Zakłady w ostatnim okresie republiki weimarskiej (1925−1933) 1.
Ostatni okres rozwoju rozpoczął się w momencie utworzenia Krajowego Urzędu ds.
Opieki Społecznej w 1925 r., o którym mieliśmy okazję pisać w innym miejscu511. Tutaj
warto wspomnieć, iż ten nowoczesny urząd zajmował się także organizacją opieki nad chorymi psychicznie. Krajowy Urząd objął swym nadzorem placówki psychiatryczne podlegające samorządowi prowincjonalnemu. Pamiętać trzeba, że istniały dwa takie urzędy: dla prowincji dolnośląskiej we Wrocławiu, a dla prowincji górnośląskiej w Ra-ciborzu (siedziba władz samorządowych). W dalszym ciągu trwała współpraca z pla-cówkami leczniczymi będącymi w rękach samorządów miast, instytucji religijnych oraz prywatnych. Trwała także ścisła współpraca z Uniwersytetem Wrocławskim.
Podział prowincji i utrata dwóch zakładów na rzecz Polski przyniosły też powrót starych kłopotów, a mianowicie na III sejmie dolnośląskim zauważono brak wolnych miejsc w zakładach dla obłąkanych. Wydział prowincjonalny postanowił wyasygnować 720 tys. RM na podjęcie działań przeciwdziałających tej sytuacji. Sytuacja była bowiem napięta, na dzień 1 II 1926 r. w zakładach prowincji dolnośląskiej znajdowało się 4280 osób, a dodatkowo 1768 przeniesiono do placówek prywatnych (łącznie było 6048 cho-rych, w tym 3421 kobiet). Od tej chwili praktycznie co miesiąc przybywało około 50 nowych chorych, co spowodowałoby, że w 1928 r. zaczęłoby brakować 1300 miejsc. Dlatego w pierwszej kolejności zamierzano podjąć działania tymczasowe, miały one polegać na udzieleniu pożyczki dla wybranych prywatnych zakładów, by tak zostały rozbudowane, aby mogły przyjąć chorych „samorządowych”. W pierwszej kolejności wytypowano ewangelickie hospicjum w Namysłowie, uzyskało ono 40 tys. RM na stwo-rzenie 20 nowych miejsc, kolejne przedsięwzięcie dotyczyło zakładu w Żarze (ówcze-śnie pow. Rothenburg OL, dziś zgorzelecki), tutaj za 120 tys. RM miano nadzieję na pozyskanie nowych 59 miejsc. Planowano także rozbudowę zakładów w Lubiążu i
lesławcu, w tym pierwszym chciano stworzyć 40 nowych miejsc, w drugim zaś 60. Ostatni etap rozbudowy ponownie miał dotyczyć Bolesławca, liczono, że uda się stwo-rzyć jeszcze następne 60 miejsc. Koszt tych przedsięwzięć szacowano na 1 207 000 RM
(a w niesprzyjących okolicznościach nawet na 1 440 000 RM)512. W dniu 1 X 1926 r.
odszedł na emeryturę po prawie 40-letnim kierowaniu zakładem dyrektor z Płakowic
Wilhem Petersen-Borstel, a jego miejsce zajął Wilhelm Ziertmann513. Rok 1927
przy-niósł śmierć dwóch dyrektorów: 3 II 1927 r. zmarł dyrektor w Świebodzicach Otto Klin-ke, jego następcą został dotychczasowy wyższy lekarz w Lubinie Walter von
Schuck-mann514, nieco później, 15 VII t. r. zmarł lubiąski dyrektor Alfred Linke, jego następcą
został główny lekarz w Płakowicach Friedrich Seemann515.
IV landtag dolnośląski próbował następnie realizować te inwestycje, zwłaszcza
w Bolesławcu i Lubiążu, a także w Brzegu i Lubinie516. Postanowiono także udzielić
po-życzki 40 tys. RM ewangelickiemu hospicjum w Namysłowie i kolejnej w wysokości 120 tys. dla zakładu Żar w pow. roth. (ob. zgorz.). Chciano zwiększyć w ten sposób
miejsca dla chorych o lżejszym stopniu upośledzenia umysłowego517.
