Słuchowiska i audiobooki w rozwoju mowy dziecka

Słuchowiska i audiobooki bywają tworzone specjalnie na potrzeby dy-daktyczne w celu kształtowania odpowiednich umiejętności i przekazywania określonej wiedzy¹¹. Przydatność tak przygotowanych książek mówionych została zauważona również w logopedii – por. tzw. audiobook logopedyczny z wierszami Małgorzaty Strzałkowskiej czytanymi przez Annę Seniuk, Jerzego Stuhra i Piotra Fronczewskiego w wyborze i opracowaniu dokona-nym pod potrzeby treningu mowy¹², a także słuchowiska logopedyczne do ćwiczeń słuchowych dla dzieci tworzone w ramach zajęć przez studentów logopedii (Osowicka-Kondratowicz 2018).

W tym kontekście należy podkreślić, iż wartość logopedyczną mają nie tylko skrojone celowo pod potrzeby treningu słuchu i mowy audiobooki czy słuchowiska logopedyczne, ale również „zwykłe” słuchowiska i książki do słuchania¹³. Właściwie każdy audiobook i każde słuchowisko może mieć wa-lory przydatne z punktu widzenia logopedii, stając się, ze względu na dobór, formy i metody pracy, słuchowiskiem i audiobookiem logopedycznym. Jeśli chodzi o rozwój mowy, rynek wydawniczy oferuje wiele pozycji dla dzieci w formie słuchowisk i książek do słuchania, w tym klasykę literatury dzie-cięcej oraz audialne wersje wierszy pajdialnych, które wpisują się w dyskurs logopedyczny (na temat wierszy pajdialnych i ich miejsca w procedurach postępowania logopedycznego zob. Ostasz, Michalik 2016)¹⁴. Warto czerpać

11 Egzemplifikacją możne tu być audiobook autorstwa Anety Szymkiewicz, przygotowany jako pomoc dydaktyczna do nauki języka polskiego jako obcego, zatytułowany Legendy polskie (audiobook CD, wyd. Eventus 2010). Ciekawym przykładem zastosowania książki mówionej jako jednej z form edukacji przyrodniczej osób niewidomych i niedowidzących jest audiobook przygotowany w ramach projektu Ptasie Radio. Stworzony przez samych niewidomych atlas ptaków dla niewidomych został wydany w wersji książkowej napisanej w alfabecie Braille’a oraz elektronicznej w postaci audiobooka, w sposób dostosowany do możliwości i potrzeb tej grupy odbiorców, tak by zapoznać ich z pospolitymi gatunkami ptaków występującymi w Polsce (zob. Słaby i in. 2010).

12 Gimnastyka dla języka. Wiersze M. Strzałkowskiej. Audiobook logopedyczny. Media Rodzina.

13 Na temat edukacyjnych walorów słuchowisk i audiobooków zob. np. Albińska 2012;

Bachura 2008. O słuchowisku radiowym jako materiale nauczania na lekcjach języka polskiego jako obcego por. Trębska-Kerntopf 2008. O pracy ze studentami nad wymową rosyjską w oparciu o poemat Aleksandra Puszkina Eugeniusz Oniegin z wykorzystaniem książki do słuchania jako jednym z jej istotnych elementów zob. Zaorska 2015.

14 Jako egzemplifikację można wskazać np. J. Brzechwa (2005): Wesołe wierszyki, w interpretacji Ireny Kwiatkowskiej i in. Wydawnictwo Siedmiogród. Wrocław; Tuwim (2004): Wiersze dla dzieci wraz z płytą CD, z wierszami J. Tuwima, czytanymi przez Piotra Fronczewskiego. Wydawnictwo Siedmioróg. Wrocław; H. Ch. Andersen (2005): Baśnie. Czyta Jerzy Stuhr. Media Rodzina. Poznań; A. Lindgren (2010): Dzieci z Bullerbyn. Czyta Edyta Jungowska. Wydawnictwo Jung-off-ska. Warszawa; Najpiękniejsze bajki dla dzieci. (2008).

z tego bogatego dziedzictwa, wykorzystując całą tę spuściznę, utrwaloną przez znakomite głosy na nośnikach audio, m.in. na potrzeby logopedyczne, do wspierania prawidłowego oraz diagnozy i terapii opóźnionego/zaburzo-nego rozwoju mowy. Podobnie jak tradycyjna lektura, słuchanie słuchowisk i audiobooków wzbogaca słownictwo, kształtuje język, zainteresowania, zmusza do myślenia, pobudza wyobraźnię, powoduje przeżywanie słucha-nych treść, rozwija kompetencję kulturową dzięki zwiększaniu wiedzy o świecie. Wszystko to jest istotne również w procesie rozwoju językowego.

