Pas rycerski86

Nieliczne i trudne do zidentyfikowania fragmenty pasów rycerskich, odkrywanew trakcie prac arche­ ologicznych, nie pozwalają na całościowe ukazanie ich wyjątkowej dekoracyjności, która niewątpliwe była przejawem treści ideowych tego elementu stroju i uzbrojeniarycerskiego87. Na szczęście duże znacze­ nie symboliki pasa rycerskiego w kulturze średnio­ wiecznej spowodowało, że stał się onprzedmiotem

ŹRÓDŁA IKONOGRAFICZNE I ARCHEOLOGICZNE

licznych przedstawień ikonograficznych. Wprzypad­ ku ziem polskich, szczególnie cenne są tudzieła sztuk plastycznych z obszaru Małopolski i Śląska.Zdobie­ nia pasa rycerskiego, znane z bardziej wyrazistych przedstawień wrzeźbie czymalarstwietablicowym, niewątpliwesprzyjały ukazaniugo jako atrybutu ry­ cerza pasowanego.

W okresie początkowym, około lat 1150-1330, wraz z upowszechnianiem się kultury rycerskiej w Polsce, pas rycerski stawał się ważnym elementem atrybutowym88. Noszonybył on na zbroi w talii, stąd

88 O. Ł a w r y n o w i c z, op. cii.

89 Tenże, O sposobach noszenia pasa mieczowego we wcze­ snym średniowieczu, AHP, nr 15, Toruń 2005, s. 135-147.

90 Por. J.Kaźmierczyk, Wrocław lewobrzeżny we wcze­ snym średniowieczu, t. II, Wrocław 1970, ryc. 69.

Ryc. 64. Pas Bolka I ks. świdnickiego, nagrobek; lata 1300- -1317.

jego nazwa: pas taliowy. Pas taki byłna ogółwąski, wykonany z taśmy(skórzanej lub tekstylnej), zapina­ ny sprzączką lub wiązany. Rycerskie pasy taliowe noszono na dwa różne sposoby, stąd wydziela się pasy taliowe poziome,noszone w pozycji poziomej, służącenietylkodonoszenia miecza, ale również do spinania stroju oraz pasy taliowe skośne, noszonew

Ryc. 65. Pas Henryka IV Śmiałego ks. głogowsko-żagańskiego, nagrobek, ok. 1342 r.

pozycji skośnej i zsuwające się najczęściej na lewe biodro89.

Wiedza o zdobieniach tych pasów sprowadza się w zasadzie do lat schyłkowychomawianego okresu, kiedy ustaliły się pierwszekonwencje zdobień. Itak wiemy,że luksusowe, książęceegzemplarze pasów rycerskichschyłku XIIIi pocz. XIV w. zdobione były na przykład motywemroślinnym, okuciamiwpostaci lilii, rozet iczwórliścioraz motywem geometrycznym w postacitarczek w formie kół, prostokątów itrójką­ tów (ryc. 64). Brak jest natomiastdanych,jak zdo­ bione były pasy rycerzy spoza warstwy książęcej. Jak w wielu innych dziedzinach, także i tu spodzie­ waćsię można naśladownictwa, szczególnie w kręgu

warstwy możnowładczej polskiego rycerstwa. Nie­ wątpliwie takżemniej zamożnegrupyrycerstwaprzej­ mowały zachodnie trendy wmodzie. Pojawienie się więc ozdobnego pasa wśród pasowanych pospoli­ tych rycerzy byłobyefektemprzyjmowania nowego wzornictwa ubioru rycerskiego, który zasadniczo zmienił obraz polskich wojowników.Niewydajesię, by koszt dekoracji oznaczeniu symbolicznym,miał byćznaczny wstosunku do innych elementów, nawet

przeciętnego, uzbrojeniarycerskiego. Jeżelinatomiast decydowano się na zakup drogich pasów, nie można wątpić bydziałanie to traktowane nie było samo w sobie jako zaszczytny obowiązek, zktórym wiązały się wyrzeczenia. Dla rycerza wykonującego swoje wojskowe rzemiosło pas rycerski był niezbędnym narzędziem pracy, nie tyle bojowym, co ukazującym zdolności bojowe posiadacza w czasieposelstw,uro­ czystości,świąt, festynów, nielicznych turniejów, być może także niektórych bitew. Wżyciu codziennym zastępowanoje okazami tańszymi i praktyczniejszy­ mi. Prawdopodobnie, tak jak w czasach później­ szych, pasy rycerskie w wieku XIII mogły być po prostu malowane. Innym tanim sposobem dekoro­

wania pasów było wycinanie w nich rzędów dziu­ rek, czy małych form geometrycznych, jakkrzyżyki, serca itp.90