Podobne problemy występowały także w prowincji górnośląskiej. Przykładem mogą
być odkryte na 3 sesji II landtagu braki w finansach zakładu w Leśnicy518. W 1927 r.
dyrektorem tego zakładu był Anton von Jakubowski519. Z zakładu w Kluczborku
zacho-wały się nieliczne akta, głównie dotyczące remontów i budowy instalacji520.
512 Verhandlungen des 3. Niederschlesischen Provinziallandtages 1. Tagung vom 26. bis einschl. 28. Januar
1926; 2. Tagung vom 23. bis einschl. 26. März 1926, Breslau [1926], Drucksache Nr. 48 z 22 III 1926 r.,
uchwała w Drucksache Nr. 75 z 25 III 1926 r.
513 VI NSL, Drucksache Nr 1, s. 7, zob. też Das Isergebirge und seine Bewohner. Einwohnerbuch für Stadt
und Kreis Löwenberg wie auch die Orte Bad-Schwarzbach, Wiegandsthal-Meffersdorf, Goldentraum, Wiesa, Friedersdorf und Neu-Schweidnitz 1930/1931, Bad Flinsberg 1930, s. 194. Wilhelm Ziertmann
doktoryzował się na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim w 1892 r. na podstawie rozprawy Über
einen Fall von Leukemia Lymphatico-Lienalis, Mühlhausen i.E. 1892.
514 Zob. VI NSL, Drucksache Nr. 1, s. 7, Walter von Schuckmann obronił w 1900 r. doktorat na uniwer-sytecie wrocławskim, zob. Die bakteriologische Kontrolle von Wasserwerken mit Filtrationsanlage, Breslau 1900.
515 VII NSL, Drucksache Nr. 1, s. 7; Friedrich Seemann obronił w 1905 r. rozprawę na uniwersytecie w Lip-sku, zob. Folgeerscheinungen nach Strangulationsversuch bei einer Geistekranken, Krämpfe, Amnesie,
Aphrasie, Monoplegie, Heilung, Leipzig 1905.
516 Dla bolesławieckiego zakładu zakupiono dobra Łaziska, zob. APW, PVS, sygn. 1770, pag. 93 i n.
517 Verhandlungen des 4. Niederschlesischen Provinziallandtages vom 8. bis 12. März 1927, Breslau [1927], (cyt. dalej IV NSL.) Drucksache Nr. 25 z 18 II 1927 r., uchwała w Drucksache Nr. 55 z 11 III 1927 r. Szacowano początkowo, że potrzeba docelowo 5150 miejsc, ale po policzeniu chorych okazało się, że w zakładach (1 I 1927 r.) przebywało tylko 4569 osób.
518 2. OS. Prov.-Landtag 3. Tagung 9−11 Juni 1927 [maszynopis, Ratibor 1927], (cyt. dalej II OSL., 3. Ta-gung), Drucksache Nr. 45 z 14 III 1927 r., manko na sumę 14 812,21 RM.
519 Anton von Jakubowski w dniu 24 I 1906 r. doktoryzował się na uniwersytecie w Gryfii, zob. Über
Hirn-cysticerken, Greifswald 1906.
520 Zob. Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej APK), Zarząd Prowincji Górnośląskiej – Provinzialver-waltung Kattowitz (dalej PVK), sygn. 194, tutaj umowa z 26 XI 1926 r. na remont instalacji wodnej.
IV dolnośląski sejm prowincjonalny podjął też istotną decyzję o budowie nowego zakładu leczniczego, którego celem było leczenie chorych umysłowo dzieci. Dotych-czas zadania te realizowano we współpracy z innymi, głównie prywatnymi lub kościel-nymi szpitalami. Najważniejszym był szpital zakonu samarytańskiego w Krośnicach koło Milicza, ale nie spełniał on już istotnych dla prowincji potrzeb. Postanowiono, by najpóźniej w 1928 r. zakupić dalsze grunty w Bolesławcu, by nowy zakład pozostawał w łączności z zakładem dla dorosłych. Najważniejsze były zasady organizacyjne przy-szłej placówki, nad którymi miał pracować Krajowy Urząd ds. Młodzieży. Głównym celem nowej placówki miało być bowiem nietylko leczenie chorych dzieci, ale także opieka wychowawcza i wypoczynkowa. Niektóre dzieci o lekkim upośledzeniu umysło-wym miały podlegać obowiązkowi szkolnemu, stąd zakład powinien być zbudowany z dwóch części, dla dzieci bardziej i mniej upośledzonych, te ostatnie aż do ukończenia 14−18 lat miały być uczone. Zakładano, że placówka będzie miała 100 miejsc. Na roz-poczęcie inwestycji zamierzano przeznaczyć wpierw 30 tys. RM., potem kolejne 80 tys.