W wypadku słuchowisk i audiobooków odbiorca otrzymuje dodatkowo jesz-cze przeżycie zupełnie innego rodzaju, niż daje mu zwykła lektura. Tekst

„uwolniony od działania całego środowiska wizualnego, staje przed słucha-czem jako samodzielny kompleks dźwięku, barwy i treści” (Huszczyński 1937, cyt. za: Pleszkun-Olejniczakowa 2001: 55). Z perspektywy rozwoju mowy dziecka szczególnie istotne jest to, że zarówno książki mówione, jak i słuchowiska jako swoisty rodzaj sztuki w sposób szczególny oddziałują na zmysł słuchu. Ich tworzywem jest bowiem wyłącznie głos ludzki, a w wypad-ku słuchowisk (oraz tzw. audiobooków 3D) również muzyka i różne efekty akustyczne. Głosy, wyciszenie, cisza, muzyka, piosenka, przeróżne odgłosy i dźwięki, w tym imitujące tzw. prawdziwe życie, efekty akustyczne, gesty foniczne¹⁵ – to najbardziej charakterystyczne cechy słuchowiska (Bardi-jewska 2001; Bachura 2010; Pleszkun-Olejniczakowa 2001). Dzięki nim słuchowisko, pomimo swej awizualności, odznacza się wysokim stopniem sugestywności i w niezwykły sposób pobudza wyobraźnię¹⁶. Brak obrazu stanowi definicyjną cechę i słuchowisk i audiobooków. Pozwala to odbiorcy z jednej strony skupić się wyłącznie na sferze audialnej, na brzmieniu słów, melodii mowy, na odgłosach i efektach akustycznych oraz gestach fonicznych charakterystycznych dla tej formy artystycznego przekazu, z drugiej strony sprawdza umiejętność słuchania i ją kształtuje. W konsekwencji słuchowiska odwołujące się do szerokiej gamy dźwięków, szmerów, odgłosów mogą być wykorzystane jako element treningu słuchowego, świadomego i aktywnego

Czyta Marian Opania. GM Records. Warszawa; J. Brzechwa (2005): Bajki samograjki. Cztery słuchowiska z piosenkami w wykonaniu Ireny Kwiatkowskiej i in. Wydawnictwo Siedmiogród.

Wrocław. Por. też wyżej cytowane słuchowiska i audiobooki.

15 Dźwięki paralingwistyczne, czyli inaczej gesty foniczne: westchnienia, pomruki, śmiech, mają, zwłaszcza w słuchowiskach, znaczenie semantyczne i umożliwiają odczytanie utworu audialnego (Bachura 2010).

16 Uważa się, że odbiór wyłącznie dźwiękowy zwiększa w sposób szczególny siłę przeżyć i ich niuansowość. Dzięki niemu może powstać nie tylko wtórna wizualizacja, ale również odczuwanie i odbiór synestetyczny (por. Bardijewska 2001: 38).

odbierania wrażeń płynących ze zmysłu słuchu¹⁷. W konsekwencji też już zdolność skupiania się dzieci na słuchaniu słuchowisk i książek mówionych ma walor diagnostyczny. Jest bowiem powiązana z odbiorcą i jego możliwo-ściami interpretacyjnymi, umiejętnością słuchania¹⁸. Kontakt z utworami audialnymi uczy efektywnego wykorzystania zmysłu słuchu. Kształtując zdolność celowego koncentrowania się na warstwie werbalnej i akustycznej oraz interpretowania tego, co się słyszy, jednocześnie wykształca umiejętność słuchania. Otwiera to drogę do sprawnego porozumiewania się. Każdy, kto chce być partnerem w rozmowie, musi najpierw nauczyć się słuchać. Jest to niezbędna część składowa procesu komunikacji, interakcji językowej. Jed-nocześnie jest to podstawa dobrej współpracy z ludźmi w każdej dziedzinie życia. Warto więc wychowywać dzieci do słuchania podobnie jak wychowuje się je do czytania. W procesie kształtowania umiejętności słuchania z całą pewnością pomocne będą słuchowiska i audiobooki dla dzieci.

