ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH

Obszary wiejskie w Polsce stanowią 93% całkowitej powierzchni kraju, na której znajduje się około 43 tys. miejscowości wiejskich.²⁰⁴ Choć pełnią one obecnie wiele funkcji w sferze konsumpcji jak i rolniczej i pozarolniczej produkcji, to jednak wciąż istotnie odbiegają poziomem życia od terenów miejskich i stanowią dość niespójny konglomerat gospodarczy, społeczny i kulturowy. Polska wieś od lat podlega procesom de-agraryzacji, rozumianej jako spadek znaczenia rolnictwa dla gospodarki i społeczności wsi.

Obszary wiejskie charakteryzują się rozproszoną siecią osadniczą i generalnie małą liczbą mieszkańców miejscowości wiejskich. Utrudnia to rozwój tych obszarów, nie sprzyja utrzymaniu żywotności społecznej, podraża koszty budowy infrastruktury i często wyklucza podejmowanie działalności pozarolniczej, głównie z uwagi na brak odpowiedniej liczby jej odbiorców. Największe rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej występuje w regionie północno-wschodnim, południowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej.

Liczba mieszkańców wsi od 2004 r. wzrosła o ponad 230 tys. osiągając w 2010 r. wielkość prawie 15 mln mieszkańców, co stanowi 39% ogółu mieszkańców kraju²⁰⁵. Wzrost ten dotyczy jednak głównie terenów położonych blisko aglomeracji miejskich i jest spowodowany nasilonym w ostatnich latach zjawiskiem migracji ludności z położonych z dala od miast obszarów wiejskich i z centrów dużych miast na ich obrzeża.

Mapa 12. Podział terytorialny kraju na obszary miejskie i wiejskie według TERYT w 2009 r.

Źródło: Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich w 2010 r. wyniosła 51 os./km² (wskaźnik ten dla obszarów miejskich wyniósł 1082 os./km²). W 2004 r. wskaźniki te wynosiły odpowiednio 50 os./km² dla obszarów wiejskich i 1105 os./km² dla miast. Największą gęstością zaludnienia na obszarach wiejskich

203 Obszary wiejskie w Polsce wyróżnia się na podstawie podziału terytorialnego według rejestru TERYT, w którym za obszary te uznaje się gminy wiejskie i części wiejskie gmin miejsko-wiejskich.

204 GUS.

205 Ibidem.

charakteryzowały się województwa małopolskie (111 os./km²), śląskie (83 os./km²) i podkarpackie (70 os./km²), najmniejszą zaś zachodniopomorskie (23 os./km²) oraz podlaskie i warmińsko-mazurskie (po 24 os./km²).²⁰⁶

Mapa 13. Ludność na 1 km² na obszarach wiejskich według podregionów w 2009 r.

Źródło: Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Obecnie w Polsce na obszarach wiejskich obserwuje się następujące trendy demograficzne²⁰⁷:

− malejący wskaźnik obciążenia demograficznego²⁰⁸ (w 2004 r. wyniósł on 66,5, w 2007 r. 61,5, a w 2010 r. 58,2);

− niższy współczynnik feminizacji niż na obszarach miejskich o wartościach kształtujących się na stałym poziomie na przestrzeni ostatnich lat (w 2010 r. na 100 mężczyzn przypadało 101 kobiet wobec 111 w miastach);

− niższą – w porównaniu do miast – medianę wieku ludności²⁰⁹ (na obszarach wiejskich dla mężczyzn w 2009 r. wynosiła ona 34,7, a dla kobiet 37,3; w miastach wartości te wynosiły odpowiednio 36,3 i 41,6);

− wyższy – w porównaniu do miast – przyrost naturalny (w 2010 r. wyniósł on ponad 20 tys. i był zauważalnie wyższy niż w 2004 r. kiedy to wyniósł nieco ponad 4 tys.; w relacji na 1000 os.

ludności wyniósł 1,4 w 2010 r. i 0,3 w 2004 r.);

− migracje ludności wiejskiej do miast i obszarów je otaczających w poszukiwaniu pracy lub w celu kontynuacji nauki; na części obszarów prowadzi to do depopulacji i starzenia się ludności, a szczególnie dotyczy to obszarów peryferyjnych, m.in. Polski Wschodniej; odwrotny trend występuje w granicach funkcjonalnych wielkich miast, gdzie zaznaczona jest trwała tendencja do migracji z centrów miast do obszarów je otaczających.