(łączne koszty oszacowano na 500 tys. RM)521. Bolączki braku miejsc i małej
powierzch-ni, przypadającej na jednego chorego omawiano także na VI dolnośląskim sejmie
pro-wincjonalnym522. Sprawy te kontynuowano w 1929 r. na kolejnym VII landtagu, kiedy
to zobowiązano wydział prowincjonalny do prowadzenia stałych obserwacji liczby cho-rych, a także do zintensyfikowania działań, mających na celu pozyskanie od 1000 do
1100 nowych miejsc523. Natomiast na Górnym Śląsku w 1929 r. zorganizowano w
klucz-borskim zakładzie wystawę popularyzującą osiągnięcia placówki524. Zachowały się też
akta dotyczące pociechy religijnej wśród chorych (zakłady w Toszku, Kluczborku i
Le-śnicy)525. Dodać należy, że w Archiwum Państwowym w Katowicach zachowała się
pewna liczba akt dotyczących głównie spraw technicznych z górnośląskich placówek526.
Dnia 1 X 1928 r. na emeryturę przeszedł wieloletni dyrektor w różnych zakładach,
ostat-521 IV NSL., Drucksache Nr. 27 z 18 II 1927 r., uchwała w Drucksache Nr. 63 z 11 III 1927 r.
522 Verhandlungen des 6. Niederschlesischen Provinziallandtages vom 26. März bis 3. April 1928, Breslau [1928], Drucksache Nr. 20 z 20 II 1928 r., (cyt. dalej VI NSL.), uchwała w Drucksache Nr. 77 z 30 III 1928 r.
523 Verhandlungen des 7. Niederschlesischen Provinziallandtages vom 9. bis 17. April 1929, Breslau [1929], cyt. dalej VII NSL., Drucksache Nr. 26 z 12 III 1929 r., uchwała w Drucksache Nr. 109 z 20 IV 1929 r.
524 Robert Broll, Austellung und Pramiireung von Pfleglings-Erzeugnissen in der Provinzial-Heil und
Pfle-geanstalt zu Kreuzburg OS, Kreuzburg 1929.
525 APW, PVS, sygn. 2014, cała jednostka. Lata 1928−1932.
526 Zob. APK, PVK. Kluczbork: sygn. 194, akta ogólne (lata 1925−1929), sygn. 195 (akta dotyczące obsłu-gi zakładu przez Kolej Rzeszy i Pocztę Rzeszy, lata 1874−1923), sygn. 196 (zabezpieczenie od pożaru, lata 1914−1938), sygn. 197 (sprawy pojazdów mechanicznych, lata 1919−1922), sygn. 198 (ubezpiecze-nie zakładu), sygn. 199 (sprawy biurowe) i sygn. 200 (sprawy gospodarcze), sygn. 208 (akta budowlane, lata 1928−1936). Toszek: sygn. 236 (akta administracyjne z lat 1927−1930), sygn. 243 (prace budowlane z lat 1931−1937).
nio w Lubinie − dr Max Schubert, zastąpił go dr Bernhard Kunze527. W dniu 31 III 1930 r. na emeryturę przeszedł też dyrektor zakładu w Brzegu Johannes Dinter, zastąpił go Kurt
Konietzny, który urzędować miał do likwidacji placówki w 1939 r.528 Warto też
przypo-mnieć odejście na emeryturę wieloletniego dyrektora zakładu w Bolesławcu Clemensa Neissera także 31 III 1930 r., jego miejsce zajął radca medyczny dr Carl Dodillet, który
urzędował do końca II wojny światowej529.