Z punktu widzenia rozwoju mowy dziecka na uwagę zasługuje również wielka siła ekspresyjna głosu, który obok słowa rzeźbi postacie i świat przedstawiony w książkach mówionych i słuchowiskach. Książki mówione, w swej klasycznej postaci, koncentrują się na słowie niesionym głosem jednego lektora. Dzięki kunsztowi aktorskiemu odnosi się przy tym wra-żenie, że lektor nie czyta, a mówi, opowiada. Komunikat językowy ma swój własny akustyczny materiał ekspresji, na który składa się rytm mówie-nia, intonacja, akcent, wysokość i barwa głosu, głośność, tempo, tworzące głosową interpretację artystyczną tekstu literackiego i budujące głosem jednego aktora różne zdarzenia i postacie¹⁹. Ci najlepsi są w stanie użyć kilkudziesięciu różnych barw głosu, aby każdy bohater brzmiał odmiennie²⁰.

17 W tym kontekście por. też rozwój technologii audialnych – dźwięk przestrzenny (Ła-stowiecki 2014).

18 Zwłaszcza słuchowiska wymagają pogłębionego sposobu słuchania. Słuchacz jest bowiem współtwórcą tego rodzaju dzieła audialnego. Dopełnia świat przedstawiony, uzupełniając luki. Zagadnienia odbioru spektakli radiowych porusza np. Pawlik 2010; zob.

też Bardijewska 2001; Bachura 2011.

19 Aktor może tworzyć audiobooka na dwa sposoby, tj. poprzez czytanie typowo lektorskie (odtwórcze, bez szczególnej interpretacji oraz bez postaciowienia), albo typowo aktorskie (z wyrazistymi zabiegami interpretacyjnymi i z odgrywaniem głosem roli postaci, por.

Ladorucki 2013 a: 197). Z punktu widzenia rozwoju mowy dziecka szczególnie cenny będzie ten drugi sposób głosowego opracowania książki.

20 Piotr Fronczewski np. w nagraniu dźwiękowej wersje serii książek o Harrym Potterze (zob. np. J. K. Rowling: Harry Potter i kamień filozoficzny. Czyta Piotr Fronczewski.

Pottermore from J.K. Rowling). Utwory audialne charakteryzują się własnymi środkami wyrazu artystycznego i techniki aktorskiej, a specyfika pracy aktora przy nagrywaniu audiobooka wykazuje pewne różnice w stosunku do słuchowiska (Pawlik 2012; Ladorucki 2013 a). Nagranie wartościowego audiobooka bądź słuchowiska wymaga odnajdującego się w tworzywie dźwiękowym dobrej klasy aktora, reżysera oraz realizatora dźwięku. Polscy

Dzięki takiemu zróżnicowaniu słuchaczowi łatwiej odnaleźć się w fabule i rozpoznać, które postacie prowadzą właśnie rozmowę, a także usłyszeć ich emocje. W konsekwencji nawet najlepiej skonstruowane w utworze lite-rackim opisy i dialogi nie są tak sugestywne, jak ich realizacja dźwiękowa w wykonaniu mistrzów słowa. Zarówno w audiobookach, jak i w słucho-wiskach aktor gra głosem poprzez pełne wykorzystanie jego właściwości fizycznych oraz odpowiedni sposób operowania nim (barwa, melodia, typ artykulacji, akcentowanie, nacechowanie wymowy itp. dostosowane do budo-wanej postaci), a także poprzez wykorzystanie gestów fonicznych (Bardijew-ska 2001; Pawlik 2012). Wszystko to składa się na charakterystykę fizyczną odgrywanego głosem bohatera (wiek, płeć, sposób mówienia, w tym np. wady wymowy, regionalne nacechowanie wymowy), ujawnia cechy wewnętrzne (charakter, usposobienie), socjologiczne (pochodzenie społeczne, wykształ-cenie, uprawiany zawód) oraz aktualny stan ducha (smutek, zdenerwowa-nie, radość, strach, niepewność, zadowolenie), a więc umożliwia usłyszenie emocji. Głos może brzmieć różnie – radośnie lub smutno, sympatycznie lub złowieszczo, zachęcająco lub odpychająco, arogancko lub przymilnie. Może to być głos młody lub stary, chłopięcy lub dziewczęcy, męski lub kobiecy.