Nie można wykluczyć również innych, ekspery­ mentalnych nawet sposobówwyróżnienia pasa. Ob­ serwacjabowiemprzemian innych elementów uzbro­ jeniarycerskiego wskazuje, że dopuszczano często do użytku, rozwiązaniazgoła niepraktyczne.Być może więc fantazja rycerska objawiała się czasem używaniem Ryc. 66. Pas Jana ze Sprowych Odrowąż, nagrobek, ok. 1440 r.

TREŚCI IDEOWE BRONI RYCERSKIEJ

w roli pasa rycerskiego,łańcuchów, taśm tekstylnych, czygrubychsznurów.

Kolejny okres, a więc w lata ok. 1330-1470, sta­ nowił apogeum obyczaju pasowaniarycerskiego na ziemiachpolskich91, jak równieżnajwiększego bo­ gactwa zdobień pasów rycerskich, które osiągnęło najwyższy kunsztw przypadku szerokich pasów, no­ szonychna, otaczającymbiodra, fartuchuzbroi płyto­ wej.W okresie tym nadal używanopasówtaliowych, ale najpewniej przede wszystkim odmiany skośnej. W świetleźródeł ikonograficznych najpopularniejszym zdobniczym motywem geometrycznym pasów elity rycerskiej, w szczególności biodrowych, był ostro­ słup. Popularnebyłoteżstosowanieokućwkształcie prostokątnychtabliczek, tarczek w formie kółek i krąż­ ków, atakże rombów (ryc. 90). Pasy zdobione były, tak jakw okresie wcześniejszym, motywamiroślin­ nymi, wśród których naczelne miejsce zajmował czwórliść (ryc. 100). Zdobienia, poza działaniemczy­ sto estetycznym,tworzyły pewienwydźwiękideowy. Wprzypadkumotywów geometrycznych czyroślin­ nych możnamówić o wartości symbolicznej, która odnosiła się do rycerstwa jakogrupy, natomiast indy­ widualne treści symbolicznepodkreślane były wra­ mach innych elementówstroju i uzbrojenia.

91 O. Ławrynowicz, Pas rycerski..., s. 10-14. 92 Z. Wawrzonowska, Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów śląskich odXII do XIV w., AAL, nr25, Łódź 1976, s. 88, tabl. VII, nr 36; Z. P i e c h, op. cit., s. 235-236, nr 67, fot. 61.

93 K. Wachowski, Późnośredniowieczny pas rycerski..., s. 247-248.

94 Z. Wawrzonowska op. cit., s. 34, 104105, tabl. XIII, nr iii. 7.

95 Por. J. Szymczak, Knightly tournaments innediaeval

Poland, FAH, fasc. VIII, 1995, s. 12.

96 K. W a c h o w s k i, Późnośredniowieczny pa.'..., s. 242. 97 L. K. aj z e r, Uzbrojenie i ubiór..., s. 70, nr 3ryc. 1; Z. Ż y g u 1 s k i jun., Broń w dawnej Polsce ..., s. 143.P. Mro- z o w s k i, op. cit., s. 177-178, il. I 25.

98 Nagrobek w XVII w. uległ znacznemu zniszczaiu, a pod­ czas rekonstrukcji w 1838 r. wiele jego partii zostało pzekutych. Tak mogło stać się np. z mieczem, który obecnie pzypomina tasak; L. K. a j z e r, Uzbrojenie i ubiór..., s. 70, nr 2ryc. 10; P. M r o z o w s k i, op. cit., s. 176-177, il. I 23 c.

Niekiedyjednak towłaśnie pas stawał sięprze­ kaźnikiem konkretnych wartości ideowych, charak­ teryzującychokreśloną osobę, ukazaną na przedsta­ wieniu ikonograficznym. Z sytuacją taką najwcze­ śniej stykamy się na II pieczęci pieszej Henryka II (IV) Wiernego, księcia głogowskiegoi żagańskiego z drugiejćwierci XIV w. (tab. IV, nr 34)92, gdziewład­ ca - zgodnie z ogólną konwencją - przedstawiony jest z tarczą z umieszczonym na niej herbem. Herb ten w postaci Orła występuje również jako samo­ dzielne okucie pasa lub dekoracja zapięcia, a więc sprzączki lub klamry. Pas Henryka staję się więc nośnikiem konkretnej tradycji heraldycznej. Nie był toprzypadek odosobniony, naco wskazują nieliczne zabytki metalowych okuć pasowych z elementami heraldycznymi93. Treści ideowe pasów rycerskich odnosiły sięnie tylko dozaszczytnegopochodzenia, ale i pozytywnej działalności czypostawy rycerza, wpisującej się w największym stopniu w kulturęry­ cerską. W nurcie tym należy widzieć nagrobek księ­ stwa Bolka II i Jutty ziębickich z kościołacysterek w Henrykowie z pierwszej połowy XIV w. naktórym