W związku z nową ustawą opiekuńczą z 1924 r. na VI landtagu przeprowadzono zmiany w głównym regulaminie wszystkich zakładów opiekuńczych, dokonano także zmian w instrukcji służbowej z 10 IV 1895 r., dotyczącej już tylko zakładów dla
obłąka-nych530. Zmiany te nie były jednak szczególnie istotne (wprowadzenie nowych podstaw
prawnych w miejsce uchylonych, uwspółcześnianie języka).
Na działalności zakładów dla obłąkanych szczególnie dotkliwie odcisnął swe piętno Wielki Kryzys lat trzydziestych. Z powodu braku środków musiano uruchomić specjal-ny program oszczędnościowy. W pierwszej kolejności ograniczono przenoszenie cho-rych między zakładami (liczono na 3000 RM oszczędności z tego tytułu). Zmniejszono także dzienne racje żywności z 62 fen. na 55 i szukano oszczędności także w pozycji budżetowej „odzież i środki czystości”. Uznano konieczność zmniejszenia ogrzewania i oświetlenia pomieszczeń, a także wprowadzono program oszczędności zużycia wody. Zmniejszono wydatki administracji na personel oraz postawiono nacisk na jedzenie
pro-duktów pochodzących wyłącznie z własnych pól i hodowli531. O systematycznym
spad-527 IX NSL, Drucksache Nr. 1, s. 16, Bernhard Kunze doktoryzował się w 1892 r. na uniwersytecie w Mo-nachium na podstawie rozprawy Beitrag zur Statistik der Schieloperationen, München 1892.
528 X NSL, Drucksache Nr. 1, s. 15, zob. też Adreßbuch für Stadt- und Landkreis Brieg 1928, Brieg 1928, s. 15, Adreßbuch für Stadt- und Landkreis Brieg 1930, Brieg 1930, s. 11, Adreßbuch 1934 der Stadt
Brieg, Bez. Breslau, Brieg 1934, s. 11. Kurt Konietzny doktoryzował się na uniwersytecie wrocławskim
(obrona 25 II 1907 r.) rozprawą pt. Über die Operation der Inversio uteri nach Methode Küstner, Breslau 1907. W literaturze polskiej uchodzi za Polaka, jako Kurt Konieczny, zob. J. Smereka, Polskie doktoraty
na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wrocławskiego z lat 1811−1939 i ich autorzy w życiu zawodowym, naukowym społecznopolitycznym, Wrocław 1980, s. 151. Kurt Konieczny ur. 6 VI 1875 r. w Strzelcach
Op., ukończył gimnazjum tamże.
529 Oprócz akt archiwalnych w APW zob. też X NSL, Drucksache Nr. 1, s. 15 oraz Das Schlesienbuch 1942,
Handbuch für die Provinzen Niederschlesien u. Oberschlesien, Dresden 1942, część niebieska, s. 6. C.
Dodillet w 1912 r. doktoryzował się na uniwersytecie lipskim rozprawą Beitrag zur Lehre von den
trau-matischen Psychosen, Leipzig 1912.
530 VI L., Drucksache Nr. 28 z 7 III 1928 r., Vorlage des Provinzialausschusses über den Erlaß einer
Ge-schäftsanweisung für die Provinzial-Heil- und Pflegeanstalten des Provinzialverbandes an Stelle des bisher geltenden revidirten Reglements vom 10. April 1895, uchwała zob. w Drucksache Nr. 80 z 30 III
1928 r.
531 Verhandlungen des 10. Niederschlesischen Provinziallandtages vom 23. bis 27. März und vom 15. bis 17.
ku dochodów można też mówić odnośnie do zakładów w prowincji górnośląskiej
w okresie wielkiego kryzysu532.
Zakłady dla obłąkanych w okresie Trzeciej Rzeszy (1933−1945) 2.
W okresie wielkiego kryzysu nie doszło natomiast do zmniejszenia liczby personelu w zakładach dla obłąkanych. Zestawienie z 1933 r. pokazuje, że w początkach III
Rze-szy liczba ta była w porównaniu z okresem wcześniejRze-szym wysoka533:
Tabela 16.
Kadry zakładów leczniczych w 1933 roku
Stanowiska Lubiąż Brzeg Płako-wice Bolesła-wiec Klucz-bork Toszek Lubin Świebo-dzice Leśnica
Dyrektor 1 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Z-ca dyrektora (Wyższy lekarz) 2 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Wyżsi i oddziałowi lekarze 5 2 3 4 b.d. b.d. 2 4 b.d. Lekarze asystujący 1 0 1 1 b.d. b.d. 3 0 b.d. Lekarze – praktykanci 0 0 1 1 b.d. b.d. 1 0 b.d.
