Rozważania stanowią próbę odpowiedzi na pytania dotyczące roli wartości moral-nych w procesie resocjalizacji. Pojawiają się one w kontekście różnego rodzaju jawów patologii społecznej, w tym również wszelkich zachowań o charakterze prze-stępczym.
Kadra zatrudniona w instytucjach penitencjarnych jest szczególnie odpowiedzialna za proces dostosowania podopiecznych do obowiązujących norm prawnych.
Rzetelne wykonywanie zawodu więziennika wymaga posiadania pewnych szcze-gólnych cech, predyspozycji, a niekiedy nawet specyficznej osobowości. Ta działal-ność zawodowa nie jest bowiem jedynie pracą, lecz przede wszystkim służbą. Spo-łeczeństwo wymaga, by oprócz kwalifikacji zawodowych funkcjonariusze służby więziennej mieli również kwalifikacje moralne. Etyka zawodowa to generalnie dok-tryna moralna systematyzująca oceny i normy moralne związane z wykonywa-niem określonego zawodu, względnie doktryna formułująca normy moralne po-stulowane do przyjęcia przez przedstawicieli danego zawodu.
Funkcjonariusze więzienni ze względu na specyfikę wykonywanej pracy stanowią bardzo swoistą, a w ostatnich latach będącą obiektem dużego zainteresowania, kate-gorię zawodową. Zadania personelu więziennego skupiają się wokół zabezpieczenia, obsługiwania, a przede wszystkim resocjalizowania społeczności więziennej.
Służba Więzienna nie doczekała się jasno sprecyzowanych zasad ujętych w regu-laminie etycznym. Podstawowy akt prawny regulujący działalność więziennictwa – Ustawa o Służbie Więziennej – określa jedynie podstawowe prawa i obowiązki funkcjo-nariuszy Służby Więziennej. Wydany na jej podstawie Regulamin z 19 grudnia 2002 roku w sprawie sposobu pełnienia służby przez funkcjonariuszy Służby Więziennej nie okazał się rozwiązaniem ani wystarczającym, ani kompleksowym.
Kodeks karny wykonawczy w swoich szczegółowych zapisach określających za-dania Służby Więziennej w sposób dorozumiany odnosi się też do obowiązków
or-moralne bezpieczenstwo.indb 51
52
ganów i funkcjonariuszy oraz pracowników zatrudnionych w zakładach karnych, w których wykonująe się karę pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania.
Funkcjonariusze Służby Więziennej wykonują karę pozbawienia wolności, co oznacza, że uprawnieni zostali do spełnienia zadań mających istotny wpływ na ogra-niczanie uprawnień osób i tak już pozbawionych wolności prawomocnym wyrokiem karnym lub postanowieniem o tymczasowym aresztowaniu.
Komisja Penitencjarna i dyrektor jednostki penitencjarnej decydują o systemie wy-konywania kary i rodzaju zakładu karnego. Dyrektor zakładu karnego bądź aresztu śledczego uprawniony jest do nagradzania i karania więźniów, do nadzoru, cenzury i zatrzymania korespondencji osadzonych, do nadzoru nad widzeniami oraz kontroli rozmów w trakcie widzenia i rozmowy telefonicznej oraz kontroli paczek. W porządku wewnętrznym jednostki penitencjarnej administracja określa czas, miejsce i sposób realizacji uprawnień osadzonych w więzieniu. Regulaminy porządkowe w sprawie wy-konywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania umożliwiają jed-nakże również osadzonym kontrolę nad realizacją ich uprawnień, opierając się na instytucji skargi na działalność administracji więziennej. Więźniowie mogą złożyć skargę nie tylko na działalność funkcjonariuszy, ale też zatrudnionych pracowników cywilnych, do właściwych organów pozawięziennych. Dotyczyć to może lekarzy, pie-lęgniarek, położnych, farmaceutów, nauczycieli, radców prawnych. Skargi takie wów-czas rozpatrują właściwe okręgowe izby. Zdarzyć się też może skarga na zatrudnio-nych na podstawie umowy o pracę kapelanów do ich przełożozatrudnio-nych kościelzatrudnio-nych. Stąd pojawia się konieczność dostosowania kodeksu etycznego pracowników więzienni-ctwa do potrzeb innych grup zawodowych, pracujących na rzecz więzienniwięzienni-ctwa.
