Schematy typu O1p

Należą tutaj wypowiedzenia, których orzeczenie jest wyrażone tzw. czasownikiem performatywnym nazywającym różne typy (odcienie) żądającego aktu mowy (Przypis 74 Pisarkowa 1975, Przypis 75 Pisarkowa 1976a). Czasownik ten obowiązkowo występuje w 1. osobie liczby pojedynczej (rzadziej liczby mnogiej) trybu

oznajmującego (ewentualnie trybu przypuszczającego w niektórych czasownikach) czasu teraźniejszego.

Str. 81

Są to następujące czasowniki: żądam, nakazuję, zakazuję, polecam, proponuję, rozkazuję, zabraniam, proszę, namawiam, zachęcam, radzę, błagam, przestrzegam itd. Istnieje pogląd, że każde zdanie użyte w funkcji żądania ma w swojej strukturze głębokiej czasownik performatywny (Przypis 76 Wierzbicka 1973). Jego

występowanie w strukturze powierzchniowej ma charakter fakultatywny. W

wypowiedziach sterujących czyimś zachowaniem zamiast niego mogą się pojawić inne wykładniki językowe (por. wyżej omówione typy wypowiedzeń żądających).

Różne warianty powierzchniowe żądań da się jednak sprowadzić do formuły

zawierającej czasownik performatywny, odzwierciedlającej strukturę głęboką danego wypowiedzenia, por.: Zrób to! – ‘Nakazuję ci tymi słowy, żebyś to zrobił’, Może byś to zrobił! – ‘Proponuję ci, proszę cię tymi słowy, żebyś to zrobił’.

W tej części pracy omówimy wypowiedzenia żądające, w których czasownik perfomatywny występuje na powierzchni jako człon konstytutywny (orzeczenie) struktury wypowiedzeniowej. W zależności od swoich możliwości konotacyjnych czasownik performatywny łączy się bądź z dopełnieniem wyrażonym

bezokolicznikiem: Polecam ci to zrobić!, Radzę ci to zrobić!, Zakazuję ci to robić!, bądź z dopełnieniem wyrażonym rzeczownikiem (najczęściej odczasownikowym

powstałym w wyniku procesu nominalizacji): Proszę o zrobienie tego!, Żądam

zrobienia tego! Czasowniki performatywne mogą też wprowadzać zdania podrzędne dopełnieniowe przy pomocy spójnika żebyś, abyś: Proponuję ci, żebyś to zrobił!, Żądam, żebyś to zrobił!, Radzę ci, abyś to zrobił! Dopełnienia lub zdania

dopełnieniowe nazywają czynność, której wykonania się od kogoś żąda. Czasownik performatywny jest natomiast językowym wykładnikiem znaczenia modalnego żądania. Spełnia więc podobną funkcję jak tryb rozkazujący. Dodatkowo nazywa on jeszcze określony odcień znaczenia modalnego żądania. Nie zawsze jednak odcień nazwany przez czasownik performatywny odpowiada rzeczywistej mocy wyrażanej przez dane żądanie. I tak np. wypowiedzenie Proszę o zgłoszenie się w

sekretariacie! może być w pewnych użyciach prośbą, w innych natomiast

kategorycznym nakazem. Zależy to od czynników modulacyjnych, np. akcentu, tonu, intonacji, mimiki, również od sytuacji, stosunku nadawcy do odbiorcy. Dużą rolę mogą tu odgrywać również modulanty wyrazowe: Radzę ci to oddać natychmiast (bezzwłocznie)!, Kategorycznie żądam odpowiedzi!

Zachęcam pana do stosowania tej metody! SpO, N – N, (X) Domagam się od was solidnej nauki! SpO, N – N, (X)

Str. 82

Zakazuję wam wybiegać na ulicę! SpO, N – U, (X)

Nie pozwalam wam skarżyć bez przerwy! SpO, N – U, (X) Błagam ciebie, Dorota, abyś jej tego nie mówiła! TN, (X) Radzę ci tam pójść jednak! TN

Radzę ci się zamknąć! R, O – Dz(s18) Radzę ci milczeć! R, Ż – Mż

Radzę ci się zastanowić nad hiperpoprawnością! SpO, As – St Radzę sobie zanotować! SpO, As – St

Ja bym państwu radziła paremiologię! SpO, As – St Polecam panu zająć się tą sprawą! SpO, Dyr – N, (X) Polecam ci zbadać tę sprawę! SpO, Dyr – N, (X) Polecam wam serdecznie tę książkę! SpO, As – St Żądam od ciebie szczerości! SpO, N – U, (X)

Żądam od was dowodów winy Marka! SpO, N – U, (X) Proszę państwa o złożenie tu indeksów! SpO, As – St

Poproszę o pozostanie na sali tylko członków rady! SpO, obrona pracy doktorskiej Teraz proszę o zabranie głosu recenzenta, pana profesora X! SpO, obrona pracy doktorskiej