Może wyrażać przyjaźń, wrogość, szacunek, drwinę, niechęć lub pogardę.

Może przeczyć wypowiadanym słowom²¹. Głos informuje o intencjach, wy-raża ukryte myśli, zdradza autentyczne uczucia, manifestuje charakter, zabarwia emocjonalnie relacje postaci z pozostałymi bohaterami utworu audialnego. Głosowa interpretacja tekstu w wykonaniu mistrzów słowa ułatwia odbiorcom zrozumienie postępowania i zachowania granych głosem postaci, a w konsekwencji zrozumienie postępowania i zachowania innych;

pomaga słuchaczom wczuć się w uczucia budowanych głosem postaci, a w konsekwencji zinterpretować i wczuć się w uczucia innych; uczy ekspre-sji treści emocjonalnych oraz percepcji stanów wewnętrznych na podstawie emocjonalnej barwy głosu; ukazuje semantyczną rolę ciszy; uwrażliwia na niesione głosem subtelne niuanse komunikacji; pokazuje, że te same słowa przekazywane przez głosy o różnych cechach mogą mieć odmienne znaczenia;

uczy odpowiedniego używania prozodii mowy dla wyrażenia zamiaru.

Wszystko to rozwija kompetencje w zakresie prozodii emocjonalnej i lingwis- tycznej. Jest to istotne, gdyż nieprawidłowości w tym względzie mogą skut-kować zaburzeniami rozwoju mowy i rozumienia tekstów. Przyswojenie struktur prozodycznych i odpowiednie posługiwanie się nimi warunkują

twórcy uchodzą w tym względzie za prawdziwych profesjonalistów – w swej dziedzinie jednych z lepszych na świecie (por. Bardijewska 2001; Burczyn 2014).

21 Szczegółowo na temat roli głosu w słuchowiskach por. Bardijewska 2001.

prawidłową komunikację, a stopień rozwoju umiejętności prozodycznych wpływa na rozwój mowy dziecka – na rozumienie, ekspresję, opanowanie czytania (Wysocka 2013)²². W omawianym kontekście ważne jest również i to, że struktur prozodycznych dziecko uczy się przez naśladownictwo.