Wyżsi inspektorzy adm. 1 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d.
Inspektorzy administra-cyjni 2 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Sekretarze zakładu 3 2 1 2 b.d. b.d. 1 2 b.d. Rektorzy 0 0 0 0 b.d. b.d. 0 1 b.d. Wyższy inspektor wychowaw. 0 0 0 0 b.d. b.d. 0 1 b.d. Nauczycielki pomoc-nicze 0 0 0 0 b.d. b.d. 0 2 b.d. Wyżsi opiekunowie 3 1 1 2 b.d. b.d. 2 1 b.d.
Pierwsi z-cy wyższych
opiekun. 1 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d.
532 Beschlüsse des 2. Oberschlesischen Provinziallandtages − 4. Tagung − vom 2. bis 3. April 1928), s. 5, cyt. dalej II OSL (4. Tagung); Stenographischer Bericht über die Verhandlungen des II.
Oberschlesi-schen Provinziallandtages – 5. Tagung – (11. bis 14. Februar 1929 – Ratibor – und 13. Mai 1929 – Grott-kau, s. 237 i n., cyt. dalej II OSL (5. Tagung), Beschlüsse des 3. Oberschlesischen Provinziallandtages
− 3. Tagung − (vom 25. bis 27. März 1931), s. 6, jest też Stenographischer Bericht..., razem cyt. dalej III
OSL (3. Tagung); Beschlüsse des 4. Oberschlesischen Provinziallandtages (16. - 18. März 1932), s. 7, jest też Stenographischer Bericht..., razem cyt. dalej IV OSL; Beschlüsse des 5. Oberschlesischen
Pro-vinziallandtages vom 10. bis 11. April 1933, s. 10, cyt. dalej V OSL.
533 Verhandlungen des 12. Niederschlesischen Provinziallandtages vom 22. bis 26. Mai 1933 (2. Tagung), cyt. dalej XII NSL. (2.Tagung), Drucksache Nr. 3, s. 11.
Stanowiska Lubiąż Brzeg Płako-wice Bolesła-wiec Klucz-bork Toszek Lubin Świebo-dzice Leśnica
Opiekunowie 109 34 70 68 b.d. b.d. 84 40 b.d.
Wyższe opiekunki 3 1 2 2 b.d. b.d. 2 2 b.d.
Pierwsze z-czynie wyż.
opiek. 2 1 0 2 b.d. b.d. 0 0 b.d. Opiekunki 98 35 53 93 b.d. b.d. 67 46 b.d. Portierzy 2 1 2 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Strażnicy nocni 2 1 1 1 b.d. b.d. 1 0 b.d. Szefowe kuchni 2 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Nadzorczynie w pralni 1 1 1 1 b.d. b.d. 1 1 b.d. Kierownicy maszy-nowni 1 0 0 0 b.d. b.d. 1 0 b.d. Mistrzowie w maszy-nowni 1 1 1 1 b.d. b.d. 0 1 b.d. Wyżsi maszyniści 1 0 0 0 b.d. b.d. 0 0 b.d. Maszyniści 0 0 0 0 b.d. b.d. 1 0 b.d. Zastępcy kierownika maszyn. 1 1 1 1 b.d. b.d. 0 1 b.d.