Trudno bowiem sobie wyobrazić, aby tak trudne i odpowiedzialne zadanie, jakim jest pełnienie misji Służby Więziennej, wykonywały osoby pozbawione odpowiednich kwalifikacji zawodowych, w tym również moralnych. Kodeks karny wykonawczy, okre-ślając organy postępowania wykonawczego, wymienia enumeratywnie Dyrektora Ge-neralnego Służby Więziennej, Dyrektora Okręgowego Służby Więziennej, dyrektorów jednostek podstawowych oraz Komisję Penitencjarną. W przepisie artykułu 72 § 1 zo-stało wyraźnie wskazane, że funkcjonariusze Służby Więziennej i pracownicy zakładu karnego, w którym skazany przebywa, a także osoby kierujące jego pracą lub innymi zajęciami są w zakresie wykonywania przez nich czynności służbowych przełożonymi skazanego. Stąd też muszą być właściwie dobierani do tego zawodu.
Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej nakłada na funkcjo-nariuszy i pracowników obowiązek wykazania się odpowiednim przygotowaniem ogólnym i zawodowym, doświadczeniem oraz wysokim poziomem moralnym, a także koniecznością kształcenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Funkcjonariuszy zobowiązuje się do kierowania się w swojej pracy zasadami praworządności, bez-stronności oraz humanizmu, poszanowania praw i godności więźniów, pomocy w po-szukiwaniu rozwiązania problemów więźniów i pozytywnego oddziaływania na nich własnym przykładem. Ta sama ustawa zakazuje pracownikom więziennictwa nielegal-nych kontaktów z osobami pozbawionymi wolności i przekazywania informacji.
Funkcjonariuszy Służby Więziennej uprawniono ustawowo do szeregu czynności, polegających między innymi na: legitymowaniu osób ubiegających się o wstęp do jed-nostki, wzywania osób zakłócających porządek do właściwego zachowania wewnątrz jednostki oraz w jej otoczeniu, zatrzymywania i przekazywania policji osób, co do
któ-moralne bezpieczenstwo.indb 52
53
rych istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego i usunięcia takiej osoby, zatrzymywania osób pozbawionych wolności nielegalnie przebywających poza terenem jednostki. Cały wymieniony katalog uprawnień poszerzony został o upraw-nienie do stosowania wobec osób pozbawionych wolności tak zwanych środków przy-musu bezpośredniego, siły fizycznej i psów służbowych, a także w ostateczności broni palnej.
Z uwagi na tak szerokie uprawnienia przyjęto surowe kryteria związane z naborem do Służby Więziennej, skoro później ci wybrani do służby funkcjonariusze mogą korzy-stać z uprawnień, o których była mowa. Nabór ten dotyczyć może jedynie osób o nie-poszlakowanej opinii, niekaranych, wykształconych, o odpowiednich kwalifikacjach za-wodowych, a także posiadających zdolność fizyczną i psychiczną do służby z bronią palną.
Za istotny z punktu widzenia etycznego należy uznać fakt złożenia przez funkcjona-riusza przed podjęciem służby ślubowania według roty zapisanej w Ustawie o Służbie Więziennej. Ślubowanie odbywa się według określonego ceremoniału przed organami uprawnionymi do odebrania, według właściwego wzoru formularza aktu ślubowania. Wyciąg z aktu ślubowania załącza się do akt osobowych funkcjonariusza. Funkcjona-riusze więziennictwa podlegają obowiązkowemu opiniowaniu, w trakcie którego prze-łożony odnosi się również do postawy etycznej w służbie i poza nią. Funkcjonariusz Służby Więziennej przecież już w akcie ślubowania zobowiązywał się do przestrze-gania zasad etyki zawodowej.
Nadawanie stopni służbowych, w tym również oficerskich, stanowi wyraz uznania wysokiej godności społecznej, która zobowiązuje jednocześnie do postępowania zgod-nego z etyką nie tylko funkcjonariusza publiczzgod-nego, ale i oficera. Przyjęcie zasady służ-bowego zachowania odnoszącego się najpierw do oficerów, a potem do pozostałych funkcjonariuszy świadczy dobitnie o randze oficerskiego stopnia. Ponadto, co wydaje się tu bardzo ważne, pamiętać należy, że pierwszy stopień oficerski w Służbie Wię-ziennej oraz stopień generała nadaje prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, a pozostałe stopnie minister sprawiedliwości.
Funkcjonariusze Służby Więziennej w trakcie wykonywania zadań służbowych zo-bowiązują się do przestrzegania tajemnicy państwowej i służbowej w takim zakresie, w jakim określają to przepisy resortowe. Jednocześnie podlegają takiej odpowiedzial-ności i ochronie prawnej, jaka przynależna jest funkcjonariuszom publicznym w trakcie wykonywania przez nich obowiązków służbowych.