Bolko przedstawiony jest z pasem dekorowanym po­ wtarzającym się napisemAMOR (tab. VII, r.r121)94, który rozumiećnależyjako motto tego księcia,odno­ szące się zarówno do księżnej jak i jego postawy rycerskiej,która nawiązywała do idei „rycerza-dżen-telmena”, adorującego damy95, podobne napsy lub inicjały, jak A (AMOR), M (MILOST lub MaRIA). Napisytakie nie musiały być jednak szczególnie tharak-terystyczne dla rycerstwa; umieszczane byłyrównież na pasach wiązanych z mieszczanamilubkob etimi96.

Zinnegorodzaju symboliką mamydoczynienia w przypadku nagrobków polskichkrólów. Na pierwsze miejsce wysuwa się tu dekoracja pasa Kazimierza Wielkiego97 (ryc. 67), zadziwiająca wielkim ćunsz- tem iprecyzją wykonania gotyckiegomotywu archi­ tektonicznego.Uwagę zwraca klamra tego posa, która jest przykryta obudową w formie obronnej wieży

bramnej. Jak wiele innych zabytków, także i len na­ grobek byłdziełem twórcówspoza granicPolski. Być może,mimoiż twórcy cipochodzili najprawcopodob- niejznad Dunaju, pas tennie tylemiał oddawać rze­ czywistość nadwiślańską, ile symbolizować działal­ nośćpaństwotwórczą tego króla, co w odbiorze spo­ łecznym najlepiej widoczne było w otaczaiiu miast murami i wznoszeniu zamków. Wyjątkowość pasa króla Kazimierza rysuje się także bardzo wyaźnie na tle innych,prostszychiskromniejszychpasóv królów Władysława Łokietka i Władysława Jagiełł'. Jednak wbrew pozorom wszystkie trzy pasy łączy właśnie ideologia monarsza, albowiem po pierwsze żaden z nich nie nawiązuje wyglądem do innych pisow ry­ cerskich,podrugie zaś pasy te związane s; ze stro­ jem dworskim, dominującym we wszystkithtrzech przypadkach nad uzbrojeniem rycerskim. V wypad­ ku nagrobka Władysława Łokietka, twórcon bardziej chyba zależało nawyeksponowaniu korom ijabłka króla pochodzącego wszak z nie najważniejszej linii Piastów, i zapewnewłaśnie dlatego ograniciono wy­ razistość elementów rycerskich jedyniedo jrostego, niezdobionego, zapewne skórzanego pasa taiowego, z zawieszonymi puginałem i mieczem lub taakiem98.

ŹRÓDŁA IKONOGRAFICZNE I ARCHEOLOGICZNE

Z kolei na nagrobku WładysławaJagiełły przedsta­ wione są dwawąskie, zapewne skórzane pasy, które chociaż posiadają charakter dekoracyjny, wyraźnie różnią się odwspółczesnych sobie,liczniewystępują­ cych w źródłach ikonograficznych, szerokich pasów biodrowych. Obserwując to dzieło, nasycone zresztą bardzo bogatym programem ideowym, odrazuspo­ strzegamy pas otaczający w biodrach jopulę króla. Pastenzapinany prostą, kolistą lub owalną sprzączką zdobiony jestszeregiem kolistych okuć o szerokości taśmy pasowej,które nie stykają się ze sobą jakto mamiejsce wprzypadkuinnych znanych z polskiej ikonografii pasów, leczułożonesąwpewnych odstę­ pach. Okucia te obramowują także dziurki w pasie. Nauwagę zasługuje splotpasa przysprzączce, skąd koniec taśmy opadaw dół wzdłuż jopuli i kończysię podkowiastym zakończeniem pasowym. Bardziej ozdobny, ajednocześnie rycerski charakter ma pas, którym owinięta jestpochwa z mieczem, podtrzymy­ wany lewą ręką króla. Pas ten zdobiony jest roślin­ nymmotywem, któryprzy sprzączce ma postać czwór-liscia, adokładniej jest czwórliściem nałożonym na motyw czterech liści lancetowatych. Ów podwójny czwórliśćna części pasa,która spowija pochwęmie­ czową, stajęsię bardziej jednorodny. Motyw czwórli-ścia występuje również na głowicymiecza. Sprzącz­ ka pasa jest prostokątnalub lekko trapezowata i po­ siada skuwkę.