Tym samym, mając na uwadze powyżej przedstawione wskaźniki, pomimo generalnie korzystniejszej niż w miastach struktury ludności wsi (m.in. wyższego przyrostu naturalnego i niższej mediany wieku) ma ona charakter regresywny i na wielu obszarach zachodzą procesy starzenia się i zmniejszania liczby ludności.

206 Ibidem.

207 Ibidem.

208 Wskaźnik prezentujący liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 os. w wieku produkcyjnym.

209 Mediana wieku wskazuje przeciętny wiek osób w danej zbiorowości zamieszkującej określone terytorium. Wartość mediany wyznacza granicę wieku, którą połowa osób w danej zbiorowości już przekroczyła, a druga połowa jeszcze nie osiągnęła.

Tabela 52. Procentowe udziały ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności obszarów wiejskich i miejskich

Udział ludności w wieku

przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności miast i wsi na obszarach (w %)

rok

miejskich wiejskich miejskich wiejskich miejskich wiejskich

2004 19 24 66 60 15 15

2010 17 21 65 63 18 16

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.

Mapa 14. Obszary nadmiernego odpływu ludności w latach 1988-2007

Źródło: Bański J. (red.). Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku. Studia Obszarów Wiejskich, 16, IGiPZ PAN, PTG. Warszawa, 2009.

Sytuacja gospodarcza obszarów wiejskich

Regiony wiejskie w Polsce (ale także w każdym innym kraju) generalnie rozwijają się wolniej od obszarów miejskich, są mniej atrakcyjne dla inwestorów, mają wyższe i trudniejsze do zlikwidowania bezrobocie i niewielki kapitał.

Jednocześnie, jednym z czynników wywierających wpływ na konkurencyjność tych obszarów jest ich lokalizacja. Wsie położone w pobliżu dużych aglomeracji miejskich charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju niż pozostałe. Coraz słabszą rolę odgrywa tam rolnictwo, a znaczenia nabierają funkcje nierolnicze – handel i usługi. Rozwija się mieszkalnictwo, a to przekłada się na relatywnie wyższe dochody tych gmin w porównaniu do dochodów gmin położonych peryferyjnie. Innym rodzajem obszarów, na których następuje przyspieszony rozwój pozarolniczego rynku pracy, są te położone wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Na drugim biegunie znajdują się obszary peryferyjne, które charakteryzują się stagnacją oraz ubytkiem ludności.

Wskaźniki gospodarcze charakteryzujące polskie obszary wiejskie kształtują się następująco²¹⁰:

− spośród ponad 12 mln ludności w wieku 15 lat i więcej zamieszkującej na wsi w 2009 r. prawie 6,6 mln osób – 54% było aktywnych zawodowo (53% w 2007 r.); współczynnik aktywności zawodowej był zdecydowanie wyższy wśród mężczyzn (64%) niż wśród kobiet (46%);

210 GUS, Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Legenda:

A – obszary wiejskie o stałym i silnym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ ponad 5% liczby ludności w okresie 1998-2007)

B – obszary wiejskie o stałym i umiarkowanym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ nie więcej niż 5%

liczby ludności w okresie 1998-2007)

C – obszary wiejskie o przewadze odpływu ludności (7 lub 8 lat z ujemnym saldem migracji w okresie 1998-2007)

zdecydowana większość osób pracujących (90%) pracowała w pełnym wymiarze czasu, a pracę w niepełnym wymiarze prawie dwukrotnie częściej podejmowały kobiety;

− w gospodarstwach domowych użytkowników gospodarstw rolnych działalność pozarolnicza jest obecnie źródłem prawie 10% dochodów; choć na obszarach wiejskich obserwuje się obecnie nadwyżkę siły roboczej w rolnictwie i brak miejsc pracy dla ludności bezrolnej, to jednocześnie na przestrzeni ostatnich lat zauważalny jest proces rosnącego zatrudnienia mieszkańców obszarów wiejskich poza własnym gospodarstwem rolnym;