Przepis artykułu 124 ustawy z 26 kwietnia 1996 o Służbie Więziennej expressis verbis statuuje odpowiedzialność dyscyplinarną funkcjonariuszy również za nieprze-strzeganie etyki zawodowej, a zwłaszcza honoru, godności i dobrego imienia służby. Pojęcia te mają jednak charakter klauzul generalnych, stąd też pojawiają się w prak-tyce trudności interpretacyjne w tym zakresie, również o charakterze dowodowym. Jest to jeszcze jeden przykład potwierdzający znaczenie etyki zawodowej.
Funkcjonariuszy zobowiązuje się do: poszanowania praw i godności, kierowania się zasadami uczciwości, honoru i szacunku, bezstronności i polityczności w wyko-nywaniu zadań służbowych, doskonalenia zawodowego, godnego postępowania w służbie i poza nią. Nakazuje się im też wystrzegania się korupcji i zobowiązuje do konieczności zachowania tajemnicy służbowej. Funkcjonariusze dla osadzonych mają stanowić wzór etycznego zachowania i postępowania. Mają być rozważni i
obiek-moralne bezpieczenstwo.indb 53
54
tywni w ocenie. Na pierwszym miejscu stawiane jest dobro osadzonego jako zasada generalna. Korzystanie przez funkcjonariuszy z broni palnej, psa lub przymusu bezpo-średniego powinno być rozważne i umiejętne. Relacje funkcjonariuszy i pracowników powinny odznaczać się wzajemną kulturą i pomocą. Wprowadzona jest „odpowie-dzialność” opiekuna nad funkcjonariuszem rozpoczynającym służbę.
Fundamentem tych rozważań pozostaje kwestia wspomnianego wcześniej wzoru postępowania etycznego funkcjonariuszy wobec podległych więźniów. Pojęcie to nie-rozerwalnie wiąże się z autorytetem formalnym bądź rzeczywistym przedstawicieli administracji penitencjarnej w środowisku więźniów. Postawa uczciwości w stosunku do samego siebie i wobec podwładnych, w tym przypadku osadzonych, czyni wiary-godnymi poczynania na przykład wychowawców pracujących w bezpośrednim kon-takcie ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi. Takie cechy dobrego więziennika, jak: konsekwencja, wytrwałość, sprawiedliwość, kompetencje zawodowe, muszą być dostrzegane przez samych więźniów. I choć trudno oceniać te relacje, biorąc pod uwagę szacunek więźniów wobec personelu penitencjarnego, to na pewno budzą respekt i zrozumienie. W niedalekiej przeszłości społeczeństwo widziało w więzienni-kach brutalność, skorumpowanie, brak wrażliwości, deficyty intelektualne. Dziś poli-tyka kadrowa eliminuje tych, których postawa etyczno-moralna budzi zastrzeżenia. Dla społecznego prestiżu ogromne znaczenie ma pozytywny wizerunek służby. Tylko wówczas możliwa jest szeroko rozumiana współpraca ze społeczeństwem.
Jednym z podstawowych zadań staje się codzienna praca z człowiekiem o okre-ślonym poziomie demoralizacji. Dlatego też funkcjonariusz powinien stanowić dla niego wzorzec moralnego zachowania i postępowania.
Kwalifikacje etyczne personelu więziennego są gwarantem efektywności procesu resocjalizacji. Funkcjonariusz służby więziennej, będącej uosobieniem siły państwa musi kierować się wartościami moralnymi i sprawiedliwością, uczciwością, odpowie-dzialnością.
Resocjalizacja jest odmianą procesu socjalizacji. To ciąg zmian zachodzących w osobowości jednostki. Celem nadrzędnym resocjalizacji jest przemiana człowieka poprzez wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie no-wych, przekształcenie jego dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego, prze-budowa osobowości i zmiana tożsamości. W literaturze podkreśla się, że przyswajane nowe wartości wymagają odrzucenia treści przyswojonych wcześniej, nowego spoj-rzenia na własną przeszłość i jej oceny zgodnie z nowo przyjętymi wartościami. Aby taka przemiana zaszła, musi nastąpić wybór wartości.
