Angażowanie się kobiet z klas wyższych Bliskiego Wschodu w ruch kobiecy dające się zaobserwować w wieku XIX, nasili się w początkach wieku XX. Homa Hoodfar zwraca uwagę na często pomijany kontekst początków działalności muzułmańskich aktywistek feministycznych i ruchów odrzucania zasłony. Podaje ona, że wraz ze zmianą ekonomiczno-społecznych warunków życia znacznie pogorszyła się sytuacja kobiet względem mężczyzn, a znaczenie nieformalnych instytucji społecznych, powiązań klasowych i więzi rodzinnych, które można powiedzieć, że do tej pory w jakiś sposób chroniły kobietę, znacznie osłabło.65 Szczególnie będą mnie interesowały konsekwencje, jakie miały zakazy i nakazy noszenia zasłony w krajach islamskich początków XX wieku.
Pierwszym islamskim krajem, w którym kobiety odrzuciły zasłonę bez interwencji państwa, był Egipt, co spowodowało burzliwe debaty nie tylko w tam, ale i w całym muzułmańskim i arabskim świecie.
W latach dwudziestych w Kairze powstaje Egipska Unia Feministyczna, założona przez Huda Asz-Szarawi, uważaną za ikonę feminizmu bliskowschodniego.
W 1923 roku na kairskim dworcu, kiedy wracała z konferencji kobiecej w Rzymie, ściągnęła czarną zasłonę z twarzy, a w ślad za nią poszły obecne tam kobiety.
Tendencje feministyczne możemy dostrzec już nieco wcześniej. W 1910 roku, powszechną uwagę zwrócił fakt, że pewna Turczynka pozwoliła się sfotografować. Nie było to takie oczywiste, dla kobiet przez całe życie pozostających w ukryciu. Mniej więcej w tym czasie w Turcji kobiety zaczynają wychodzić na ulice bez zasłon.66 Jak podaje Hoodfar, ruch odrzucenia zasłon przez Egipcjanki z wyższych sfer nie dotyczył tej tylko klasy, bowiem zasłona była postrzegana jako ideał również przez Egipcjanki z niższych klas społecznych i to nie ideologia, a warunki ekonomiczne uniemożliwiały,
65 Tamże, s. 231.
66 W. Walther, op. cit., s. 174.
im noszenie zasłony. Nie powinno umknąć naszej uwadze i należy podkreślić, że zapoczątkowany przez Egipcjanki z wyższych klas ruch odrzucenia zasłony w początkach XX wieku, zakwestionował przede wszystkim wykluczenie kobiet w imię interpretacji praw islamu, dopiero potem samą ideologie noszenia zasłony.67
W krajach takich jak Turcja czy Iran, gdzie zakazano zasłaniania pod pretekstem szeroko pojętego wyzwalania kobiet, w rzeczywistości stała się zasłona przedmiotem sporu, pomiędzy zwolennikami modernizacji i sekularyzacji z jednej strony (czym była sekularyzacja w Turcji, zajmę się dalej), a konserwatywnymi przywódcami religijnymi z drugiej. Panujący w latach 1923-1939 w Turcji „Ojciec Narodu Tureckiego”, zwolennik sekularyzacji i ruchów nacjonalistycznych Kemal Ataturk, zakazał noszenia wszystkich tradycyjnych strojów w tym również zasłony.
Turcy nosić mieli ubrania europejskie. Nowoczesne państwa, takie jak Turcja za Ataturka, próbując wyeliminować i pokonać religijnych przywódców, którzy dawniej mieli znaczny udział we władzy państwowej, zakazały noszenie zasłony. Egzekwując przestrzeganie wprowadzonego nakazu powołały w tym celu odpowiednie siły.