− stopa bezrobocia wyniosła w 2009 r. 8%, od 2004 r. odnotowano w tym zakresie znaczny spadek (o prawie 10 pkt proc.); stopa bezrobocia była wyższa w przypadku kobiet niż mężczyzn (9,1%

wobec 7,2%); zdecydowanie najwyższe stopy bezrobocia dotyczą ludności młodej oraz bezrolnej²¹¹;

− pomimo zmniejszania się różnic w dochodach między miastem a wsią, dochód rozporządzany na 1 os. w gospodarstwie domowym na wsi był nadal znacząco niższy niż w miastach i wynosił w 2009 r. 889 zł (w miastach 1255 zł); głównymi składnikami dochodu rozporządzalnego ogółem w gospodarstwach domowych rolników były dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie (68,0%), ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (13,0%), z pracy najemnej (11,8%) oraz ze świadczeń pomocy społecznej (3,3%);

− na towary i usługi konsumpcyjne na 1 os. w gospodarstwie domowym przeciętnie miesięcznie na obszarach wiejskich wydawano 775 zł (w miastach – 1070 zł), w gospodarstwach domowych rolników 685 zł.

Wykres 60. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym według miejsca zamieszkania i typu gospodarstwa domowego w 2009 r.

Źródło: Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się istotny wzrost liczby podmiotów gospodarczych działających na obszarach wiejskich. Według rejestru REGON w 2001 r. zarejestrowanych na nich było około 700 tys. podmiotów, a w 2009 r. ponad 930 tys., co stanowi ok. 1/4 ogółu podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Polsce. Jednocześnie wskaźnik przedsiębiorczości (obliczany jako liczba podmiotów na 1000 mieszkańców) jest nadal prawie dwukrotnie niższy niż w miastach (63 na wsi, 121 w miastach). Ze względu na prowadzony rodzaj działalności, w 2009 r. na wsi największy udział stanowiły podmioty zajmujące się: handlem, naprawą pojazdów samochodowych, transportem i gospodarką magazynową, zakwaterowaniem i gastronomią, informacją i komunikacją oraz przemysłem i budownictwem. ²¹²

211 Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

212 Ibidem.

Analizując rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich należy także zwrócić uwagę na dwie istotne kwestie. Po pierwsze, coraz częściej przedsiębiorcy lokalizują swoje firmy na obszarach wiejskich ze względu na korzystne ceny gruntów. Powoduje to koncentrację działalności gospodarczej szczególnie na obszarach podmiejskich, choć jednocześnie usługi te często są skierowane do mieszkańców miast. Po drugie, niskie dochody ludności wiejskiej ograniczające lokalny popyt na usługi i produkty są obecnie jednym z czynników hamujących powstawanie nowych podmiotów gospodarczych ukierunkowanych na obsługę lokalnych rynków. Barierą w rozwoju przedsiębiorczości jest także niedorozwój infrastruktury (transportowej, energetycznej, telefonicznej i internetowej).

Mapa 15. Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON na obszarach wiejskich na 1000 os. według województw w 2009 r. (stan w dniu 31 XII)

Źródło: Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Sytuacja społeczna obszarów wiejskich

Z punktu widzenia zmniejszania dystansu rozwojowego pomiędzy obszarami wiejskimi i miastami bardzo istotny jest rozwój edukacji na obszarach wiejskich. Dane statystyczne pokazują, że poziom wykształcenia mieszkańców wsi ulega poprawie, jednakże odsetek osób posiadających wykształcenie wyższe i średnie policealne jest nadal blisko dwukrotnie niższy niż wśród mieszkańców miast. Tym samym strukturę wykształcenia ludności wiejskiej należy uznać za niekorzystną i będącą jedną z przyczyn negatywnych zjawisk obserwowanych na tych obszarach (osoby z wyższym wykształceniem generalnie charakteryzują się większą mobilnością i lepszym dopasowaniem do zmian na rynku pracy, są mniej zagrożone ubóstwem i bezrobociem). Niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi stanowi także niejednokrotnie barierę podjęcia działalności w innych zawodach niż rolnicze. W ostatnich latach notuje się także poprawę wykształcenia osób pracujących w rolnictwie, jednak w dużej mierze spowodowane jest to naturalnym procesem odchodzenia osób najstarszych, którzy posiadali najniższe wykształcenie.²¹³