Pasy znane ze źródeł ikonograficznych stanowiły przeważnieelement luksusowego stroju rycerskiego przynależnegoelicie,którą zresztą niekoniecznie mu-sieli stanowić rycerze pasowani, lecz także szlach­ cianki oraz mieszczaństwo. Wśród bardziej zamoż­ nego rycerstwa panował zapewne -szczególnie od momentu nastania mody na szerokiepasybiodrowe - swoisty eklektyzm,który dopieroz czasem dopro­ wadzić mógł dowykrystalizowaniasiępasów z oku­ ciamio motywie geometrycznym czy roślinnym,tak licznie reprezentowanymi w ikonografiipolskiej w 2 i 3 ćwierci XV w. Na podstawie tych samych źródeł orazprzekazówpisanych dotyczących rzemiosła pa- śniczego,można przypuszczać, że około połowy XV w. pasy rycerskie na obszarze Królestwa Polskiego uzyskały w miarę standardową postać - były prze­ ważnie szerokie, zdobione nacałej szerokości brązo­ wymi, srebrnymi,a czasem i złotymi okuciami. Pasy te podzielić można na formy droższe, zbudowane z ogniwi zapinane na klamry, oraz tańsze,wykonane z taśmyokuwanej „sztuczkami” i zapinane sprzączka­ mi.Okazy droższe, z ogniw,produkowano nazamó­ wienie - w warsztacie paśnika dopasowywano jedo fartucha zbroi i łączono zdobnymi klamrami. Koszt rósłwraz ze zwiększonym udziałem srebra, złota iszla­ chetnychkamieni,którymi wysadzano np. zagłębienia

motywu czwórliścia. Okucia tych pasów zwane były puklonami, która to nazwa odnosiła się chyba zarów­ no do pasówtaśmowych jak i segmentowych (zbu­ dowanychz metalowychogniw-segmentów)99.

99 Omówione tu formy i motywy okuć mogły być także sto­ sowane na tańszych pasach, o ile nie były srebrzone czy pozła­ cane. Wszystkie rodzaje pasów rycerskich mogły być zdobione dodatkowo emalią, której kolor jak błękit, zieleń czy czerwień związana była chyba najczęściej z barwami heraldycznymi. Bar­ wienie dotyczyło zapewne i pasów najtańszych, prostych, skó­ rzanych nie posiadających metalowych aplikacji. Pasy mogły być również obijane aksamitem i brokatem. Wydaje się, że wraz ze wzrostem zamożności rycerstwa w ciągu pierwszej połowy XV, pasy te częściej srebrzono i złocono niż emaliowano. Ewen­ tualne zróżnicowanie regionalne zmniejszało się wraz z zamoż­ nością rycerstwa, którego bogatsi przedstawiciele mogli sobie pozwolić na zakup drogich pasów w sławnych ośrodkach rze­ mieślniczych. Pasy z dużymi okuciami upowszechniły się z cza­ sem wśród mieszczan, którzy stosowali je jeszcze długo w na­ stępnych stuleciach.

100 M. Lewandowsk i. Puginały średniowieczne z ziem

polskich [w:J Mediaevalia Archaeologica, red. A Nadolski, AAL,

nr 31, 1986, s. 104.

101 Z.Żyg u 1 s k ijun., Broń w dawnej Polsce ..., s. 111. 102 Por. tamże, s. 112; M. L e w a n d o w s k i, Broń biała

krótka (puginały) [w:] UwPŚ I, s. 128.

W okresie okołolat 1470-1530wychodziły z uży­ cia szerokiepasy biodrowe. Być może nastąpił wów­ czas chwilowypowrót do wąskich pasówtaliowych (nazbrojach białych),przerwanyprzez proces kształ­ towaniasię ubioru narodowego szlachtyiupowszech­ niania się mody na pasy wykonywane technikami włókienniczymi.