Wróćmy jednak do Egiptu i Turcji pierwszych dekad XX wieku – kiedy stojąc na stopniach pociągu na kairskim dworcu Huda Asz-Szarawi ściąga zasłonę, gest ten powitany zostaje oklaskami. Mniej więcej w tym samym czasie współtwórca współczesnej Turcji, Kemal Ataturk (nieco później irański szach Reza Pahlawi) zakazują kobietom pokazywania się z zakrytą głową w przestrzeni publicznej. Warto zastanowić się czym była sama sekularyzacja we współczesnej Turcji. Jak wyjaśnia Tariq Ramadan w książce Islam and the Arab Awakening68 sekularyzacja to koncepcja, która oznacza co innego w krajach zachodnich niż w krajach Wschodu. Na Zachodzie wiąże się z myślą oświeceniową, ideami wolnościowymi, rozdziałem państwa i Kościoła, szacunku dla racjonalizmu, równości wszystkich obywateli i wolności. Umożliwiała demokratyzację sfery publicznej, pozwalając wszystkim obywatelom (choć początkowo tylko mężczyznom), cieszyć się ich prawami, być traktowanym na równi niezależnie od poglądów i wyznawanej religii. W społeczeństwach arabskich, w państwach o większości muzułmańskiej, historia wyglądała inaczej. Sekularyzacja była tam przede wszystkim podporządkowaniem religii organom państwowym.
67 H. Hoodfar, op. cit., s. 221.
68 T. Ramadan, Islam and the Arab Awakening, Oxword Universiti Press, Nowy Jork 2012, s. 81.
Co istotne w Iranie i Turcji, w drodze do modernizacji, to państwo zakazało ubierania zasłony, zupełnie nie przewidując konsekwencji, jakie może przynieść przymus jej zdjęcia. Iran będzie tutaj doskonałym przykładem. Rząd szacha Reza Pahlawi zabronił w 1936 roku kobietom każdej innej formy nakrycia głowy niż europejski kapelusz oraz przebywania w miejscu publicznym, na przykład ulicy, w zasłonie. W przypadku Iranu był to nie hidżab a czador, dosłownie oznaczający namiot, rodzaj peleryny okrywającej całe ciało od głowy aż do kostek, zwykle nie zakrywającej jednak twarzy. Dzień wprowadzenia tego prawa był do upadku szacha w 1979 roku obchodzony jako Dzień Wyzwolenia Kobiet. Zwolennicy reform łączyli zdjęcie zasłony z formalną edukacją kobiet, co częściowo przynajmniej wynikało z przekonania, że dla Zachodu zasłona jest symbolem zacofania społeczeństw muzułmańskich. Reformatorzy wymierzyli swoją krytykę głównie w izolację kobiet, o której wspominaliśmy, utożsamiana z praktykami zasłaniania. Publiczna edukacja z oczywistych przyczyn nie szła w parze z izolacją.69
Nakaz ścigania każdej kobiety w chuście lub czadorze, który otrzymała policja w 1936 roku, miał bolesne następstwa, szczególnie dla kobiet postrzegających praktyki zasłaniania jako uprawniony, wyłączny i jedyny akceptowalny sposób ubierania się. Szerzej zajmuje się tym problemem Homa Hoodfar. Zastanawia się ona, jak przymus zdjęcia zasłony oddziaływał na życie poszczególnych kobiet wywodzących się z rozmaitych warstw społecznych, obszarów wiejskich lub miejskich i w różnym wieku. I tak za Hoodfar możemy stwierdzić, że na obszarach wiejskich wpływ nowego ustawodawstwa musiał być ograniczony, ponieważ występowanie instytucji państwowych nie było tam rozpowszechnione. Kobiety nosiły głównie tradycyjne muzułmańskie stroje. Te zaś, które zaliczały się do nowoczesnej, miejskiej, elity, odniosły korzyści z proponowanych zmian i zasadniczo przyjęły je z zadowoleniem. Skorzystały też z części zawodowych i edukacyjnych możliwości proponowanych przez nowoczesne państwo. Niedogodności, we wczesnych latach przymusowego odrzucenia zasłony, doświadczyły przede wszystkim kobiety należące do bardziej konserwatywnych, tradycjonalistycznych i religijnych grup społeczeństwa (uściśla Hoodfar: miejska niższa klasa średnia, a także klasy o niskich dochodach).