213 Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

Współczynniki skolaryzacji netto²¹⁴ w 2009 r. wyniosły: 73% dla młodzieży w wieku 13-15 lat uczęszczającej do gimnazjum, 14% dla młodzieży szkół zawodowych, 44% - liceów ogólnokształcących, 32% - szkół zawodowych i ogólnozawodowych oraz 7% - szkół policealnych i w porównaniu do 2007 r. de facto nie uległy zmianie.²¹⁵ Analizując te współczynniki należy mieć na uwadze, że ich niższe od faktycznych wartości odzwierciedlają m.in. to, że dzieci z terenów wiejskich dojeżdżają do szkół zlokalizowanych w miastach (dla porównania współczynnik skolaryzacji dla gimnazjów miejskich w 2009 r. wyniósł 113%). Odnotować także należy znaczący wzrost zarówno w liczbie placówek wychowania przedszkolnego, jak i liczby dzieci do nich uczęszczających.

Wykres 61. Struktura wykształcenia ludności wsi i miast w Polsce na początku 2010 r.

Źródło: Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

Na wzrost poziomu wykształcenia ludności obszarów wiejskich miały wpływ dwa zjawiska: wzrost możliwości kontynuacji edukacji oraz migracje ludności z wyższym i średnim wykształceniem z miast na otaczające je obszary wiejskie (choć jednocześnie na peryferyjnych obszarach wiejskich występuje zjawisko odpływu ludności o wyższym poziomie wykształcenia).

Tym, co wpływa negatywnie na jakość kapitału ludzkiego na wsi są m.in. utrzymujące się bariery komunikacyjne i finansowe, które powodują, że mieszkańcy obszarów wiejskich mają utrudniony dostęp do wykształcenia. Problemem jest zarówno utrudniony dostęp do szkół i zajęć pozalekcyjnych oraz często niższy poziom kształcenia, jak i niedostatki wykształcenia u osób dorosłych. Istotne jest także niedopasowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy. Szczególnie dotyczy to kształcenia zawodowego i oferty szkoleniowej umożliwiającej w krótkim czasie zmianę kwalifikacji zawodowych.

Analizując kapitał społeczny, dosyć powszechne jest przekonanie, że na polskiej wsi jest on niski. W 2007 r. tylko co piąta organizacja pozarządowa zlokalizowana była na wsi, a w sumie działało tam prawie 14 tys. zarejestrowanych organizacji. W formułowaniu tego typu wniosków należy jednak zachować ostrożność, ponieważ zestawienia te nie uwzględniają m.in. Ochotniczych Straży Pożarnych (w liczbie około 16 tys.), które są jednymi z najpopularniejszych form organizacji społecznej na terenach wiejskich. ²¹⁶

Mieszkańcy obszarów wiejskich są bardziej zagrożeni ubóstwem – w 2009 r. poniżej ustawowej granicy ubóstwa²¹⁷ egzystowało na obszarach wiejskich prawie 14% ludności, poniżej relatywnej granicy ubóstwa²¹⁸ – 26%, zaś poniżej granicy ubóstwa skrajnego²¹⁹ – 9%.²²⁰ Szczególnie zagrożona

214 Współczynnik skolaryzacji netto jest to relacja liczby osób (w danej grupie wieku) uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia do liczby ludności (stan w dniu 31. grudnia) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Współczynnik skolaryzacji netto np. dla poziomu szkoły podstawowej wyliczamy dzieląc liczbę uczniów szkół podstawowych w wieku 7–12 lat (wiek przypisany do tego poziomu) na początku danego roku szkolnego przez liczbę ludności w wieku 7–12 lat według stanu na dzień 31. grudnia tego samego roku; wynik podajemy w ujęciu procentowym.

215 GUS.

216 Gumkowska M., Herbst J., Radecki P. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2008.

Stowarzyszenie Klon/Jawor.

217 Kwoty uprawniającej do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z systemu pomocy społecznej.

218 50% średnich miesięcznych wydatków.

ludność z wykształceniem:

ubóstwem jest ludność obszarów peryferyjnych, m.in. popegeerowskich czy monofunkcyjnych obszarów rolniczych, gdzie dominują małe nietowarowe gospodarstwa rolne oraz brak jest możliwości zatrudnienia poza rolnictwem. Wśród wielu negatywnych skutków powodowanych przez ubóstwo, podkreślić należy, że często prowadzi ono do dziedziczenia bezrobocia i wykluczenia społecznego.