Zastępcy mistrza w
ma-szynow. 0 3 4 6 b.d. b.d. 6 4 b.d. Pozostali maszyniści 9 0 0 1 b.d. b.d. 0 1 b.d. Palacze 0 4 0 4 b.d. b.d. 5 2 b.d. Nadzw. opiekunowie 7 0 0 2 b.d. b.d. 1 2 b.d. Nadzw. opiekunki 0 2 3 4 b.d. b.d. 5 4 b.d. Pomoce biurowe 3 0 0 0 b.d. b.d. 0 0 b.d. Uczniowie biurowi 2 0 0 0 b.d. b.d. 0 0 b.d. Kierowcy 1 0 1 1 b.d. b.d. 0 0 b.d. Laborantki 0 0 1 0 b.d. b.d. 1 0 b.d. Palacze pomocniczy 1 5 6 7 b.d. b.d. 6 5 b.d. Pomocnice kuchenne 11 3 5 6 b.d. b.d. 6 5 b.d. Pomocnice w pralni 7 0 0 1 b.d. b.d. 0 1 b.d. Pomoce domowe 0 0 3 0 b.d. b.d. 4 2 b.d. Rzemieślnicy 3 0 0 0 b.d. b.d. 0 0 b.d. Opiekunowie dodat-kowi 1 0 2 1 b.d. b.d. 2 1 b.d. Opiekunki dodatkowe 2 0 0 0 b.d. b.d. 0 0 b.d. Łącznie 288 104 169 219 209 136
Prowincjonalna opieka nad chorymi psychicznie 3.
w okresie Trzeciej Rzeszy (1933−1945)
Najtrudniejszy jest do zbadania okres ostatni funkcjonowania zakładów dla obłąka-nych, czyli okres III Rzeszy. W Archiwum Państwowym we Wrocławiu zachowały się głównie akta spraw technicznych. Można zwrócić uwagę na m. in. na sprawy remontów
i zakupu dodatkowych gruntów534. Niekiedy można też ustalić obsady personalne. I tak
np. dyr. zakładu w Brzegu był w dalszym ciągu dr Kurt Konietzny (w 1939 r. wystąpuje jako dyr. w Lubiążu, później w 1942 r. ostatnim dyrektorem w Lubiążu był dr Gottfried
Petran)535, a w Bolesławcu urzędował – jak była mowa wcześniej − dr Carl Dodillet536.
W Lubinie dyrektorem był w dalszym ciągu dr Bernhard Kunze (jego zastępcą – wyż-szym lekarzem był dr Ernst Sürén, w 1937 r. już dr Wilike), a około 1938 r. nowy dyr.
dr Friedrich Kaiser, w Płakowicach zaś (zob. wyżej) dr Wilhelm Ziertmann537, między
1934 i 1935 r. dr Wilhelm Mohr, w końcu 1942 r. już dr Alexander Herzberg538
(wcze-534 Zachowało się wiele dokumentów dotyczących remontów, np. odnośnie awarii kotła i jego modernizacji w zakładzie w Bolesławcu (1942 r.), zob. APW, PVS, sygn. 8919, pag. od 31. Tutaj też pag. 282 i n. na-prawa dachu po pożarze w Bolesławcu. Wydarzenie to spowodował wybuch pieca w kotłowni. Sprawą zajęła się policja kryminalna z powodu ofiar, co ciekawe, ustalono, że przyczyną była niewłaściwa ob-sługa kotłowni, prowadzona przez lżej chorych psychicznie (sic!), fol. 344. Odnośnie do Lubiąża zacho-wały się natomiast akta związane z zaspokajaniem potrzeb mieszkalnych pracowników zakładu, zob. sygn. 1817 oraz z zakresu problematyki dostarczania wody do zakładu, sygn. 1830 (z lat 1932−1938). Szereg dokumentów o remontach w latach 1934−1938. Podobnie w sygn. 1751, tu np. pag. 202 i n. od-danie w dzierżawę klubowi sportowemu Schlesien części gruntów zakładu w Brzegu. Podobne doku-menty z lat 1933−1939 odnośnie do dzierżawy nieruchomości w Brzeskiej Wsi zob. sygn. 1759, od pag. 98. Natomiast w sygn. 2019, szereg dokumentów dotyczących przenoszenia chorych do innych placó-wek (także prywatnych), wykazy tzw. chorych prywatnych itp. Niektóre z nich dotyczą nie tylko zakładu w Brzegu, ale też wszystkich pozostałych placówek w prowincji dolnośląskiej, np. pag. 234 i n. Chorych, którzy byli alkoholikami kierowano do nowej placówki w Kluczborku, por. sygn. 1773, pag. 184 i n. Dane z 1938 r. − wysłano 43 chorych.