Powszechny wśród nich stał się proceder, polegający na zatrudnianiu innych (mężczyzn) do załatwiania spraw pozadomowych, aby uniknąć wychodzenia z domu bez zasłony. Możemy więc przyjąć, że najistotniejszy ciężar zmian dotknął grupy o
69 H. Hoodfar, op. cit., s. 237.
najmniejszych dochodach – miejską niższą klasę średnią. Prawo zmusiło kobiety, aby zadania, które dotychczas wykonywały w sferze publicznej same, przekazać w ręce mężczyzn. Prosiły więc mężów, braci, synów i innych bliższych lub dalszych krewnych o pomoc. Gest „wyzwolenia” stał się dla pewnej grupy kobiet gestem, który jeszcze bardziej uzależnił je od mężczyzn. Hoodfar tłumaczy to na przykładzie swojej babci: w czasach kiedy zakazano noszenia zasłon, żyła ona w starożytnym mieście środkowego Iranu - Hamedan. Była matką siedmiorga dzieci, a jej mąż wyjechał w poszukiwaniu pracy do Teheranu. Po wprowadzeniu nowego prawa musiała ona wziąć na siebie odpowiedzialność zarówno za prywatne jak i publiczne sprawy domu, i jak twierdziła, nie była odosobniona, bowiem taka sytuacja spotkała wiele kobiet.
Dotychczas niezależne, stały mocno podporządkowane, bowiem wiele z nich wyjście z domu bez zasłony odczytywało jako krępujące. Zostawały więc w domach, a babcia Hoodfar ponoć za każdym razem opowiadając o swoich doświadczeniach pytała:
„Jak miałyśmy wychodzić z domu bez ubrania?”.70
Niemożliwe stało się uczestniczenie kobiet w cotygodniowych wizytach w męskiej łaźni, miejscu ważnym ze względów społecznych i religijnych (w większości tradycyjnych irańskich domów nie było wówczas wanien), czy wizyty w meczetach i wyprawy do sanktuariów w innych miastach (uznanie społeczne dla tej instytucji było tak duże, że ojcowie i mężowie nie wyrażali sprzeciwu). Hoodfar opisuje próby przeciwstawienia się kobiet narzuconym przez państwo poglądom i rolom płciowym.
Niektóre z nich docierały do łaźni w dużych workach, szytych specjalnie w tym celu, aby przemieścić „niewidzialne” kobiety z miejsca na miejsce, oczywiście na plecach spokrewnionych lub zaprzyjaźnionych mężczyzn.71
Jak wspominałam, kobiety w Iranie w konsekwencji wprowadzonego prawa stały się bardziej zależne od mężczyzn, musząc zabiegać o ich pomoc i współpracę w wykonywaniu czynności, którymi dotychczas zajmowały się samodzielnie. Dało to mężczyznom kontrolę nad kobietami w stopniu do tej pory nieznanym. Zakaz zasłaniania miał wpływ również na sferę ekonomiczną: wiele kobiet dotąd pracujących zorganizowało w domach małe warsztaty tkające dywany, jednak po pierwsze nie wszystkie było na to stać, po drugie skomplikowało to aktywność zawodową kobiet, co w rezultacie obniżyło ich zarobki. Miał więc nakaz odrzucenia zasłony fatalny wpływ
70 Tamże, 241.
71 Tamże, 242.
na na aktywność społeczną, publiczną i sposób spędzania wolnego czasu przez kobiety miejskie o niewielkich dochodach.