W 2008 r. na obszarach wiejskich z pomocy społecznej korzystało 515 tys. gospodarstw domowych (prawie 2 mln ludności), co stanowiło 46% wszystkich gospodarstw. Najczęściej były to wieloosobowe gospodarstwa domowe składające się z 5. i więcej osób. Głównymi przyczynami korzystania z pomocy społecznej na obszarach wiejskich są względy ekonomiczne, a następnie zdrowotne i rodzinne.²²¹ Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich

Analizy prowadzone od wielu lat w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa (IRWiR)²²² pokazują dwie ogólne prawidłowości dotyczące przestrzennego zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich.

Pierwszą z nich jest stopniowe przechodzenie od wysokiego poziomu rozwoju gmin wiejskich w zachodniej części kraju poprzez średni poziom w centrum do niskiego i bardzo niskiego w części północno-wschodniej (woj. warmińsko-mazurskie) i środkowo wschodniej (województwa: podlaskie, lubelskie i wschodnia część podkarpackiego) oraz w położonych w pasie środkowym woj.

świętokrzyskim, części południowej i wschodniej woj. małopolskiego, a także w wielu znajdujących się poza zasięgiem oddziaływania Warszawy gminach woj. mazowieckiego.

Drugą prawidłowością jest lokalizacja gmin wiejskich o bardzo wysokim i wysokim poziomie rozwoju wokół miast. Szczególnie wyraźnie jest to widoczne wokół Warszawy, Trójmiasta, Poznania, Wrocławia, Łodzi oraz Krakowa i Konurbacji Górnośląskiej. Zwłaszcza wokół Poznania ukształtował się wyraźny, regularny krąg gmin wiejskich o bardzo wysokim poziomie rozwoju, któremu towarzyszy drugi, zewnętrzny krąg gmin o podobnie wysokim poziomie. Wokół Warszawy gminy o bardzo wysokim stopniu rozwoju są rozmieszczone nieregularnie, a ponadto krąg ten jest niedomknięty od strony wschodniej. Co więcej, promień oddziaływania aglomeracji warszawskiej na sąsiadujące z nią gminy wiejskie jest znacznie krótszy niż promień oddziaływania aglomeracji poznańskiej i wrocławskiej. Dość blisko Warszawy znajdują się gminy o niskim lub bardzo niskim poziomie rozwoju, co wynika m. in. z niewłaściwego ich powiązania środkami komunikacji publicznej ze stolicą.

Gminy wiejskie o wysokim i bardzo wysokim poziomie rozwoju zlokalizowane są także wokół miast średniej wielkości, choć na różnych obszarach z różną intensywnością. Prawidłowość ta najwyraźniejsza jest w zachodniej, słabsza w środkowej, a najsłabsza we wschodniej części kraju.

Gminy znajdujące w zasięgu silnego oddziaływania miast tracą stopniowo charakter gmin wiejskich (rolnictwo jest w nich wypierane przez inną działalność gospodarczą, a grunty rolne stopniowo są przeznaczane pod zabudowę) i nabierają charakteru gmin podmiejskich, stając się obszarami peryferyjnymi miast. Na ich obszarach lokalizowane są różne działalności gospodarcze, w tym często działalności uciążliwe dla mieszkańców, które trudno ulokować w dzielnicach stanowiących centra miejskie. Niektóre gminy podmiejskie lub ich część przekształca się w „sypialnie”, niekiedy o charakterze ekskluzywnych rezydencji. W długim okresie gmina podmiejska lub jej część jest zazwyczaj włączana do miasta

.

219 Szacowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych minimum egzystencji.

220 Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

221 Ibidem.

222 Rosner A. (red.), Frenkiel I., Heffner K., Pięcek B.. Typologia wiejskich obszarów problemowych. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1999 oraz Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M. Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 2007.

Mapa 16. Zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich

Źródło: Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M. Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 2007.

Gminy o niskim poziomie rozwoju zlokalizowane są najczęściej we wschodniej Polsce. Są one zwykle oddalone od ośrodków miejskich lub też znajdują się w strefach oddziaływania miast mających trudności gospodarcze. Tworzą również wyraźny pas wzdłuż granicy z Ukrainą, Białorusią i Rosją, choć także poziom rozwoju graniczących z Niemcami gmin województw dolnośląskiego i lubuskiego jest niższy niż gmin tych województw położonych w pewnym oddaleniu od granicy.