535 APW, PVS, sygn. 1750, pag. od 32 (także w sygn. 2019, pag. np. 222). Gottfried Petran także obronił doktorat na tym uniwersytecie 8 VIII 1927 r., rozprawą pt., Versuche zur Züchtung des Bacillus
influen-zae ‹Baz. Pfeiffer› auf synthet. Nährböden, Jena 1927. Życiorys na końcu, G. Petran urodził 1 I 1902 r.
w Jerzmankach k. Zgorzelca w rodzinie pastora. Ukończył gimnazja w Zgorzelcu i Strzelinie, medycynę studiował kolejno w Gryfii, Jenie i Wrocławiu, egzamin państwowy zdał we Wrocławiu 18 VI 1926 r.
536 Zachował się natomiast tekst rozprawy doktorskiej, jaką na uniwersyteckiej klinice neurologicznej obro-nił jego syn w 1938 r., zob. Carl Friedrich Dodillet, Neurologische Untersuchung bei Schizophrenien der
Heil- und Pflegenastalt Bunzlau, Görlitz 1938. Na końcu doktoratu życiorys syna Dodilleta, urodził się
on w 1912 r., był następnie praktykantem u ojca w szpitalu psychiatrycznym.
537 W 1937 r. dyrektorem był jeszcze Kunze, zob. Postscheckurkunden im Bezirk des Postscheckamtes
Bre-slau, Verzeichnis 1937, Berlin 1937, s. 288, w 1938 r. jest już Kaiser, zob. APW, PVS, sygn. 1875, np.
pag. 132 i 154 Ernst Süren doktoryzował się w 1923 r. na uniwersytecie w Marburgu, zob. Über
konge-nitale Pseudoarthrose, Marburg 1923.
538 Wilhelm Mohr doktoryzował się na uniwersytecie w Gryfii w 1923 r., zob. Zur Bromtherapie der
genu-inen Epilepsie, Greifswald 1923, Alexander Herzberg w 1913 r. na berlińskim uniwersytecie obronił
doktorat pt. Über die Untersuchung zwischen Physischem und Psychischem und über den Sinn der
Wech-selwirkungslehre und des Parallelismus, Berlin 1913. Co do Mohra zob. też Das Isergebirge und seine
śniej w Toszku), w Świebodzicach zaś dr Paul Flemming539, natomiast w Toszku był to dr Alexander Herzberg (1939 r., zakład w 1940 r. zamknięto i do 1942 r. Herzberg był komisarycznym dyr. w Rybniku). Natomiast w Lublińcu podczas II wojny światowej
urzędował dr Ernst Buchalik (1905 − po 1975)540, a w Leśnicy zaś Max Schröder541.
Zachowały się też akta dotyczące posługi religijnej wobec chorych w lubiąskim zakła-dzie ze strony cystersów. Naziści tolerowali ich obecność w pierwszych latach istnienia
III Rzeszy542. Zachowały się też akta ruchu chorych w tym samym zakładzie w Lubiążu.
Dotyczą przenoszenia chorych do innych placówek lub do rodzin543. Z zakładu w
Lubi-nie posiadamy natomiast akta prac mających na celu dostarczeLubi-nie wody na potrzeby
zakładu, w tym poprawienia biegu strumienia przy zakładzie544. Zachowały się też
nie-liczne akta spraw osobowych545. Z płakowickiej placówki zachowały się z kolei akta
und Wigandsthal im Kreise Lauban, Breslau 1935, s. 132, Das Isergebirge. Einwohnerbuch der Stadt und des Kreises Löwenberg mit allen Gemeinden, einschließlich der Städte Friedeberg, Greiffenberg, Lähn, Liebenthal sowie der Gemeinden Bad Schwarzach, Wiesa und Wigandsthal im Kreise Lauban, Breslau
1940, s. 200.
539 Zob. m.in. Adreßbuch/Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz mit den Städten
Schwe-idnitz, Freiburg i. Schles., Striegau und allen Gemeinden, Breslau 1938, s. 179, Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz mit allen Gemeinden einschließlich der Städte Schweidnitz, Striegau und Freiburg Schl., Breslau 1942, s. 179. Paul Flemming doktoryzował się w dniu 14 X 1910 r. na
uni-wersytecie w Getyndze na podstawie rozprawy Ueber die Behandlung der akuten Syphilis mit dem
Ehr-lich-Hata-Präparat 606, Berlin 1910.