Słuchowiska i audiobooki dostarczają mu w tym względzie wzorcowych mo-deli. Specyfika aktorstwa audio wymaga m.in. starannego ukształtowania intonacyjnego podawanego tekstu oraz ekspresji charakteryzującej się z jed-nej strony powściągliwością właściwą zwykłej komunikacji międzyludzkiej, z drugiej wystarczającą wyrazistością, by budować dramaturgię i utrzymy-wać zainteresowanie słuchacza (Pawlik 2012). Obcując z książkami mówiony-mi oraz ze słuchowiskamówiony-mi, zwłaszcza słuchowiskamówiony-mi narracyjno-dialogowymówiony-mi i dialogowymi, dziecko wchodzi w świat swoistej gry w komunikację. Zatapia się w strukturze dialogu i sposobach pragmatycznego użycia języka. Uczy się rozumienia dłuższych wypowiedzi dialogowych i monologowych, zwłaszcza tych uwarunkowanych kontekstowo lub zależnych od emocjonalnej barwy głosu albo użycia określonych gestów fonicznych, których odpowiednia interpretacja jest niejednokrotnie warunkiem zrozumienia intencji rozmówcy w akcie komunikacji. Przysłuchiwanie się dialogom pomiędzy bohaterami utworu audialnego, z ich naprzemiennością, wyjaśnianiem nieporozumień językowych, używaniem werbalnych i niewerbalnych sygnałów do regulowa-nia interakcji, sposobami wprowadzaregulowa-nia, zmieregulowa-niaregulowa-nia i kończeregulowa-nia tematów czy odpowiadania na wypowiedzi innych osób itp., a więc wszystkim tym, co odzwierciedla zachowywanie zasad konwersacji, przestrzeganie języko-wych reguł doboru słów i tonu głosu odpowiednich do osoby, celu i sytuacji, sprzyja budowaniu kompetencji komunikacyjnej dziecka w aspekcie społecz-nym, sytuacyjnym i pragmatycznym (podobnie zresztą jak odbudowie tej kompetencji u osób, które ją utraciły, por. Osowicka-Kondratowicz 2018)²³. W tym kontekście nie można abstrahować od faktu, że część wypowiedzi dziecka ma wyraźnie naśladowczy charakter, a rozwój językowy nie jest nieczuły na prawa uczenia się. Uważa się, że niektóre składniki języka (np. zwroty grzecznościowe i inne rutynowe formy społeczne) mogą być przyswajane właśnie tą drogą. W procesie socjalizacji mogą być „uczone”

bądź bezpośrednio bądź poprzez stwarzanie dziecku możliwości kontaktu z dobranymi formami językowymi (Gleason, Ratner 2005). To ostatnie może mu zapewnić m.in. książka mówiona lub słuchowisko. W trzecim roku życia

22 Wskazuje się również na zależność pomiędzy rozumieniem przez dzieci istoty emocji a wzrostem ich kompetencji interpersonalnych, czego wskaźnikiem jest m.in. poprawa relacji interpersonalnych w grupie (Bautsz-Sontag 2011).

23 Na temat kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej oraz odpowiadających im sprawności por. Grabias 2001, 2012.

dzieci najczęściej mówią dużo i chętnie, w tym także powtarzają wypowiedzi dorosłych oraz całe frazy z ulubionych piosenek, wierszy i bajek, których słuchają dopóty, dopóki nie nauczą się ich na pamięć, co m.in. umożliwia opanowanie dużego zasobu słownictwa oraz różnych zwrotów grzecznościo-wych i rytualnych. Dlatego bardzo ważny jest odpowiedni dobór materiału audialnego, tak by nie tylko umożliwiał dziecku kontakt z dobranymi for-mami językowymi oraz całą warstwą akustyczną, ale również – ze względu na dopasowanie formy i treści do możliwości i upodobań dziecka – miał szansę stać się jego słuchowiskiem czy audiobookiem ulubionym, przez co wielokrotnie słuchanym. Taki odsłuch pozwala na wyabstrahowanie nowych słów, wyrażeń oraz konstrukcji składniowych, przyczyniając się do rozwoju kompetencji językowej dziecka. Istotne jest również to, że nabywanie słow-nictwa przez dziecko warunkuje jego dalszy rozwój fonetyczno-fonologiczny (Łobacz 2005: 141).

Z punktu widzenia rozwoju mowy dziecka wartość słuchowisk i ksią-żek mówionych dla dzieci przejawia się także w tym, że dzieci skupione wyłącznie na warstwie audialnej, gdy tylko taka jest im prezentowana, jednocześnie w sposób szczególny koncentrują się na fonetyce przekazu.

W wypadku słuchowisk i audiobooków dla dzieci mamy przy tym zazwyczaj do czynienia z interpretacjami wierszy lub baśni w wykonaniu znanych aktorów najlepszych scen polskich, w dobrej reżyserii, nagrywanymi w pre-stiżowych studiach nagrań (np. Studio S-10 Teatru Polskiego Radia w War-szawie). Pod względem ortofonicznym można je na ogół obdarzyć zaufaniem (Osowicka-Kondratowicz 2016)²⁴. Stanowi to wartość dodaną słuchowisk i audiobooków dla dzieci w porównaniu do zwykłej lektury, zwłaszcza gdy środowisko rodzinne lub otoczenie dziecka nie jest w stanie (ze względu np. na wadę wymowy, dialektyzmy fonetyczne) dostarczyć mu prawidło-wych wzorców w zakresie wymowy i akcentuacji. Poza tym na nośnikach

24 Oczywiście sam fakt pojawienia się na rynku jakiejś pozycji audio nie zwalnia od oceny jej warstwy artystycznej, w tym fonetycznej, przed poleceniem utworu do słuchania dzieciom. Spotkać bowiem można audiobooki i słuchowiska, które mają pewne mankamenty w omawianym zakresie (por. Osowicka-Kondratowicz 2016; zob. też Burczyn 2014).