Prosimy pana kolegę o skrócenie wypowiedzi! SpO, odczyt Proszę państwa o głosy w dyskusji! SpO, zebranie naukowe Proszę o przyniesienie na jutro makulatury! SpO, N – U, (X) Pana magistra proszę o wprowadzenie! SpO, zebranie naukowe Proszę bardzo o dalsze wypowiedzi! SpO, zebranie naukowe

Bardzo proszę panią X o wygłoszenie referatu! SpO, zebranie naukowe Bardzo proszę o skasowanie biletu! N, w tramwaju

Bardzo pana proszę o podanie do skasowania! N, tramwaj Poproszę o moją kartę stałego pobytu! N, kwestura UJ

Str. 83

Ja jednak bardzo proszę panią doktor o zapisanie mi tego lekarstwa! N, pacjentka – lekarz

To może ja pana poproszę, żeby pan to odmienił! SpO, As – St To ja bym poprosiła, żeby tego nie czytać! TO, (K113/2)

To ja cię poproszę, żebyś czytał te pytania! TN, (K90/1)

Typ reprezentowany przez trzy ostatnie przykłady zostanie omówiony szerzej w rozdziale poświęconym wypowiedzeniom złożonym.

Najczęstsze w użyciu są wypowiedzenia z czasownikiem performatywnym proszę.

Należy je odróżnić od wypowiedzeń, w których proszę nie należy do struktury składniowej, wyraz proszę pełni bowiem w różnych typach wypowiedzeń funkcję modulantu łagodzącego moc żądania, por. Proszę, zrób to!

Do wypowiedzeń żądających z orzeczeniem w 1. osobie zaliczymy, oprócz żądań omówionych wyżej, tzn. wypowiedzeń z czasownikiem performatywnym

nazywającym różne odcienie ZMŻ, takie wypowiedzenia, które można określić jako życzenia w funkcji żądań. Najczęściej orzeczeniem jest tu czasownik chcę,

chciałbym, pragnę. Czasownik ten wprowadza zdanie podrzędne dopełnieniowe, por. Chcę, żebyś to zrobił! Wyraża on znaczenie modalne żądania podobnie jak czasowniki performatywne oraz tryb rozkazujący. Chcę w takim użyciu znaczy to samo co żądam.

Pragnę, żebyście zmądrzeli! SpO, N – U, (X)

Chciałbym, żebyście to przynieśli na jutro! SpO, N – U, (X)

Chciałbym, żebyście w tych dzienniczkach wnieśli jakieś spostrzeżenia! SpO, (K44/2)

Chciałbym, żebyś czytał wolno i wyraźnie! TN, (K86/1)

Chcę mieć te dzienniczki jutro na biurku! SpO, N – U, (K42/1)

Niekiedy czasownik chciałbym łączy się z czasownikiem prosić w bezokoliczniku.

Takie wypowiedzenie wyraża łagodną prośbę:

Chciałabym pana prosić o przysługę! TN

No więc chciałabym kogoś prosić o zreferowanie! SpO, As – St

Podobną funkcję wyraża czasownik mogę, mógłbym w połączeniu z prosić w wypowiedzeniach z intonacją pytajną:

Str. 84

Czy mogłabym prosić o skasowanie biletu?! N, tramwaj Mogę pana o to prosić?! TN

Jakbym mogła o to prosić?! TN A szynkę mogłabym prosić?! TN

Mógłbym poprosić o jeszcze jedną herbatę?! TN

Są to przykłady na modulację czasownika performatywnego proszę. Mogę prosić o… znaczy to samo, co proszę uprzejmie, proszę bardzo.

Przy omawianiu wypowiedzeń z czasownikami performatywnymi zwróciliśmy uwagę na to, że łączą się one bądź z dopełnieniem, bądź z wypowiedzeniem podrzędnym dopełnieniowym. Niektóre spośród nich mają dwojaką łączliwość, zarówno z

wypowiedzeniem podrzędnym, jak i z dopełnieniem. Porównajmy:

żądam zrobienia tego – żądam, żebyś to zrobił nakazuję ci to zrobić – nakazuję ci, żebyś to zrobił polecam ci to zrobić – polecam ci, żebyś to zrobił

proszę cię o zrobienie tego – proszę cię, żebyś to zrobił

Struktury z dopełnieniem należałoby traktować jako derywaty od wypowiedzeń złożonych, jako kondensacje (nominalizacje) struktur złożonych z czasownika performatywnego w 1. osobie i zdania podrzędnego dopełnieniowego. Dopełnieniem jest w nich bowiem bądź bezokolicznik, bądź rzeczownik odczasownikowy.

Wypowiedzenia Proszę o ołówek!, Proszę o indeksy! itp. mają domyślne dopełnienie odczasownikowe, por.: Proszę o podanie ołówka!, Proszę, żebyś mi podał ołówek!

Proszę o podanie (złożenie) indeksów!