W Iranie rząd ostatecznie złagodził egzekwowanie prawa, chociaż noszenie czadora pozostało nielegalne, a kobiety noszące zasłonę dyskryminowano, odmawiając im pracy w sektorze rządowym, który był dla nich ważnym źródłem zatrudnienia. Zdarzało się, że niektóre restauracje i prywatne hotele odmawiały kobietom w zasłonach obsługi. W oficjalnej ideologii państwowej zasłanianie pozostało oznaką zacofania, mimo że większość kobiet, zwłaszcza z grup o średnich i niskich dochodach oraz z tradycjonalistycznej miejskiej klasy średniej, zachowało zwyczaj noszenia zasłony.
W wyniku rewolucji rozpoczętej w 1978 Iran przyjął trudny do jednoznacznego sklasyfikowania ustrój polityczny, łączący elementy nowoczesnej demokracji z religijną dyktaturą, a dwa lata później, po ustanowieniu Islamskiej Republiki Iranu w życie wszedł przymus noszenia zasłony.72 Reżim spotkał się z zaciekłym oporem ze strony kobiet, również tych zasłaniających się, gdyż nowe prawo podważało ich demokratyczne prawa. Pisze Hoodfar:
„W 1981 roku przeprowadziłam wywiady z muzułmańskimi aktywistkami.
Niektóre z nich twierdziły, że prawo nakazujące zasłanianie nie było islamskie, gdyż tylko Bóg może sądzić muzułmanów. Nie było też wcześniejszych przypadków urzędowego karania kobiet, jeśli nie były one ubrane zgodnie z islamskimi regułami.
Stanowisko to było popierane zwłaszcza przez Mujahedin-e Khalq, główną opozycyjną islamską organizację polityczną.”73
Możemy więc zauważyć w działaniach kobiet tendencje zmierzające zarówno do odrzucenia europocentrycznych czy może westernizacyjnych (po II wojnie światowej w polityce krajów Orientu dużą rolę odgrywa już nie tylko Europa, ale też Stany Zjednoczone) wizji szacha, ale i sprzeciw wobec porewolucyjnego przymusu noszenia zasłony. Nowe prawo skłaniało część kobiet do buntu nawet w dekadę, po jego wprowadzeniu, mimo stosowania surowych kar jako środków egzekwowania zasłony, takich jak publiczna chłosta, więzienie czy grzywna. Hoodfar nazywa to
„wyrazami aktywnego oporu kobiet wobec narzuconych ról płciowych ustalonych przez prawo.”74
Świętując zwycięstwo nad stosunkowo nowoczesnym państwem szacha,
72 C. Thierry, Najnowsza historia Iranu, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009, s.11.
73 H. Hoodfar, op. cit, s. 245.
74 Tamże, s. 246.
islamski reżim nie tylko wprowadził dokładne wytyczne dotyczące kobiecego stroju, ale też cofnął część reform cywilnego prawa, które dawały ograniczoną ochronę kobietom w małżeństwie (co w praktyce oznaczało uznanie przez prawo w większym stopniu poligami, małżeństw czasowych i rozwodów na życzenie mężczyzny).
Możemy więc powiedzieć, że po raz kolejny demokratyczne prawa i wolność osobista kobiet zostały zakwestionowane.
Działania te przyczyniły się do poczucia rozczarowania i niepewności. Irańskie kobiety, zarówno te nastawione świecko jak i religijnie, by poprawić swój los zaczęły angażować się w sytuację polityczną i wiele osiągnęły w ciągu kolejnej dekady. Udało się poprawić sytuację prawną, między innymi zapewnić lepszą ochronę w kodeksie prawa rodzinnego. Jak podaj Hoodfar na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych irański parlament uchwalił prawo przyznające kobietom płacę za pracę domową i zmusił mężów do zapłaty całej sumy w razie rozwodu.75
Regulacje prawne dotyczące okrywania ciała ujawniły nieznane dotąd konteksty praktyk zasłaniania, co szczególnie dobrze zaobserwować możemy na przykładzie Iranu.