policy – CAP). Wraz z rozwojem Wspólnot Europejskich, zwiększaniem liczby krajów, poszerzaniem zakresu działania i wprowadzaniem odpowiednich instrumentów prawnych i or-ganizacyjnych, ewolucji podlegała wspólna polityka rolna i stawiane jej cele.
Będąc obecnie jedną z ważniejszych w pakiecie 11 podstawowych wspólnych polityk UE i absorbując prawie połowę wydatków budżetowych, wszelkie dzia-łania zarówno instytucji unijnych jak też poszczególnych krajów członkowskich
w obszarach oddziaływania WPR są poddawane szczególnie wnikliwym anali-zom i ocenom.
Zrozumiałe jest zatem, że tak szeroki zakres działań i odpowiedzialności za prawidłowość wydatkowania środków, połączony z monitoringiem rozwoju rolnictwa krajów UE, wymaga dysponowania odpowiednim instrumentarium informacyjnym, zarówno od strony tworzenia aktualnych zasobów informacji statystycznych jak też narzędzi analitycznych i kontrolnych. Z tego też względu, od wielu lat, zarówno obszar badań statystycznych rolnictwa, zakres i szczegółowość informacji gromadzonych przez poszczególne kraje i przeka-zywanych do Eurostatu oraz innych międzynarodowych organizacji ulegają cią-głemu rozszerzaniu.
Jednym z podstawowych zasobów informacyjnych jest system rachunków ekonomicznych (gospodarczych) dla rolnictwa – RER. Do 2003 r. bazował on na umowach dżentelmeńskich pomiędzy krajami członkowskimi a Eurostatem, a jego podstawy metodologiczne oparte były na systemie europejskich rachun-ków narodowych. Od 2003 r. metodologię i przepływ informacji reguluje, przywołane wcześniej, rozporządzenie nr 138/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 2003.
W preambule rozporządzenia podkreślono, że monitorowanie i ocena wspólnej polityki rolnej wymaga porównywalnych, uaktualnionych i wiarygod-nych informacji na temat sytuacji gospodarczej w rolnictwie, w szczególności na temat zmian w dochodach rolniczych. Dotyczy to zarówno wielkości global-nych jak też relacji w stosunku do nakładów pracy, dla określenia poziomu do-chodowości przedsiębiorców rolnych oraz innych osób pracujących w rolnic-twie. Zatem porównywalna skala ważności dotyczy zarówno licznika jak też mianownika rachunków, zarówno od strony metodologii badań i wiarygodności źródeł informacji, algorytmów i procedur szacunków jak też wewnętrznej spój-ności poszczególnych elementów składowych.
Europejskie rachunki ekonomiczne dla rolnictwa obejmują szeroki wa-chlarz mierników i wskaźników działalności gospodarczej w sektorze rolnictwa tworzących „ścieżkę dojścia” do uzyskania informacji o poziomie dochodów rolnictwa. Obliczane w cenach bieżących i stałych, rozpoczynają się od opisu transakcji dotyczących produkcji, poprzez pomiar zużycia pośredniego, akumu-lacji, transakcji podziału i innych przepływów, kosztów wynagrodzeń pracow-ników, podatków i dotacji, dochodów z tytułu własności aż do wyliczenia do-chodu netto przedsiębiorców rolnych. Gromadzone i publikowane przez
Euro-stat szeregi danych mają charakter wieloletni. Dla krajów UE-15 obejmują okres od roku 1993 r. a dla UE-25 od 1998 r. Dla kilku „starych” krajów szeregi da-nych obejmują okres od 1973 r. Obecnie wszystkie kraje członkowskie UE są prawnie zobligowane do prowadzenia RER, w tym także w przekrojach regio-nalnych. Polska nadal oblicza i przekazuje informacje wyłącznie dla szczebla kraju.
Metodologia rachunków podana w cytowanym wyżej rozporządzeniu sta-nowi wzorzec, jaki na dany moment mają stosować kraje członkowskie UE. Me-todologia ta podlega ciągłej rewizji zarówno ze względu na ewolucję instrumen-tarium realizacji Wspólnej Polityki Rolnej, jak też dostępności danych w po-szczególnych krajach. Nie określa jednak i nie jest w stanie określić precyzyjnie źródeł informacji pierwotnych jakie mają być podstawą dokonywanych obliczeń i szacunków. Nie określa także form i organizacji badań statystycznych oraz me-tod i algorytmów szacunków. Dane szacowane przez poszczególne kraje, snowią przy tym znaczący udział w zestawie zmiennych prezentowanych w ta-blicach. Z konieczności proponowane metody i algorytmy szacunków mają cha-rakter bardzo ogólny.