Proces oddziaływań resocjalizacyjnych wiązać należy z obecnością znaczących autorytetów, z którymi powstaje silna identyfikacja emocjonalna, gwarantująca pra-widłowość resocjalizacyjnego przekazu. Ważne jest, aby proces resocjalizacji oprzeć na zasadzie „nikt nie jest skazany na zło”. Wskazuje na to nauczanie Jana Pawła II. W przemówieniu wygłoszonym do więźniów w Płocku polski papież powiedział:
„Tylko wówczas, kiedy system penitencjarny opiera się na elementarnej prawdzie dynamizmu osoby ludzkiej, więzienie daje człowiekowi uwięzionemu realną szansę
pełnego powrotu do społeczeństwa”1.
1 Cyt. za: Jan Paweł II, Byłem w więzieniu, a przyszliście do mnie. Spotkanie z więźniami. Płock – 7 czerwca 1991, [w:] Ducha nie gaście. Jan Paweł II w Polsce, 1–9 czerwiec ’81, IV pielgrzymka do Polski, Paryż 1991.
moralne bezpieczenstwo.indb 54
55
Model poszanowania przyrodzonej godności człowieka był szczególnie bliski Ja-nowi Pawłowi II, który w tym samym przemówieniu w płockim więzieniu mówił:
„Kara pozbawienia wolności już sama w sobie jest wystarczająco uciążliwa i po-winno się oszczędzić więźniom takich warunków, które godzą bezpośrednio w ich zdrowie, w ich więzi rodzinne czy poczucie osobistej godności. Więzień, każdy wię-zień, który odbywa karę za popełnione przestępstwo, nie przestał być przecież czło-wiekiem, obciążonym co prawda słabością, zagrożeniem i grzechem – może zbrodnią – a nawet upartymi nawrotami do niego, ale nie pozbawionym przecież tej wspaniałej możliwości, jaką jest poprawa, powrót do siebie”.
Polski papież odwoływał się do wartości moralnych służących resocjalizacji. Przy-kładał wielką wagę do odnowy religijno-moralnej każdego skazanego na pozbawienie wolności. Nawiązywał do naturalnego dobra, które ma w sobie każdy człowiek.
W przemówieniu dla nieletnich w „Casal del Marmo” powiedział2:
„Czasem jesteśmy lampami bez światła, lampami, które nie świecą, których moż-liwości nie zostały zrealizowane. Przyszedłem, aby zapalić w waszych sercach ten pło-mień, który mógłby zgasić przeżyte rozczarowania i niespełnione nadzieje. Każdemu z was chcę powiedzieć, że jest zdolny do dobra i do uczciwości i pracowitości, każdy z was nosi te zdolności rzeczywiście i głęboko, choćby nawet istnienia ich nie podej-rzewał. Być może, że ciężkie doświadczenia zdolności te w was jeszcze bardziej roz-winęły”.
***
System penitencjarny w Polsce jest stale upodmiotowiany. Do jego podstaw należą zasady normalizacji, otwartości i odpowiedzialności.
Służba więzienna jest dziś formacją odpowiedzialną, rozumiejącą swoją misję słu-żenia drugiemu człowiekowi. Współcześnie od polityki kryminalnej opartej na podsta-wowych wartościach moralnych nie ma odwrotu.
Literatura
Aronson E., Człowiek – istota społeczna, Warszawa 2001.
Czapów Cz., Jedlewski S., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971.
Jan Paweł II, Byłem w więzieniu, a przyszliście do mnie. Spotkanie z więźniami. Płock – 7 czerwca 1991, [w:] Ducha nie gaście. Jan Paweł II w Polsce, 1–9 czerwiec ’81, IV piel-grzymka do Polski, Paryż 1991.
Jan Paweł II, Przemówienie w zakładzie dla nieletnich „Casal del Marmo”. Wierzę w was, „L’Osservatore Romano” 1980, nr 3.
2 Cyt. za: Jan Paweł II, Przemówienie w zakładzie dla nieletnich „Casal del Marmo”. Wierzę w was, „L’Osservatore Ro-mano” 1980, nr 3.
moralne bezpieczenstwo.indb 55
Kaczmarek A., Etyczne i sprawnościowe kryteria przydatności zawodowej funkcjonariuszy SW, [w:] Więziennictwo. Nowe wyzwania, red. B. Hołyst, W. Ambroziak, P. Stępniak, Warszawa–Poznań–Kalisz 2001.
Mudrecka I., Z zagadnień pedagogiki resocjalizacyjnej, Opole 2004. Styczeń T., Merecki J., ABC Etyki, Lublin 1996.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.
Szyszkowska M., Kozłowski T., Polityka a moralność, Warszawa 2001. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa1988.
Akty prawne
Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 o Służbie Więziennej (Dz.U. z 2002, nr 207, poz. 1761). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 5 sierpnia 1997).
moralne bezpieczenstwo.indb 56
57