Na ogół jednak mamy do czynienia ze staranną wymową polską, czemu sprzyja fakt, że z natury rzeczy, ze względu na brak wizualności, artystyczne utwory audialne jak żadne inne koncentrują się wokół głosu i warstwy fonetycznej wypowiedzi. Sprzyja temu także możliwość dokonywania autokorekty podczas nagrania i/lub korekty reżyserskiej, której to możliwości nie ma np. podczas trwania spektaklu teatralnego. Dlatego też często jakość artystycznych utworów audialnych w omawianym zakresie jest lepsza od tej spotykanej w filmie czy na scenie. Przykładowo, autorka tego tekstu nie spotkała się w trakcie słuchania słuchowisk i audiobooków z niewłaściwą realizacją palatalności spółgłosek [ś ź ć ʒ́] jako [s’ z’ c’ ӡ’], z którą z kolei niejednokrotnie i przy braku motywacji artystycznej zetknęła się w telewizji, również w dubbingach filmów dla dzieci.

audio utrwalonych jest wiele utworów, o różnym stopniu trudności, które pozwalają na pracę nad rozmaitymi problemami wymawianiowymi. Duża część z nich stanowi wręcz gotowy scenariusz ćwiczeń logopedycznych (por.

Ostasz, Michalik 2016). Utwory audialne umożliwiają dzieciom zetkniecie się z wzorcową wymową i interpretacją takich tekstów. Pozwalają też na wielokrotny odsłuch, a przez to na wnikliwą analizę słowa brzmiącego i na współpracę – powtarzanie tekstu po lektorze i wraz z lektorem, najpierw jednego wersu, dalej dwóch, trzech itd. W ten sposób można utrwalać lub doskonalić jedną lub kilka wybranych głosek i ich połączenia, opozycje fo-nologiczne, trenować kinestezję mowy, wypracować umiejętność regulacji tempa wypowiedzi, siły głosu oraz zwiększania i obniżania wysokości głosu, a także ćwiczyć dykcję poprzez naśladowanie starannej, wyraźnej i zgodnej z normą wymowy mistrzów słowa i ich głosowych interpretacji. Dzięki temu można więc kształtować/rozwijać umiejętności z zakresu czynności mówienia, tak w płaszczyźnie segmentalnej, jak i suprasegmentalnej. Czer-piąc z bogatego źródła książek mówionych dla dzieci, samodzielnie można dobrać te z nich, które będą najlepsze do kształtowania i/lub korygowania sprawności realizacyjnych u konkretnego dziecka, a przy tym zgodne z jego zainteresowaniami i możliwościami na danym etapie rozwoju. Nie trzeba dodawać, że w wypadku większości bajek, już ich tytuły oraz nazwy postaci zawierają głoski i zbitki sprawiające trudności w akwizycji systemu fone-tyczno-fonologicznego (por. Królewna Śnieżka, Śpiąca królewna i siedmiu krasnoludków, Mała syrenka, Złota rybka itp.). Zawierają również wyrażenia dźwiękonaśladowcze niezwykle cenne dla rozwoju mowy.