C. Puginał

Puginał można uznać za broń rycerską przede wszystkim ze względu na fakt, żejako oręż nie był konkurencyjny wstosunku do miecza, lecztylko go uzupełniał.Ztego punktu widzeniasłuszne jest uzna­ wanie zapuginały egzemplarzybronibiałej,u której długość głowni nieprzekracza 40 cm ijest dłuższaniż

15 cm100.

Przyjmuje się, że początek powszechniejszego sto­ sowania puginału w uzbrojeniurycerskim wyznaczają okolice połowy XIV w., a więc czas popularyzacji zbroi płytowej101.Równocześnie w literaturze przed­ miotu podkreśla się fakt,że część puginałów używa­ nabyłaprzezplebejskichwojownikóworaz w życiu codziennym. Wtym drugim przypadku puginały jako długie noże pełniły funkcjęuniwersalnegonarzędzia, służąc do ciecia ikrojenia. Mogłytezstanowić pod­ ręczną broń, noszoną przy stroju cywilnym102. Cho­ ciaż za rycerskieuważasięteegzemplarzepuginałów, które cechowała szczególnaestetyka, pamiętać trze­ ba, że po broń tego rodzaju sięgało również bogate

TREŚCI IDEOWE BRONI RYCERSKIEJ

mieszczaństwo,jak to miało miejsce w przypadku popularnych sztyletówtypunerkowego103.

103 Z. Ż y g u 1 s k i jun.. Broń w dawnej Polsces. 111; H. Seitz, Blankwajjfen, Braunschweig 1965, s. 178.

IMM. Lewandowski, Broń biała krótka ..., s. 128. 105 Tenże, Puginały .... s. 105.

106 Tamże, s. 105. 107 Tamże, s. 105.

108 Por. A. N a d o 1 s k i, Studia nad uzbrojeniem ..., s. 52.

109 A. Nowakowski, Uzbrojenie indywidualne [w:] PTW, s. 208.

110 J. Szymczak, Organizacja produkcji i ceny uzbroje­

nia [w:] UwPŚ 1, s. 269.

111 Typ 1 - groty o kształcie wąskiego, czworokątnego w przekroju, wydłużonego liścia.

112 A. N a d o 1 s k i, Studia nad uzbrojeniem ..., s. 184, 259, tabl. XIX, ryc. 3.

113 Tamże, s. 184, 259, tabl. XIX, ryc. 1.

114 Typ III - groty o dużych rozmiarach i kształcie nieregular­ nie deltoidalnym, z wyraźnie zaznaczoną granią między liściem a tuleją.

115 A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem ..., s. 180, 261, tabl. XXI, ryc. 2.

116 Tamże, s. 176.

Średniowieczne puginały charakteryzują siębar­ dzodużymzróżnicowaniemwyglądu (ryc.68).Wpływ na taki stanrzeczy mają przedewszystkim względy funkcjonalne, albowiemwzakres puginałów włącza się brońbiałą o głowni jednosiecznejiasymetrycznej rękojeści (noże bojowe) oraz posiadającą dwaostrza i najczęściej symetrycznąrękojeść (sztylety). W Pol­ sce XIV-XV w., najpopularniejsze puginały, wiązane z rycerstwem, to tarczowe i nerkowe noże bojowe, sztylety typu basilard oraz sztyletyo rękojeści mie­ czowej104. Wtym ostatnim przypadkumożna mówić ocelowej próbie nadania krótkiej broni białejformy miecza.

Wśród zabytków polskich uwagęzwraca przede wszystkim puginałnerkowyodkrytyw Pułtusku, da­ towanyna pierwsząpołowęXIV w.105, którego sła­ bo uwydatniona głowica zwieńczonajest blaszką z żółtego metalu, zdobioną ornamentem w formie mo­ tywu kwiatowego, bardzo charakterystycznym dla pa­ sów rycerskich. Z puginałem tego typu przedstawio­ nyjest król Kazimierz Wielki na nagrobku w Kate­ drze Wawelskiej.

Bardzo interesującesą również dwa noże bojowe znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Jeden, datowany na koniec XV w.106, posiada głowicęoformie czterolistnej koniczyny, co być może wskazuje na rodzaj zdobnictwa pasa rycer­ skiego,do którego byłprzypięty.Drugi,datowanyna połowę XIV w.107,zbliżonyjest do typutarczowego. Tarczki rękojeści mają formę ośmiokątną, zaś naj­ prawdopodobniej rogowy trzon nabijany jestrówno­ miernie umieszczonymi guzami.