Rolnictwo

Całkowita powierzchnia użytków rolnych w Polsce wynosi ponad 16 mln ha i zajmuje 52% całkowitej powierzchni kraju, co plasuje Polskę na 6. miejscu w Unii Europejskiej. Udział użytków rolnych w poszczególnych województwach jest zróżnicowany. Do województw o typowo rolniczym charakterze (o udziale użytków rolnych wynoszącym ponad 55% całkowitej powierzchni województwa) należą: podlaskie, mazowieckie, lubelskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i opolskie. Najmniejszy odsetek użytków rolnych występuje w województwie lubuskim i śląskim (odpowiednio: 36,1% i 36,6% całkowitej powierzchni).²²³

223 Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

Wykres 62. Procentowy udział gruntów rolnych w krajach Unii Europejskiej w 2009 r.

Źródło: Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

Mapa 17. Użytkowanie gruntów według województw w 2009 r.

Źródło: Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, Olsztyn, 2011.

Struktura użytków rolnych wg klas bonitacyjnych²²⁴ jest bardzo zróżnicowana regionalnie, nie stanowi jednakże znaczącej bariery w rozwoju rolnictwa w Polsce, ponieważ producenci w znacznym stopniu dostosowali profil produkcyjny gospodarstw do potencjału produkcyjnego zasobów ziemi.

Tym, co stanowi obecnie wyzwanie dla polskiego rolnictwa jest natomiast zbalansowanie produkcji z celami ochrony środowiska oraz innowacyjność i badania roślin uprawnych, które w optymalny sposób będą wykorzystywały warunki agrometeorologiczne w Polsce. Jednocześnie, czynnikiem ograniczającym wykorzystanie użytków rolnych jest duże rozdrobnienie działek wchodzących w skład gospodarstw rolnych. Średnia liczba działek wchodzących w skład gospodarstwa rolnego wynosi 11, a 40% z nich położonych jest w znacznej odległości od siedliska (przekraczającej 10 km)²²⁵.

224 Bonitacja gleb to ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej – uwzględnia żyzność gleby, stosunki wodne, trudność uprawy w powiązaniu z agroklimatem, rzeźbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych..

225 Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

W Polsce w 2009 r. liczba gospodarstw rolnych ogółem wynosiła ponad 2,5 mln, co stanowiło blisko 17% ogółu gospodarstw rolnych w UE (większa liczba gospodarstw rolnych występuje tylko w rolnictwie rumuńskim)²²⁶. Największa liczba gospodarstw miała powierzchnię mniejszą od 1 ha (732 tys.), najmniej gospodarstw miało powierzchnię powyżej 100 ha (9 tys.).

Rozdrobnienie polskiego rolnictwa potwierdza także określenie gospodarstw przez ich wielkość ekonomiczną²²⁷. W ogólnej sumie wszystkich gospodarstw w 2007 r. 90% znajdowało się w grupie do 8 ESU, przy czym wielkość tę przyjmuje się jako granicę wyznaczającą siłę ekonomiczną gospodarstwa, powyżej której rolnik jest w stanie zapewnić swojej rodzinie godziwy poziom życia oraz reprodukcję majątku produkcyjnego.

Tabela 53. Liczba gospodarstw rolnych wg klas wielkości ekonomicznej liczba gospodarstw w 2007 r.

do 8 ESU 8 - 40 ESU powyżej 40 ESU

2 145 609 226 632 18 716

Źródło: GUS.

Mapa 18. Średnia powierzchnia działek w obrębie ewidencyjnym [ha]

Źródło: Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.

W Polsce rolnictwo ma duży wpływ na sytuację społeczno-gospodarczą mieszkańców obszarów wiejskich, stan środowiska przyrodniczego, strukturę krajobrazu oraz różnorodność biologiczną kraju.

Stosunkowo niewielki jest natomiast jego wpływ na wskaźniki makroekonomiczne Polski.

Podobnie niski jest dochód z czynników produkcji w przeliczeniu na pełnozatrudnionego w rolnictwie

Podobnie niski jest dochód z czynników produkcji w przeliczeniu na pełnozatrudnionego w rolnictwie

W dokumencie MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO. PROJEKT (Stron 130-151)