540 Ten zbrodniarz wojenny (zob. niżej) doktoryzował się w 1931 r. na uniwersytecie wrocławskim na pod-stawie rozprawy pt. Ueber Vaginalcysten, zugleich ein Beitrag zu ihrer Aetiologie, Breslau 1931. E. Buchalik urodził się 12 II 1905 r. w Rybniku.
541 APW, PVS, sygn. 1770, liczne pag. Jest już w 1932 r., sygn. 1771, np. pag. 9. sygn. 1891, pag.139 i 193- drugi taki nr na końcu tomu (Płakowice). Świebodzice, sygn. 1988, pag. 82. Toszek, sygn. 2000, pag. 65. Konietzny w Lubiążu zob. pag. 172. Herzberg w Płakowicach, zob. 2012, pag. 4. Wilike sygn. 1963. O dyrektorach zob. także Das Schlesienbuch 1942…, część niebieska, s. 6 i 7. Max Schröder był już dyrektorem od około 1933 do 1945 r. zob. Einwohnerbuch für die Stadt und den Kreis Groß Strehlitz OS,
mit den Städten Bergstadt OS und Bischofstal OS und allen Gemeiden des Kreises 1938, Groß Strehlitz
1938, s. 82 i 89, Einwohnerbuch für die Stadt und den Kreis Groß Strehlitz OS, mit den Städten Bergstadt
OS und Bischofstal OS und allen Gemeiden des Kreises 1943, Groß Strehlitz 1943, s. 60.
542 APW, PVS, sygn. 1836, szereg dokumentów po pag. 39. Na pag. 57 istotny dokument, który analizuje podstawy prawne obecności cystersów, odwołujący się nawet do XIX-wiecznych uchwał sejmu prowin-cjonalnego (z 8 XII 1937 r.).
543 APW, PVS, sygn. 2020, pag. od 233. Na pag. 287 informacja o przesyłaniu osób narodowości żydow-skiej do żydowskiego domu opieki społecznej przy ob. ul. Włodkowica 9. Jest też informacja o skiero-waniu jednej osoby na sterylizację. Na pag. 293−294v opis stanu liczbowego chorych, w klasztorze 252 mężczyzn i 220 kobiet, w nowym zakładzie odpowiednio 490 i 442.
544 APW, PVS, sygn. 1871, pag. od 68. Na końcu sygn. 1874, bez pag. umowa z 17 IV 1937 r. o sprzedaży na cele zagrody dziedzicznej części gruntów zakładu wobec opiekuna zakładowego Georga Nowaka. Są też akta sprzedaży gruntów, np. Luftgaukommando Schlesien zakupiło część gruntów od zakładu w 1938 r., zob. sygn. 1875, pag. 171. Inne umowy zob. sygn. 1876, od pag. 36.
545 APW, PVS, sygn. 1875, pag.116 dyrekcja zakładu występuje do kreisleitung NSDAP o wystawienie zaświadczenia o pewności politycznej opiekunów chorych: Karla Escherlora, Arthura Bornego i Ernsta Winklera. W odpowiedzi z 19 IX 1935 r. uzyskują oni świadectwo poprawności politycznej. Podobnie w sprawie opiekuna Franza Marka (pag. 125). Są też inne mniej polityczne dokumenty.
zakupu nieruchomości oraz nieliczne akta osobowe oraz z leczenia chorych umysłowo
dotkniętych ponadto gruźlicą546. Z końca II wojny światowej pochodzą z kolei
fragmen-taryczne akta dotyczące ubezpieczeń chorych od wypadków547 oraz dotyczące
przeno-szenia chorych ze zbombardowanych zakładów Niemiec Centralnych i Zachodnich548.
Jedną z najważniejszych zmian organizacyjnych okresu Trzeciej Rzeszy było za-mknięcie w 1936 r. zakładu w Kluczborku, w jego budynku otwarto zakład odwykowy
dla alkoholików (Trinkerentziehunganstalt)549. To właśnie w Kluczborku urzędował
do końca istnienia placówki jeden z najbardziej charakterystycznych dyrektorów za-kładów dla obłąkanych, a mianowicie Johannes Bresler (1866−1936). Autor kilku-dziesięciu książek upowszechniających społeczeństwu różne zagadnienia związane
z opieką medyczną nad chorymi psychicznie550. Właśnie śmierć Breslera