Z perspektywy rozwoju mowy dziecka ciekawe są również baśnie mó-wione i słuchowiska utrwalone na starszych, obecnie wznawianych na-graniach, na których zachowały się cechy fonetyczne niewystępujące we współczesnym języku ogólnym, jak np. tzw. ł – aktorskie, monoftongiczna realizacja samogłosek nosowych przed szczelinową i w wygłosie, u niektórych aktorów również rozróżnianie dźwięcznego i bezdźwięcznego h/ch. Dzięki temu nie tylko można zapoznać dzieci z polszczyzną mówioną w jej starszej odmianie, ale również uwrażliwiać ich słuch mowny i rozwijać świadomość fonologiczną²⁵. Niektóre dzieci dość wcześnie zwracają uwagę na swoiste cechy takiej fonetyki, zauważając jej specyfikę w stosunku do współczesnej wymowy ogólnej. Z całą pewnością słuchanie utworów audialnych przez

25 Ćwiczeniom słuchu mownego może również służyć rozpoznawanie głosu tego samego aktora w różnych dziełach audialnych oraz demaskowanie w danym utworze audio aktorów znanych z filmów lub dubbingów filmów dla dzieci.

dzieci nie tylko rozbudza ich wrażliwość na piękno słowa mówionego, ale też uczy percypować słuchem wszelkiego rodzaju dźwięki.

Oczywiście do nabycia języka nie wystarczy sam kontakt z językiem (słuchanie języka), ale konieczne jest wchodzenie w rozliczne interakcje językowe. W tym kontekście artystyczne utwory audialne stanowią z jednej strony model takich interakcji²⁶, z drugiej strony bodziec do ich podejmowa-nia. Można ich nie tylko wspólnie słuchać, ale też na ich temat rozmawiać²⁷. Część dzieci ulubionych słuchowisk czy audiobooków słucha aktywnie, wchodząc w swoistą interakcję z prezentowanym tekstem, co przejawia się dołączaniem głosowym do słuchanego tekstu i recytacją coraz to dłuższych jego fragmentów wraz z aktorami, wspólnym śpiewaniem piosenek, dopy-tywaniem się o znaczenie słów i zwrotów, żywą reakcją, praktycznie całą osobą (ruchem, mimiką, gestem) na treści prezentowane w słuchowiskach i bajkach mówionych. Wszystko to stanowi dobrą prognozę rozwoju języ-kowego (por. Osowicka-Kondratowicz 2016). Inne dzieci można zachęcać i wdrażać do zaangażowanego słuchania, aktywizując je np. poprzez zapo-wiedź, że po wysłuchaniu bajki będą zagadki na jej temat, albo że bajki nie wysłucha dziecko do końca, gdyż o dalszych losach bohaterów zdecyduje samodzielnie lub też że najbardziej interesujące zdarzenie/bohatera bę-dzie mogło malować na podstawie wskazówek ze słuchowiska itp., a więc poprzez zastosowanie odpowiednich dla danego dziecka form pracy ze słu-chowiskiem bądź książką mówioną²⁸. W zależności od potrzeb i możliwości dziecka można odwoływać się do przekazu apelującego jedynie do zmysłu słuchu. Można też wykorzystać formy docierające symultanicznie do oczu i uszu, łączące dźwięk z obrazem (por. np. bajkowisko.pl) lub dźwięk, obraz i dotyk (por. np. książki multisensoryczne) albo odsłuch utworu audialnego z tradycyjną lekturą (Osowicka-Kondratowicz 2018). Poza tym słuchowiska i książki mówione mogą stanowić bodziec do podjęcia interakcji językowej, stwarzając naturalne podłoże do dialogu z dzieckiem. Dobrze dobrane utwory audialne oraz metody i formy pracy z nimi mogą pomóc otworzyć dziecko na komunikację, zwiększając motywację do mówienia. Oprócz tego słuchowiska i audiobooki, które można odtwarzać również w wybranych

frag-26 Zwłaszcza słuchowiska dialogowe i narracyjno-dialogowe immanentnie i ex definitione są interakcyjne. Ważne jest również i to, że dyskurs zbliża się tu do języka naturalnego, codziennego (Bardijewska 2001: 75–88).

27 Taka rozmowa w postępowaniu logopedycznym może posłużyć m.in. jako swoisty inicjator przejścia z mowy gabinetowej na naturalny dla dziecka sposób mówienia, co pozwala

27 Taka rozmowa w postępowaniu logopedycznym może posłużyć m.in. jako swoisty inicjator przejścia z mowy gabinetowej na naturalny dla dziecka sposób mówienia, co pozwala