Te i inne wątpliwości sprawiają, że zapewnienie porównywalnych szere-gów czasowych, zarówno w odniesieniu do poszczególnych krajów jak też po-między krajami UE, jest niezwykle trudne. Brak rekomendacji organów UE do posługiwania się rachunkami ekonomicznymi dla rolnictwa przez poszczególne kraje w swych wewnętrznych systemach badań i analiz powoduje także, że RER stanowią przedmiot zainteresowania (także z powodu stopnia skomplikowania i specyficznej metodologii) stosunkowo wąskich grup ekonomistów i anality-ków rolnych w poszczególnych krajach. Stąd też głównym użytkownikiem
opracowywanych przez wszystkie kraje UE zestawów informacji jest Eurostat.
Niewielkie wykorzystanie pożytecznego narzędzia analitycznego jakim są niewątpliwie RER, szczególnie gdyby uwzględniały przekroje regionalne, wy-nika z niewiedzy potencjalnych użytkowników nie tylko o istnieniu takich na-rzędzi, ale też o możliwości ich wykorzystania. Główny Urząd Statystyczny nie zamieszcza w swoich publikacjach wyników RER. Jedynym źródłem informacji są strony internetowe Eurostatu oraz publikacje IERiGŻ- PIB. Aktywne uczest-nictwo Polski we wszystkich działaniach dotyczących funkcjonowania Wspól-nej Polityki RolWspól-nej wymaga jednak posługiwania się zarówno przez ekspertów jak też przez decydentów zestawem informacji, które w codziennej działalności
różnych agend Unii Europejskiej związanych z rolnictwem stanowią podstawę kreowania ocen i opinii4.
Pomimo szeregu ograniczeń wynikających ze stopnia skomplikowania materii, jakie niosą ze sobą wszelkie badania statystyczne w obszarze rolnictwa, rachunki ekonomiczne dla rolnictwa, będąc właściwie rachunkami satelitarnymi do systemu rachunków narodowych znacznie wzbogacają wiedzę o mechani-zmach procesu produkcji w rolnictwie i tworzonego przez ten proces dochodu pierwotnego. W szczególności stanowią bazę pojęciową i informacyjną do:
• oceny kompleksowej i odcinkowej realizacji działań wynikających z mecha-nizmów i procedur Wspólnej polityki Rolnej,
• porównania wyników działalności rolnictwa pomiędzy krajami UE,
• monitorowania zmian dochodów z działalności rolniczej w krajach UE, za-równo w skali globalnej jak też w relacji do ponoszonych nakładów pracy.
Niezależnie od wielu zastrzeżeń które można sformułować pod adresem RER dotyczących stopnia ich precyzji i porównywalności danych pomiędzy po-szczególnymi krajami można stwierdzić, że nie mają one swego źródła w niedo-skonałości metodologii, ale w zróżnicowaniu źródeł informacji statystycznej i praktycznej realizacji badań i opracowań statystycznych w poszczególnych krajach UE. Sytuację w tej dziedzinie znakomicie skomplikowało rozszerzenie UE, gdzie znaczna część „nowych” krajów dopiero tworzy nowoczesne systemy informacji statystycznej o rolnictwie. Można się zatem spodziewać dalszych in-tensywnych prac, ukierunkowanych na zapewnienie większej porównywalności danych, ujednolicenie standardów źródeł informacji, uproszczenie zestawu zmiennych stosowanych w porównaniach pomiędzy krajami, a jednocześnie zej-ście na poziom regionalny, zapewniający obiektywizację opisu zróżnicowania rolnictwa oraz przystosowanie RER do wykorzystania w skali poszczególnych krajów i regionów. Tak długo bowiem, jak długo system będzie opracowywany dla wąskiego kręgu odbiorców, tak długo będzie nosił cechy „statystycznej pro-dukcji drugorzędnej”.
4 Dane liczbowe dla krajów UE oraz metodologię RER zawiera strona internetowa Eurostatu (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Podstawowe informacje dla Polski można uzyskać ze znaj-dującej się w budowie specjalnej strony IERiGŻ (http://www.rer.ierigz.waw.pl).